Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Karl Henrix Marks (alm. Karl Heinrich Marx; 5 may 1818[…], Trir, Reyn əyaləti[d], Prussiya[…] – 14 mart 1883[…], London, İngiltərə, Böyük Britaniya və İrlandiya Birləşmiş Krallığı[…]) — Almaniya filosofu, siyasi iqtisadiyyat tənqidçisi, iqtisadçısı, tarixçisi, sosioloqu, siyasi nəzəriyyəçisi, jurnalisti və sosialist inqilabçısı. Almaniya ittifaqının Trir şəhərində anadan olan Marks, Bonn və Berlin universitetlərində hüquq və fəlsəfə üzrə təhsil alıb. 1843-cü ildə alman teatr tənqidçisi və siyasi fəal Cenni fon Vestfalen ilə evlənib. Siyasi nəşrlərinə görə vətəndaşlıqdan məhrum edilən Marks həyat yoldaşı və uşaqları ilə onilliklər boyu Londonda sürgündə yaşamış, burada alman mütəfəkkiri Fridrix Engelslə əməkdaşlıq edərək öz düşüncəsini inkişaf etdirməyə və Britaniya muzeyinin oxu zalında araşdırma apararaq yazılarını dərc etməyə davam etmişdir. Onun ən məşhur əsərləri 1848-ci il tarixli "Kommunist Manifesti" pamfleti və üç cildlik "Das Kapital" (1867–1883) kitabıdır. Marksın siyasi-fəlsəfi fikri sonrakı intellektual, iqtisadi və siyasi tarixə böyük təsir göstərmişdir. Belə ki, onun adı sifət, isim və sosial nəzəriyyə məktəbi kimi istifadə edilməkdədir.
| Karl Marks | |
|---|---|
| alm. Karl Marx | |
 | |
| Doğum adı | Karl Heinrich Marx |
| Doğum tarixi | 5 may 1818[…] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 14 mart 1883[…](64 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | ağciyər xəstəliyi[d] |
| Dəfn yeri |
|
| Həyat yoldaşı |
|
| Uşaqları |
|
| Atası | Henriks Marks[d][…] |
| Anası | Henriette Presburq[d] |
| Elm sahələri | siyasi-iqtisad, sosiologiya, fəlsəfə |
| Elmi dərəcəsi | |
| İş yerləri |
|
| Təhsili |
|
| Elmi rəhbəri | Bruno Bauer[d] |
| Üzvlüyü |
|
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Marksın cəmiyyət, iqtisadiyyat və siyasətlə bağlı tənqidi nəzəriyyələri ümumilikdə marksizm kimi başa düşülür ki, bu cərəyan da insan cəmiyyətinin yolu ilə inkişaf etdiyini iddia edir. Kapitalist istehsal üsulunda bu, istehsal vasitələrinə nəzarət edən hakim siniflərlə (burjuaziya) əməkhaqqı qarşılığında öz işçi qüvvəsini satmaqla bu vasitələri təmin edən işçi sinif (proletariya) arasındakı qarşıdurmada özünü göstərirdi. kimi tanınan tənqidi yanaşmanı tətbiq edən Marks, kapitalizmin əvvəlki sosial-iqtisadi sistemlər kimi daxili gərginliklər yaratdığını və bunun öz-özünü məhv etməsinə və sosialist istehsal üsulu kimi tanınan yeni bir sistemlə əvəzlənməsinə gətirib çıxaracağını proqnozlaşdırırdı. Marksın fikrincə, kapitalizmdəki sinfi ziddiyyətlər – qismən onun qeyri-sabitliyi və meyilli təbiəti sayəsində – fəhlə sinfinin inkişafına, onların siyasi hakimiyyəti ələ keçirməsinə və nəhayət, azad istehsalçılar birliyindən ibarət sinifsiz kommunist cəmiyyətinin qurulmasına gətirib çıxaracaqdı. Marks iddia edirdi ki, fəhlə sinfi kapitalizmi devirmək və sosial-iqtisadi azadlığa nail olmaq üçün mütəşəkkil hərəkatını həyata keçirməlidir; o, bu fikrin reallaşması üçün həm də fəal şəkildə təzyiq göstərirdi.
Bəşər tarixinin ən təsirli şəxsiyyətlərindən biri kimi təsvir olunan Marksın yaradıcılığı həm təqdir, həm də tənqid edilmişdir. Onun iqtisadiyyat sahəsindəki əsərləri əmək və əməyin kapitalla əlaqəsi haqqında bəzi müasir nəzəriyyələrin əsasını təşkil edir. Dünyada bir çox ziyalılar, həmkarlar ittifaqları, rəssamlar və siyasi partiyalar Marksın yaradıcılığından təsirlənmiş, bir çoxu onun ideyalarını dəyişdirmiş və ya uyğunlaşdırmışdır. Marks adətən müasir sosial elmlərin əsas memarlarından biri kimi qeyd olunur.
Həyatı
Uşaqlıq illəri və ilk təhsili: 1818–1836
Karl Henrix Marks 5 may 1818-ci ildə (en) (1777–1838) və Henrietta Presburqun (1788–1863) ailəsində anadan olub. O, Prussiya krallığının Aşağı Reyn əyalətinin Trir şəhərində, Brükenqasse 664 küçəsində yerləşən mənzildə dünyaya göz açıb. Marksın ailəsi əslən dünyəvi yəhudilərdən olsalar da, onun doğumundan əvvəl rəsmi olaraq xristianlığı qəbul etmişdilər. Ana tərəfdən babası holland ravvin idi, ata tərəfi isə babası Meyer Halevi Marksdan başlayaraq 1723-cü ildən Trir şəhərinin ravvinləri kimi fəaliyyət göstərirdilər. Atası Herşel (bu, ona doğularkən verilən ad idi) nəsildə dünyəvi təhsil alan ilk şəxs idi. O, vəkil olduqdan sonra rifahı yaxşılaşdı və yuxarı orta təbəqə kimi gəlir əldə etməyə başladı. Herşelin vəkillikdən gələn qazancından əlavə, ailənin Mozeldə bir neçə üzüm bağı da vardı. Hələ oğlu dünyaya gəlməzdən əvvəl, Reyn vilayətində yəhudilərin emansipasiyası ləğv olunduqdan sonra Marksın atası iudaizm dinindən dönərək Prussiyanın yevangeliya kilsəsinə qoşuldu və idiş dilindəki Herşel adını almanca səslənən Henrixə dəyişdi.
Dünyəvi həyat tərzi keçirən Henrix maarifçilik dövrünün adamı idi: filosoflar İmmanuel Kant və Volterin konsepsiyaları ilə maraqlanırdı. Klassik liberal kimi, o dövrdə mütləq monarxiya olan Prussiyada konstitusiya və islahatlarla bağlı təşviqatda iştirak etmişdi. 1815-ci ildə Henrix Marks vəkil kimi işləməyə başladı və 1819-cu ildə ailəsini yaxınlığındakı on otaqlı böyük bir evə köçürdü. Həyat yoldaşı Henrietta Presburq əslən holland yəhudilərindən, sonralar Philips Electronics şirkətinin əsasını qoyan varlı sahibkar ailədən idi. Belə ki, Henriettanın bacısı Sofi Presburq (1797–1854) Lion Filips (1794–1866) ilə ailə həyatı qurmuşdu; o, şirkətin qurucuları olan (en) və (en) nənəsi, (en) isə böyük nənəsi idi. Hollandiyalı Lion Filips imkanlı tütün istehsalçısı və sənayeçisi idi; Karl və Cenni Marks sonralar Londonda sürgündə olarkən tez-tez ondan borc almağa gələcəkdilər.
Marksın uşaqlığı haqqında məlumatlar olduqca azdır. Ailədə doqquz uşaqdan üçüncüsü idi. 1819-cu ildə qardaşı Moritsin ölümündən sonra ailənin ən böyük oğlu olmuşdu. Marks və onun sağ qalan bacı-qardaşları — Sofi, Herman, Henrietta, Luiza, Emiliya və Karolin 1824-cü ilin avqustunda, anaları isə 1825-ci ilin noyabrında lüteran kilsəsində vəftiz olunmuşdular. Marks 1830-cu ildə Trir Gimnaziyasına daxil olana qədər atası ona özü fərdi təhsil vermişdi. Gimnaziyanın direktoru Hüqo Vittenbax atasının dostu idi. Bir çox liberal humanistləri müəllim kimi işə götürən Vittenbax bu səbəbdən yerli mühafizəkar hökumətin qəzəbinə məruz qalmışdı. Sonradan 1832-ci ildə məktəbdə reyd keçirən polis siyasi liberalizmi müdafiə edən ədəbiyyatların tələbələr arasında paylandığını aşkar etmişdi. Bu cür materialın yayılmasını təhrikçi hərəkət hesab edən hakimiyyət məktəbdə islahatlara başlamış və Marksın oxuduğu illərdə müəllim heyətini dəyişdirmişdi.
Fəlsəfə və ədəbiyyat üzrə təhsil almaq istəyən 17 yaşlı Marks 1835-ci ilin oktyabrında Bonn Universitetinə üz tutsa da, atası təkidlə oğlunun daha praktik sahə olan hüquq oxumağını arzu edirdi. "Ağciyər zəifliyi" adlandırılan vəziyyətə görə Marks 18 yaşına çatanda hərbi xidmətdən azad edildi. Bonn Universitetində olarkən siyasi radikallardan ibarət Şairlər Klubuna qoşulmuşdu; o radikallar ki, daima polis tərəfindən nəzarət edilirdilər. Marks həm də Trir Taverna Klubu (alm. Landsmannschaft der Treveraner) adlı içki cəmiyyətinin də üzvü idi; burada bir çox ideyalar müzakirə olunurdu. Hətta o, bir müddət kluba həmsədrlik də etmişdi. Həmin illərdə Marks münaqişəyə də girirdi. Belə münaqişələr bəzən ciddi xarakter alırdı; belə ki, universitetin Borrusiya qrupunun üzvü ilə dueldə belə iştirak etmişdi. Birinci semestrdə qiymətləri yaxşı olsa da, tezliklə aşağı qiymət almağa başladı. Bu da atasını məcbur etdi ki, Marksı daha intizamlı və akademik olan Berlin Universitetinə göndərsin.
Hegelçilik və jurnalistika: 1836–1843
1836-cı ilin yay-payız aylarını Trirdə keçirən Marks təhsilinə və şəxsi həyatına daha ciddi yanaşmağa başladı. O, təhsilli üzvü Cenni fon Vestfalenlə nişanlandı. Cenni Marksı uşaqlığından tanıyırdı. O, Marksla olmaq üçün gənc aristokrat nişanlısından ayrılmışdı. Həm bu səbəbdən, həm də dini və sinfi mənsubiyyətlərindəki fərqlərə görə Cenni ilə Marksın münasibəti ətrafdakıların qınağına məruz qalmışdı, lakin Marks Cenninin atası, liberal aristokrat Lüdviq fon Vestfalenlə dostluq etmiş və sonralar doktorluq dissertasiyasını ona həsr etmişdi. Nişanlandıqdan yeddi il sonra, 19 iyun 1843-cü ildə gənclər şəhərində protestant kilsəsində evlənmişdilər.
1836-cı ilin oktyabrında Marks Berlinə gəlir, universitetin hüquq fakültəsinə daxil olur və Mittelştrassedə bir otaq kirayəyə götürür. O, birinci semestrdə (Qans mütərəqqi Hegelçi mövqeyi təmsil edirdi; libertar aspektləri və sosial məsələnin əhəmiyyətini xüsusilə vurğulayaraq tarixdə rasional inkişafı işləyib hazırlamışdı) və (tarixi hüquq məktəbini təmsil edirdi) mühazirələrində iştirak edir. Hüquq təhsili almasına baxmayaraq, o, fəlsəfəyə valeh olmuşdu və "fəlsəfə olmadan heç nəyə nail ola bilməyəcəyinə" inanaraq bu ikisini birləşdirməyin yollarını axtarırdı. Marks o zamanlar Avropa fəlsəfi dairələrində geniş müzakirə edilən, yenicə vəfat etmiş alman filosofu Georq Vilhelm Fridrix Hegel ilə maraqlanmağa başladı. Stralauda müalicə alarkən Hegelin ideyalarını müzakirə edən Həkim Klubu (alm. Doktorklub) adlı tələbə qrupuna qoşuldu və onların vasitəsilə 1837-ci ildə kimi tanınan bir qrup radikal mütəfəkkirlə əlaqə saxladı. Hegelçilər Adolf Rutenberqlə yaxın dostluq əlaqələri quran Marksla Lüdviq Feyerbax və ətrafında bir araya gəldilər. Marks kimi Gənc Hegelçilər də Hegelin metafizik fərziyyələrinə tənqidi yanaşırdılar, lakin mövcud cəmiyyəti, siyasəti və dini solçu mövqedən tənqid etmək məqsədilə onun dialektik metodunu qəbul etmişdilər. Marksın atası 1838-ci ilin mayında vəfat etdi: nəticədə ailənin gəliri xeyli azaldı. Marks atasına emosional olaraq çox yaxın idi və ölümündən sonra da onun xatirəsini əziz tutmuşdu.
1837-ci ilə qədər Marks həm bədii, həm də digər janrlarda yazırdı; "Əqrəb və Feliks" (alm. Skorpion und Felix) qısa romanını və "Oulanem" dramını tamamlamışdı, eləcə də Cenni fon Vestfalenə həsr olunmuş bir sıra sevgi şeirləri də yazmışdı. Bu ilk əsərlərin heç biri onun sağlığında nəşr olunmamışdır. Sevgi şeirləri ölümündən sonra "Karl Marks və Fridrix Engelsin seçilmiş əsərləri"nin 1-ci cildində dərc olunub. Tezliklə Marks ingilis və italyan dillərini öyrənmək, sənətşünaslıqla məşğul olmaq, eləcə də latın klassiklərini tərcümə etmək və digər məşğuliyyətlər üçün bədii ədəbiyyatdan uzaqlaşdı. O, 1840-cı ildə birlikdə Hegelin "Din fəlsəfəsi" əsərini redaktə etməyə başladı. Marks həm də 1841-ci ildə tamamladığı "Demokritçi və Epikürçü təbii fəlsəfə arasında fərq" adlı doktorluq dissertasiyasını yazmaqla məşğul idi. Dissertasiya "fəlsəfənin üstün müdrikliyi qarşısında teologiyanın boyun əyməli olduğunu göstərmək üçün Marksın yola çıxdığı cəsarətli və orijinal bir əsər" kimi təsvir edilmişdir. Bu əsər, xüsusən də Berlin Universitetinin mühafizəkar professorları arasında mübahisələrə səbəb olmuşdu. Bu səbəbdən Marks dissertasiyasını daha liberal Yena Universitetinə təqdim etmək qərarına gəlir; universitetin müvafiq fakültəsi ona 1841-ci ilin aprelində fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi verir. Marks və Bauer hər ikisi ateist olduqları üçün 1841-ci ilin martında "Ateist Arxivlər" (alm. Archiv des Atheismus) adlı jurnal üçün planlar qurmağa başladılar, lakin bu, heç vaxt baş tutmadı. İyul ayında Marks və Bauer Berlindən Bonna səfər etdilər. Orada onlar sərxoş olub kilsədə gülərək və küçələrdə eşşəklərin üstündə çaparaq öz siniflərini rüsvay etmişdilər.
Marks akademik karyera haqqında düşünsə də, hökumətin klassik liberalizmə və Gənc Hegelçilərə qarşı artan müqaviməti ona bu yolda mane olurdu. Marks 1842-ci ildə Kölnə köçür və burada jurnalist kimi fəaliyyət göstərir, radikal "Reyn xəbərləri" (alm. Rheinische Zeitung) qəzetində yazaraq sosializm haqqında ilk baxışlarını və iqtisadiyyata artan marağını ifadə edir. Marks sağçı Avropa hökumətlərini, eləcə də təsirsiz və ya qeyri-məhsuldar hesab etdiyi liberal və sosialist hərəkatının xadimlərini tənqid edirdi. Qəzet Prussiya dövlətinin senzurasının diqqətini cəlb edirdi; belə ki, onlar hər nömrəni çap etməzdən əvvəl təxribat xarakterli materialların olub-olmadığını yoxlayırdılar. Marks da bu məsələdən şikayət edirdi: "Qəzetimiz əvvəlcə polisə təqdim edilməli idi; əgər polisin burnu xristianlıq və ya Prussiya əleyhinə bir şey iyləyərdisə, qəzetin çıxmasına icazə verilməzdi.""Reyn xəbərləri" qəzetində Rusiya monarxiyasını kəskin tənqid edən məqalə dərc edildikdən sonra çar I Nikolay onun qadağan edilməsini xahiş etdi və 1843-cü ildə Prussiya hökuməti çarın istəyini gerçəkləşdirdi.
Paris: 1843–1845
1843-cü ildə Marks, alman fəalı tərəfindən alman və fransız radikallarını bir araya gətirmək üçün yaradılan, yeni, radikal solçu Paris qəzetinin — "Alman—fransız illik məcmuəsi"nin (alm. Deutsch-Französische Jahrbücher) redaktoru oldu. Qəzet Fransada çap olunduğuna görə Marks və arvadı 1843-cü ilin oktyabrında Parisə gəlir. Əvvəlcə Ruqe və arvadı ilə birlikdə Vano küçəsi 23 ünvanında yaşayan gənc ailə həyat şəraitinin dözülməz olduğunu görüb 1844-cü ildə qızları Cenni dünyaya gəldikdən sonra başqa evə köçürlər. Qəzet həm Fransadan, həm də Almaniyadan yazıçıları cəlb etmək məqsədi daşısa da, məcmuədə sonuncular üstünlük təşkil edirdi və qəzetin alman olmayan yeganə yazarı sürgündə olan rus Mixail Bakunin idi. Marks qəzetə iki məqalə təqdim etmişdi: "Hegelin hüquq (haqq) fəlsəfəsinin tənqidinə töhfəyə giriş" və "Yəhudi məsələsi haqqında". İkinci məqalə onun proletariyanın inqilabi qüvvə olduğuna dair fikirlərindən xəbər verir və kommunizmi daha çox sahibləndiyini göstərirdi. Qəzetin yalnız bir nömrəsi nəşr olundu, lakin onu müqayisədə uğurlu hesab etmək olardı; bu uğurunu da əsasən Henrix Heynenin Bavariya kralı I Lüdviq haqqında yazdığı satirik qəsidələrə borclu idi. Satirik əsərlərin qəzetə daxil edilməsi məcmuənin alman dövlətləri tərəfindən qadağan edilməsinə və idxal olunan nüsxələrin müsadirəsinə səbəb oldu. Təəssüf ki, Ruqe növbəti nömrələrin nəşrini maliyyələşdirməkdən imtina etdi; beləliklə, Marksla olan dostluğu da pozuldu. Qəzetin çökməsindən sonra Marks geriyə qalan yeganə senzurasız almandilli radikal qəzet "İrəli!" (alm. Vorwärts!) üçün yazmağa başladı. Parisdə yerləşən qəzet işçilərin və sənətkarların gizli cəmiyyəti olan tərəfindən dəstəklənirdi. Marks onların bəzi iclaslarında iştirak etsə də, ittifaqa qoşulmadı."İrəli!" qəzetində Marks Hegelçi və Feyerbaxçı dialektik materializm ideyalarına əsaslanan sosializmlə bağlı fikirlərini yenidən gözdən keçirir, eyni zamanda Avropada fəaliyyət göstərən liberalları və digər sosialistləri tənqid edirdi.
28 avqust 1844-cü ildə Marks Rejans kafesində alman sosialist Fridrix Engelslə tanış olur və onların ömürlük dostluq münasibəti başlayır. Engels Marksa yenicə çapdan çıxmış "1844-cü ildə İngiltərədə işçi sinfinin vəziyyəti" kitabını göstərir və Marksı inandırır ki, işçi sinfi tarixdə sonuncu inqilabın təmsilçisi və aləti olacaqdır. Tezliklə Marks və Engels birlikdə Marksın keçmiş dostu fəlsəfi fikirlərini tənqid etməyə başlayırlar. Bu tənqidlərin nəticəsində ortaya çıxan əsər 1845-ci ildə "" adı altında nəşr olunur. Baueri tənqid etsə də, Marks Gənc Hegelçilər Maks Ştirner və Lüdviq Feyerbaxın ideyalarından çox təsirlənmişdi: lakin nəticə etibarilə Marks və Engels Feyerbax materializmindən də imtina etmişdilər.
Parisdə Vano küçəsi 38 ünvanında yaşadığı müddətdə (1843-cü ilin oktyabrından 1845-ci ilin yanvarınadək) Marks siyasi iqtisadiyyat (Adam Smit, David Rikardo, Ceyms Mill və başqaları), Fransa sosialistləri (xüsusilə də Klod Henri Sen-Simon və Şarl Furye) və Fransa tarixi ilə bağlı intensiv tədqiqatlar aparır. Siyasi iqtisadiyyatın tədqiqi və tənqidi Marksın bütün ömrü boyu davam etdirəcəyi bir layihəyə çevrilir və onun əsas iqtisadi əsəri olan üç cildlik "Das Kapital" kitabının nəşri ilə nəticələnir.Marksizm böyük ölçüdə üç təsirə əsaslanırdı: Hegel dialektikası, fransız utopik sosializmi və ingilis iqtisadiyyatı. Hegel dialektikası ilə bağlı əvvəlki araşdırması ilə yanaşı, Marksın bu müddət ərzində Parisdə etdiyi araşdırmalar da marksizmin bütün əsas komponentlərinin 1844-cü ilin payızına qədər ortaya çıxdığını göstərirdi. Marks adi gündəlik qayğıları səbəbindən, əlavə olaraq da radikal bir qəzetin redaktəsi ilə və daha sonra potensial inqilabi xalq üsyanları illərində bir siyasi partiyanın cəhdlərinin təşkil edilməsi və yönləndirilməsi ilə məşğul olduğundan daim siyasi iqtisadiyyatın tədqiqindən uzaq qalırdı. Bununla belə, o, həmişə "kapitalizmin daxili işini başa düşməyə" çalışdığından həmin tədqiqatlarına yenidən qayıdırdı.
1844-cü ilin sonlarında marksizmin konturları Karl Marksın zehnində qəti şəkildə formalaşdı. Əslində o vaxta qədər dünya barədə marksist düşüncənin bir çox ünsürü təfsilatı ilə işlənib hazırlanmışdı, lakin Marks öz fikrindəki yeni siyasi iqtisadiyyat nəzəriyyəsini daha da dəqiqləşdirmək üçün iqtisadiyyata dair düşüncələrini bütün təfərrüatı ilə yazıda ifadə etmək ehtiyacı duyurdu. Bu dönəmdə Marks "İqtisadi və fəlsəfi əlyazmalar" əsərini yazır. Bu əlyazmalar bir çox mövzuları əhatə edirdi; o cümlədən də Marksın özgələşdirilmiş əmək konsepsiyasını. 1845-ci ilin yazında siyasi iqtisadiyyat, kapital və kapitalizmlə bağlı tədqiqatlarını davam etdirməsi Marksı belə bir inanca sövq etdi ki, onun müdafiə etdiyi siyasi iqtisadiyyatın yeni nəzəriyyəsi (söhbət elmi sosializmdən gedir) hərtərəfli işlənmiş materialist nəzəriyyə əsasında qurulmalıdır.
"İqtisadi və fəlsəfi əlyazmalar" 1844-cü ilin aprel-avqust aylarında qələmə alınmışdı, lakin tezliklə Marks əsərin Lüdviq Feyerbaxın bəzi çaşdırıcı fikirlərindən təsirlənmiş olduğunu anladı. Buna uyğun olaraq, tarixi materializmlə davam etmək üçün Feyerbaxın fəlsəfəsindən imtina etməli olduğunu dərk edən mütəfəkkir bir il sonra, 1845-ci ilin aprelində, Parisdən Brüsselə köçdükdən sonra Feyerbax haqqında on bir tezis yazdı."Feyerbax haqqında tezislər" xüsusilə on birinci tezislə məşhurdur; məhz həmin tezisdə Marks qeyd edirdi ki, "filosoflar dünyanı müxtəlif formalarda yalnız şərh etmişlər; halbuki məsələ onu dəyişdirməkdir". Bu əsərdə Marks materializmi (həddən artıq düşüncə əsiri olduğuna görə), idealizmi (praktikanı nəzəriyyəyə endirdiyinə görə) və ümumilikdə fəlsəfəni (mücərrəd reallığı fiziki dünyadan üstün tutduğuna görə) tənqid edirdi. Beləliklə, əsər Marksın ilk baxışını ifadə edir və dünyanın ideyalarla deyil, real, fiziki, maddi fəaliyyət və təcrübə ilə dəyişdirilməsi arqumentini irəli sürürdü. 1845-ci ildə Prussiya kralının xahişi ilə Fransa hökuməti daxili işlər naziri Fransua Gizo ilə birlikdə "İrəli!" qəzetini bağladı və Marksı Fransadan uzaqlaşdırdı. Nəticədə Brüsselə köçən Marks burada kapitalizm və siyasi iqtisadiyyatın tədqiqi ilə bağlı araşdırmalarını bir daha davam etdirəcəyinə ümid edirdi.
Brüssel: 1845–1848
Fransada qalması istənməyən, Almaniyaya da qayıda bilməyən Karl Marks 1845-ci ilin fevralında Belçikaya, Brüsselə mühacirət etmək qərarına gəlir. Bununla belə, Belçikada qalmaq üçün o, müasir siyasət mövzusunda heç nə dərc etməyəcəyinə söz verməli idi. Marks Brüsseldə ikən Avropada sürgün edilmiş digər sosialistlərlə, o cümlədən , Karl Heynzen və əlaqə saxlayırdı. 1845-ci ilin aprelində Engels Marksa və Brüsseldə özlərinə yer axtaran Ədalətlilər İttifaqının üzvlərinin getdikcə artan heyətinə qoşulmaq məqsədilə Almaniyanın Barmen şəhərindən Brüsselə köçür. Daha sonra Engelsin çoxdankı yoldaşı Meri Börns İngiltərənin Mançester şəhərindən ayrılaraq Brüsseldə Engelsə qoşulur.
1845-ci il iyulun ortalarında Marks və Engels Britaniyada fəhlə hərəkatı olan çartistlərin liderlərini ziyarət etmək üçün Brüsseldən İngiltərəyə yola düşürlər. Bu, Marksın İngiltərəyə ilk səfəri idi. Engels isə səfər üçün ideal bələdçi idi; belə ki, Engels artıq iki il — 1842-ci ilin noyabrından 1844-cü ilin avqustuna qədər Mançesterdə yaşamışdı. Engels ingilis dilini öyrənməklə kifayətlənməmiş, həm də bir çox çartist liderlərlə yaxın münasibət də qurmuşdu. Həmçinin, Engels bir çox çartist və sosialist ingilis qəzetlərində müxbir kimi xidmət edirdi. Marks bu səfərdən London və Mançesterdəki müxtəlif kitabxanalarda araşdırma aparmaq üçün iqtisadiyyatla bağlı mövcud olan ədəbiyyatları tədqiq etmək fürsəti kimi istifadə etdi.
Marks Engelslə birlikdə özünün konsepsiyasını ən yaxşı şəkildə ifadə etdiyi düşünülən "" (alm. Die deutsche Ideologie) kitabını yazdı. Bu əsərdə Marks , , Maks Ştirner və digər Gənc Hegelçilərlə, eləcə də və fəlsəfələri hələ də qismən "idealizm"ə əsaslanan digər "əsl sosialistlər"lə əlaqələrini qoparır. "Alman ideologiyası"nda Marks və Engels tarixdə yeganə hərəkətverici qüvvə kimi yalnız materializmə əsaslanan fəlsəfələrini nəhayət tamamlayırlar."Alman ideologiyası" yumoristik satirik formada yazılıb, lakin bu satirik forma belə əsəri senzuradan xilas edə bilməmişdi. Bir çox digər öncəki yazıları kimi, "Alman ideologiyası" da Marksın sağlığında nəşr olunmamış və yalnız 1932-ci ildə dərc edilmişdi.
"Alman ideologiyası"nı tamamladıqdan sonra Marks həqiqi "elmi materialist" fəlsəfə nöqteyi-nəzərindən fəaliyyət göstərən həqiqi "inqilabçı proletar hərəkatının" "nəzəriyyə və taktikası" ilə bağlı öz mövqeyini aydınlaşdırmaq məqsədi daşıyan əsərə müraciət etdi. Bu əsər utopik sosialistlərlə Marksın öz elmi-sosialist fəlsəfəsi arasında fərq yaratmaq məqsədi daşıyırdı. Utopiklər düşünürdülər ki, insanların sosialist hərəkatına qoşulmaları üçün onları yola gətirmək, bunun üçün də insanı hər hansı fərqli inancı qəbul etməyə inandırmaq lazımdır.
Marks isə insanların bir çox hallarda öz iqtisadi maraqlarına uyğun hərəkət etməyə meyilli olduqlarının fərqindəydi. Buna görə də, bir sinfin ən təməl maddi marağına yönəlik böyük çağırışla həmin sinifə (bu halda işçi sinfinə) müraciət etmək inqilab edib cəmiyyəti dəyişdirmək məqsədilə sinfin böyük qismini hərəkətə gətirməkdə ən yaxşı metod ola bilərdi. Marksın planlaşdırdığı yeni kitabın məqsədi də bu idi, lakin yazıları dövlət senzurasından keçdiyinə görə kitabı "Fəlsəfənin yoxsulluğu" (fr. Misère de la philosophie) (1847) adı altında dərc etdirdi. Bu adı isə fransız anarxist sosialist Pyer-Jozef Prudonun "" (1840) əsərində qeyd etdiyi "kiçik burjua fəlsəfəsinə" cavab olaraq bu cür müəyyən etmişdi.
Bu kitablar Marks və Engelsin ən məşhur əsəri olan "Kommunist Manifesti" adlı siyasi pamflet üçün baza rolunu oynadı. 1846-cı ildə Brüsseldə yaşayarkən Marks adlı gizli radikal təşkilatla əlaqəsini davam etdirdi. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Marks İttifaqın Avropanın işçi sinfini həmin sinfin inqilabına gətirib çıxaracaq kütləvi hərəkata doğru sövq etmək üçün lazım olan radikal təşkilat olduğunu düşünürdü. Bununla belə, işçi sinfini kütləvi hərəkata çevirmək üçün İttifaq özünün "gizli" və ya "yeraltı" fəaliyyətini dayandırmalı və siyasi partiya kimi açıq fəaliyyət göstərməli idi. İttifaq üzvləri, nəhayət, bu məsələdə razılaşdılar. Ardınca, 1847-ci ilin iyununda İttifaq birbaşa işçi siniflərinə müraciət edən yeni, açıq, "yerüstü" siyasi cəmiyyətə üzv olmaqla yenidən təşkil edildi. Bu yeni, açıq siyasi cəmiyyət Kommunist İttifaqı adlanırdı. Həm Marks, həm də Engels yenicə qurulmuş proqramının və təşkilati prinsiplərinin tərtibində iştirak etdilər.
1847-ci ilin sonlarında Marks və Engels özlərinin ən məşhur işini — üçün fəaliyyət proqramını yazmağa başladılar. 1847-ci ilin dekabrından 1848-ci ilin yanvarına qədər hər iki müəllif tərəfindən birgə yazılan "Kommunist Manifesti" ilk dəfə 21 fevral 1848-ci ildə nəşr olundu."Kommunist Manifesti" yeni Kommunist İttifaqının prinsiplərini ortaya qoydu. Kommunist İttifaqı artıq gizli bir təşkilat olmadığına görə, Ədalətlilər İttifaqının etdiyi kimi öz prinsiplərini gizlətməkdənsə, məqsəd və niyyətini geniş ictimaiyyətə çatdırmaq istəyirdi. Pamfletin giriş cümlələri marksizmin təməl düşüncələrini ifadə edirdi: "İndiyə qədər mövcud olan bütün cəmiyyətlərin tarixi sinfi mübarizələrin tarixidir". Kitab Marksın, burjuaziya (varlı kapitalist sinfi) ilə proletariya (sənaye işçisi sinfi) arasında getdikcə böyüdüyünü iddia etdiyi maraqların toqquşmasındakı ziddiyyətləri araşdırır. Bundan irəli gələrək, Manifest, Kommunist İttifaqının o zamankı digər sosialist və liberal siyasi partiya və qruplardan fərqli olaraq, kapitalist cəmiyyətini devirmək və onu sosializmlə əvəz etmək üçün həqiqətən proletariatın maraqlarından çıxış edərək hərəkət etdiyinə dair arqument təqdim edir.
Həmin ilin sonunda Avropa 1848-ci il inqilabları kimi tanınan bir sıra etirazlar, qiyamlar və zorakı üsyanlarla üzləşdi. Fransada inqilab monarxiyanın devrilməsi və İkinci Fransa Respublikasının qurulması ilə nəticələndi. Marks bu cür fəaliyyətləri dəstəkləyirdi; hətta deyilənlərə görə həmin dövrdə atasından qalan 5.000 və ya 6.000 frank məbləğindəki (bu miras 1838-ci ildə atasının ölümündən sonra əmisi Lionel Filips tərəfindən saxlanılırdı) əhəmiyyətli miras əmlakı inqilabi hərəkat keçirməyi planlaşdıran belçikalı işçiləri silahlandırmaq üçün istifadə etmişdi. Bu iddiaların doğruluğu mübahisəli olsa da, Belçika Ədliyyə Nazirliyi Marksı bunda təqsirləndirərək həbs etdi. Buna görə də Marks Fransaya qaçmağa məcbur oldu: burada hakimiyyətdə olan yeni respublika hökumətinin onun üçün təhlükəsiz olacağını düşünürdü.
Köln: 1848–1849
Müvəqqəti olaraq Parisdə məskunlaşan Marks Kommunist İttifaqının qərargahını bu şəhərə köçürür və burada yaşayan müxtəlif alman sosialistləri ilə birlikdə Almaniya İşçiləri Cəmiyyəti qurur. İnqilabın Almaniyaya yayıldığını görmək ümidi ilə 1848-ci ildə Kölnə qayıdır və burada "Almaniyada Kommunist Partiyasının tələbləri" adlı buklet çıxarmağa başlayır. Bukletdə "Kommunist Manifesti"nin on bəndindən yalnız dördünün adı çəkilirdi; çünki Marks hesab edirdi ki, həmin dövrdə Almaniyada proletariya burjuaziyanı devirməzdən əvvəl burjuaziya feodal monarxiyasını və aristokratiyanı devirməlidir. İyunun 1-də Marks gündəlik qəzet olan "Yeni Reyn Qəzeti"nin (alm. Neue Rheinische Zeitung) nəşrinə başlayır; o, qəzeti bu yaxınlarda aldığı atasının mirasından qalan pullar hesabına maliyyələşdirirdi. Avropadan gələn xəbərləri özünün marksist yanaşması ilə işıqlandıran Marks qəzetdə baş yazıçı və baş redaktor qismində çıxış edirdi. Kommunist İttifaqının digər üzvləri də bu qəzetə töhfə vermiş olsalar da, Fridrix Engelsin fikrincə, qəzet "Marksın kiçik diktatorluğu" olaraq qaldı.
Qəzetin redaktoru olan Marks və digər inqilabçı sosialistlər mütəmadi olaraq polis tərəfindən təqib edilsə də və Marks bir neçə dəfə müxtəlif ittihamlarla məhkəmə qarşısına çıxarılsa da, hər dəfə bəraət alırdı. Bu ittihamların arasında Baş prokuroru təhqir etmək, mətbuatda qanunsuzluq etmək və vergi boykotları yolu ilə silahlı üsyana təhrik etmək kimi əməllər vardı. Bu vaxt Prussiyada demokratik parlament dağılır və kral IV Fridrix Vilhelm solçu və digər inqilabçı ünsürləri ölkədən çıxarmaq üçün əksinqilabi tədbirlər həyata keçirən mürtəce tərəfdarlarından ibarət yeni kabineti təqdim edir. Nəticədə "Yeni Reyn Qəzeti" tezliklə bağlanır və Marksa mayın 16-da ölkəni tərk etmək əmri verilir. Marks o zamanlar həm mürtəce əksinqilabın, həm də vəba epidemiyasının məngənəsində olan Parisə qayıdır və tezliklə onu siyasi təhlükə hesab edən şəhər rəhbərliyi tərəfindən qovulur. Almaniyaya və Belçikaya geri dönə bilməyən Marks elə bu zaman dördüncü uşaqlarına hamilə qalan həyat yoldaşı Cenni ilə 1849-cu ilin avqustunda qaçqın kimi Londona sığınır.
Londondakı həyatı: 1850–1860
Marks 1849-cu il iyunun əvvəlində Londona köçür və ömrünün axırına qədər bu şəhərdə qalır. Kommunist İttifaqının qərargahı da Londona köçürülür. Bununla belə, 1849–1850-ci illərin qışında Avqust Villix və Karl Şapperin başçılıq etdiyi fraksiya dərhal üsyan üçün təşviqata başladı; bu da Kommunist İttifaqı sıralarında parçalanmaya səbəb oldu. Villix və Şapper hesab edirdilər ki, Kommunist İttifaqı üsyana təşəbbüs göstərdikdən sonra Avropanın bütün fəhlə sinfi ona qoşulmaq üçün özlüyündə ayağa qalxacaq və bununla da bütün Avropada inqilab yaradacaq. Marks və Engels isə bu fikrə etiraz edərək bildirirdilər ki, Kommunist İttifaqının bu cür planlaşdırılmamış üsyan qaldırması macəradan başqa bir şey deyil və intihara bərabərdir. Şapper-Villix qrupunun tövsiyə etdiyi üsyan tipi Avropanın mürtəce hökumətlərinin polis və silahlı qüvvələri tərəfindən asanlıqla yatırıla bilərdi. Marksın fikrincə, bu, Kommunist İttifaqı üçün hər şeyin sonu mənasına gəlirdi. Marks düşünürdü ki, cəmiyyətdəki dəyişikliklər "bir ovuc insanın" iradəsi və səyləri ilə bir gecədə əldə oluna bilməz. Əksinə, belə dəyişikliklər cəmiyyətin iqtisadi şəraitinin elmi təhlili və sosial inkişafın müxtəlif mərhələlərində inqilaba doğru irəliləmə yolu ilə həyata keçirilir. İnkişafın indiki mərhələsində (təxminən 1850-ci ildən söhbət gedir), 1848-ci ildə bütün Avropada üsyanların məğlubiyyətindən sonra o hesab edirdi ki, Kommunist İttifaqı sərbəst seçki ilə seçilmiş məclisin (parlamentin) olduğu konstitusiyalı respublika və ümumi seçki hüququ (bütün kişilərin səsvermə hüququnun tanınması) kimi məsələlərdə feodal aristokratiyasını məğlub etmək üçün fəhlə sinfini yüksələn burjuaziyanın mütərəqqi elementləri ilə birləşməyə təşviq etməlidir. Başqa sözlə, fəhlə sinfi öz gündəliyini və fəhlə inqilabını vurğulamazdan öncə burjua inqilabının uğurla başa çatması üçün burjua və demokratik qüvvələrlə birləşməlidir.
Kommunist İttifaqını məhv etmək təhlükəsi yaradan uzun mübarizədən sonra Marksın fikri üstün gəldi və nəticədə Şapper-Villix qrupu Kommunist İttifaqını tərk etdi. Bu arada Marks sosialist yönümlü Almaniya İşçilərinin Təhsil Cəmiyyəti ilə də sıx məşğul olurdu. Cəmiyyət görüşlərini Londonda əyləncənin mərkəzi olan bölgələrdən birində — keçirirdi. Bu təşkilat həm də üzvləri arasında daxili mübarizələrlə dolu idi; belə ki, bəziləri Marksın, digərləri isə Şapper-Villix fraksiyasının ardınca gedirdi. Burada müzakirə obyekti olan məsələlər Kommunist İttifaqındakı daxili parçalanmada qaldırılan məsələlərlə eyni idi; lakin Marks Almaniya İşçilərinin Təhsil Cəmiyyətinin daxilindəki Şapper-Villix fraksiyası ilə mübarizədə məğlub olaraq 1850-ci il sentyabrın 17-də Cəmiyyətdən istefa verdi.
"New-York Daily Tribune" qəzetindəki fəaliyyəti və jurnalistika
Londondakı ilk illərində Marks yalnız öz tədqiqatlarına fokuslanmışdı. Ailəsi həmin dövrdə hədsiz yoxsulluq içində yaşayırdı. Zəngin sənayeçi atasından maddi dəstək görən Engels Marksın əsas gəlir mənbəyi idi. Prussiyada öz qəzetinin redaktoru və ideoloji cəhətdən ona yaxın olan insanlara töhfə verən biri kimi Marksın öz auditoriyasına, yəni fəhlə sinfinə çatımlılığı vardı. Londonda qəzet idarə etmək üçün vəsaiti olmadığına görə o, Engelslə birlikdə beynəlxalq jurnalistikaya üz tutdu. Bir müddət onlar İngiltərə, ABŞ, Prussiya, Avstriya və Cənubi Afrikadan altı qəzetə yazmağa başladılar. Marksın əsas qazancı 1852-ci ildən 1862-ci ilə qədər "" qəzetində Avropa müxbiri kimi işləməsindən və daha çox "burjua" qəzetləri üçün məqalələr hazırlamaqdan gəlirdi. Əvvəllər Vilhelm Piper Marksın məqalələrini alman dilindən ingilis dilinə tərcümə edirdi. Zaman keçdikcə Marks tərcüməyə ehtiyac duymadan ingilis dilində sərbəst məqalələr yazmağa başladı.
"" qəzetinin əsası 1841-ci ilin aprelində tərəfindən qoyulmuşdur. Onun redaksiya heyətinə açıqfikirli burjua jurnalistləri və naşirləri, o cümlədən Corc Ripli və qəzetin baş redaktoru olan jurnalist Çarlz Dana daxil idi. Furyerist və abolisionist Dana qəzetdə Marksın əlaqə saxladığı əsas şəxs idi. Qəzet Marksın qarşı "gizli müharibəsi" kimi transatlantik ictimaiyyətə çatması üçün bir vasitə idi. Digər tərəfdən, qəzet dərc olunduğu ilk gündən fəhlə sinfinin diqqətini cəlb etmişdi və çox ucuz — cəmi iki senə satılırdı, həmçinin hər buraxılışda təxminən 50.000 nüsxə ilə ABŞ-də ən böyük tirajı olan nəşr idi.:14 Onun redaksiya yanaşması mütərəqqi idi və köləliyə qarşı duruşu Qrilinin mövqeyini əks etdirirdi.:82 Marksın qəzet üçün ilk məqaləsi 21 avqust 1852-ci ildə dərc olunmuşdu və Britaniya parlament seçkiləri ilə bağlı idi.
1850-ci illərin sonlarında Amerika xalqının Avropa məsələlərinə marağı azaldı, nəticədə Marks "köləlik böhranı" və "Ştatlar arasında müharibə" məqaləsində olduğu kimi 1861-ci il ABŞ-də vətəndaş müharibəsinin başlanması kimi mövzularda yazmağa başladı. 1851-ci ilin dekabrından 1852-ci ilin martına qədər Marks 1848-ci il Fransa inqilabından bəhs edən "" adlı nəzəri əsəri üzərində işləmişdir. Burada o, , sinfi mübarizə, proletariat diktaturası və proletariatın burjua dövləti üzərində qələbəsi konsepsiyalarını araşdırmışdır.
1857-ci il martın 21-də Dana Marksa bildirdi ki, iqtisadi böhran səbəbi ilə, çap olunub-olunmamasından asılı olmayaraq, həftədə yalnız bir məqalənin pulu ödəniləcək; digər yazılar üçün isə yalnız dərc edildiyi halda ödəniş olacaq. Marks məqalələrini çərşənbə axşamı və cümə günləri göndərirdi, lakin həmin ilin oktyabrında "Tribune" Marks və istisna olmaqla, Avropadakı bütün müxbirlərini işdən çıxardı, Marksın fəaliyyətini isə həftəlik bir məqaləyə endirdi. 1860-cı ilin sentyabr-noyabr aylarında yalnız beş məqalə nəşr olundu. Altı aylıq fasilədən sonra Marks 1861-ci ilin sentyabrından qəzetdəki fəaliyyətinə davam etməyə başladı. 1862-ci ilin martında isə Dana Amerikanın daxili işləri ilə əlaqədar olaraq Londondan gələn reportajlara "Tribune"da daha yer verilməyəcəyini qeyd etdi. 1868-ci ildə Dana özünün baş redaktoru olduğu "New York Sun" adlı rəqib qəzet təsis etdi.
Hələ 1857-ci ilin aprelində Dana Marksı, Dananın dostu və "Tribune"un ədəbi redaktoru Corc Riplinin ideyası olan "Yeni Amerika Siklopediyası"na hərb tarixinə aid məqalələr təqdim etməyə dəvət etmişdi. Ümumilikdə, Marks və Engelsin müəllifi olduğu 67 məqalə nəşr olunmuşdur, onlardan 51-i Engels tərəfindən yazılmışdır, baxmayaraq ki, Marks Britaniya muzeyində həmin məqalələr üçün müəyyən araşdırmalar aparmışdır.
1850–1860-cı illəri gənc Marksın Hegelçi idealizmi ilə daha yetkin Marksınstrukturalist marksizmlə əlaqəli elmi ideologiyasını fərqləndirən fəlsəfi sərhəd kimi qeyd etmək olar. Lakin heç də bütün elm əhli bu fərqi qəbul etmir.1848–1849-cu illər inqilabları Marks və Engels üçün bir təcrübə oldu və onların iqtisadiyyat və tarixi irəliləyiş nəzəriyyələrinin inkişafında əsas rol oynadı. 1848-ci ilin "uğursuzluqlarından" sonra inqilabın hərəkətverici qüvvəsi tükənmiş və iqtisadi böhran olmadan bərpa olunmayacaqmış kimi görünürdü. Bununla bağlı Marks və onun "avantürist" adı ilə qınadığı kommunist yoldaşları arasında qızğın mübahisə yarandı. Marks, reallıqda iqtisadi elementin zəruri olduğu halda, "iradə gücünün" inqilabi şərait yaratmaq üçün kifayət edə biləcəyinin təklif edilməsini fantastika hesab edirdi.
1852-ci ildə ABŞ iqtisadiyyatındakı böhran ölkədə inqilabın baş verib-verməyəcəyi ilə bağlı Marks və Engelsi xeyli düşündürdü, lakin buradakı iqtisadiyyat kapitalist inqilabı üçün hələ çox gənc idi. Amerikanın qərb sərhədindəki açıq ərazilər sosial iğtişaşların qüvvələrini dağıtdı. Üstəlik, Birləşmiş Ştatlarda yaranan hər hansı iqtisadi böhran, öz milli sərhədləri ilə məhdudlaşan qapalı sistemlər olan ayrı-ayrı Avropa dövlətlərinin köhnə iqtisadiyyatlarının inqilabi yoluxmasına gətirib çıxara bilməzdi. Birləşmiş Ştatlarda adı ilə bilinən böhran isə bütün dünyaya yayıldıqda bütün iqtisadi nəzəriyyə modellərini qırdı. Bu vahimə həqiqi mənada ilk qlobal iqtisadi böhran oldu. Marks maddi ehtiyaclar səbəbi ilə 1844-cü ildən 13 ildir fasilə verdiyi iqtisadi tədqiqatlarına, bununla dünyada baş verənləri daha dərinləməsinə anlaya biləcəyini düşünərək, geri qayıtmaq qərarına gəldi. O, həmişə iqtisadiyyata geri dönməyə çalışmışdı.
Birinci İnternasional və "Das Kapital"
Marks "Nyu-York Deyli Tribyun"un redaktə siyasətinin mütərəqqi olduğunu düşündüyü müddət ərzində qəzet üçün məqalələr yazmağa davam etdi. Bununla belə, 1861-ci ilin sonlarında Çarlz Dananın qəzetdən ayrılması və nəticədə redaksiya heyətində baş verən dəyişiklik yeni redaksiya siyasətinin formalaşmasına səbəb oldu. Artıq "Tribyun" İttifaqın tam qələbəsinə həsr olunmuş, köləlik əleyhinə güclü bir qəzet deyildi. Yeni redaksiya heyəti Konfederasiyada köləliyin toxunulmaz qalmasını və Birləşmiş Ştatlardakı vətəndaş müharibəsində İttifaqla Konfederasiya arasında təcili sülhə nail olunmasını dəstəkləyirdi. Marks bu yeni siyasi mövqe ilə qətiyyən razılaşmamış və 1863-cü ildə "Tribyun"dan ayrılmağa məcbur edilmişdi.
Marks 1864-cü ildə (digər adı ilə Birinci İnternasionala) daxil oldu və qurumun elə həmin il yaradılan Baş Şurasına seçildi. O, bu təşkilatda Mixail Bakuninin rəhbərlik etdiyi anarxist qanadla mübarizə içərisində idi. Marks bu mübarizədən qalib ayrılsa da, özünün də dəstəklədiyi kimi 1872-ci ildə Baş Şuranın mərkəzinin Londondan Nyu-Yorka köçürülməsi İnternasionalın tənəzzülünə gətirib çıxardı. İnternasionalın mövcud olduğu dövrdəki ən mühüm siyasi hadisə 1871-ci il Paris kommunası ilə bağlı olmuşdu; bu zaman Paris vətəndaşları öz hökumətlərinə qarşı üsyan qaldıraraq şəhəri iki ay nəzarətdə saxlamışdılar. Sözügedən üsyan amansızcasına yatırılmış və çoxsaylı itkilərlə nəticələnmişdi. Buna cavab olaraq Marks kommunanı müdafiə edərək özünün ən məşhur pamfletlərindən birini — "" (alm. Der Bürgerkrieg in Frankreich) əsərini yazmışdı.
İşçi inqilablarının və hərəkatlarının dəfələrlə uğursuzluqla nəticələndiyini və planlarının alt-üst olduğunu nəzərə alaraq, Marks da kapitalist istehsal üsuluna uyğun tənqidi yanaşmanı anlamağa və təqdim etməyə çalışır, buna görə də Britaniya muzeyinin oxu zalında çox vaxt keçirirdi. 1857-ci ilə qədər Marks kapital, torpaq mülkiyyəti, muzdlu əmək, dövlət, xarici ticarət və dünya bazarı haqqında 800 səhifədən çox qeydlər və qısa esselər toplamışdı. Lakin bu toplular "" (alm. Grundrisse der Kritik der Politischen Ökonomie) adı altında ilk dəfə 1939-cu ildə nəşr olunmuşdu.
1859-cu ildə Marks özünün siyasi iqtisadiyyatla bağlı ilk ciddi tənqidi əsəri olan "" (alm. Zur Kritik der Politischen Ökonomie) kitabını dərc etdirir. Bu əsər sadəcə onun daha sonra nəşr etmək niyyətində olduğu üç cildlik "Das Kapital" kitabının girişi kimi nəzərdə tutulmuşdu. Marks əsərdə iqtisadi təfəkkürün aksiomlarını və kateqoriyalarını tənqidi şəkildə araşdırmağa başlamışdı. Əsər oxucular tərəfindən coşğu ilə qarşılandı və satışa çıxan kimi tezliklə satılıb qurtardı.
"" kitabının uğurlu satışı Marksı 1860-cı illərin əvvəllərində onun həyatı boyu ən əsas əsəri qismində çıxış edəcək üç böyük cilddən ibarət "Das Kapital", eləcə də siyasi iqtisadiyyat nəzəriyyəçilərini, xüsusilə də Adam Smit və David Rikardonu müzakirə və tənqid edən "" (ing. Theorien über den Mehrwert) adlı əsərləri üzərində işi bitirməyə stimullaşdırırdı. "İzafi dəyər nəzəriyyələri" əsəri çox zaman "Das Kapital"ın dördüncü cildi kimi qəbul edilir və iqtisadi fikir tarixinə dair ilk əhatəli traktatlardan biri hesab olunur. 1867-ci ildə "Das Kapital"ın kapitalı tənqidi şəkildə təhlil edən birinci cildi nəşr olundu."Das Kapital" muzdlu əməyin artımı, iş yerinin çevrilməsi, , rəqabət, bank sistemi, mənfəət dərəcəsinin aşağı düşmə tendensiyası və torpaq icarəsi, habelə muzdlu əməyin kapitalın hökmranlığını davamlı olaraq necə təkrar ortaya çıxarması kimi mövzular vasitəsilə kapitalın yığılmasının dinamikasını təsvir edərək istehsal üsulunun keçmişdən gələcəyə qədər "hərəkət qanunları"nın izahını nəzərdə tuturdu. Marks qeyd edirdi ki, kapitalın hərəkətverici qüvvəsi haqqı ödənilməyən işləri izafi dəyərin əsas mənbəyini təşkil edən şəxslərin əməyinin istismarı ilə bağlıdır.
"Das Kapital"ın rus dilində nəşrinə olan tələbat tezliklə kitabın 27 mart 1872-ci ildə rus dilində 3000 nüsxə ilə çapına səbəb oldu. 1871-ci ilin payızına qədər "Das Kapital"ın alman dilindəki ilk nəşrinin bütün tirajları satılmış və kitab ikinci dəfə nəşr olunmuşdu.
"Das Kapital"ın II və III cildləri Marksın ömrünün sonunadək üzərində işləməyə davam etdiyi əlyazmalar olaraq qaldı. Hər iki cild Marksın ölümündən sonra Engels tərəfindən nəşr edilmişdi. Belə ki, əsərin II cildi 1893-cü ilin iyulunda Engels tərəfindən "II Kapital: Kapitalın dövriyyəsi prosesi" adı altında hazırlanıb dərc olundu. III cild isə bir il sonra – 1894-cü ilin oktyabrında "III Kapital: Bütövlükdə kapitalist istehsalı prosesi" adı ilə nəşr edildi."İzafi dəyər nəzəriyyələri" əsəri o zamanlar geniş yayılmış "1861–1863-cü illərin iqtisadi əlyazmaları"ndan götürülmüşdü. Sonuncu "Das Kapital" üçün nəzərdə tutulmuş ikinci qaralama əsər olub "Marks və Engelsin əsərlərinin toplusu"nun 30–34-cü cildlərini əhatə edirdi. Daha dəqiq, "İzafi dəyər nəzəriyyələri" əsərlər toplusunun otuzuncu cildindən otuz ikinci cildinin sonuna qədər olan hissəni, daha geniş olan "1861–1863-cü illərin iqtisadi əlyazmaları" isə əsərlər toplusunun otuzuncu cildinin əvvəlindən otuz dördüncü cildinin birinci yarısına qədərki hissəni ehtiva edirdi. Əsərlər toplusunun otuz dördüncü cildinin digər yarısı isə "Das Kapital" üçün nəzərdə tutulmuş üçüncü qaralama əsər olan "1863–1864-cü illərin iqtisadi əlyazmaları"nın bugünədək çatmış fraqmentlərindən ibarətdir və onun da böyük bir hissəsi "Das Kapital"ın I cildinin "Penguin" nəşriyyatı tərəfindən çap olunmuş nəşrinə əlavə kimi daxil edilmişdi."İzafi dəyər nəzəriyyələri" alman dilində ixtisar olunmuş şəkildə 1905 və 1910-cu illərdə dərc olunmuşdu. Bu ixtisar olunmuş nəşr sonralar ingilis dilinə tərcümə olunaraq 1951-ci ildə Londonda çap edilmişdi. "İzafi dəyər nəzəriyyələri" tam şəkildə, ixtisar olunmadan 1963 və 1971-ci illərdə Moskvada "Das Kapital"ın IV cildi kimi çapdan çıxmışdı.
Ömrünün son on ilində Marksın səhhəti pisləşmişdi və o, artıq əvvəlki kimi davamlı olaraq tədqiqatla məşğul ola biləcək vəziyyətdə deyildi. Bununla belə, o, xüsusən də Almaniya və Rusiyadakı müasir siyasəti əsaslı şəkildə şərh edə bilirdi. Onun "" (alm. Kritik des Gothaer Programms) əsəri Marksın ardıcıllarından Vilhelm Libknextlə Avqust Bebelin birləşmiş sosialist partiyasının maraqları naminə Ferdinand Lassalın dövlət sosializmi ideyaları ilə güzəştə getmək meylinə qarşı çıxırdı. Bu əsər Marksın başqa bir məşhur sitatı ilə də diqqət çəkir: "".
8 mart 1881-ci il tarixdə yazdığı məktubunda Marks Rusiyanın kapitalist inkişaf mərhələsindən yan keçməsinin və xas olan torpaq üzərində ümumi mülkiyyət əsasında kommunizm qurmasının mümkünlüyünü düşünürdü. Rusiyanın "kənd kommunasının Rusiyada sosial dirçəlişin dayaq nöqtəsi olduğunu" etiraf etməklə yanaşı, Marks həmçinin xəbərdarlıq edirdi ki, bu kommunanın kapitalist mərhələsi olmadan birbaşa sosialist mərhələsinə keçmək məqsədilə bir vasitə kimi fəaliyyət göstərməsi üçün "ilk növbədə kənd kommunasına hər tərəfdən zərbə vuran zərərli təsirləri aradan qaldırmaq lazımdır". Marks hesab edirdi ki, bu zərərli təsirlərin aradan qaldırılması ilə kənd kommunasının "kortəbii inkişafı üçün normal şərait" mövcud olacaqdır. Bununla belə, Marks Vera Zasuliçə yazdığı elə həmin məktubunda həm də qeyd edirdi ki, "kapitalist sisteminin əsasında … istehsalçının istehsal vasitələrindən tamamilə ayrılması dayanır".
Bu məktubun bir hissəsində Marks hər keçən gün antropologiyaya həvəsinin artmağından bəhs edirdi; bu da onun gələcək kommunizmin tarixdən əvvəlki keçmişimizin kommunizminə daha yüksək səviyyədə qayıdış olacağına inamından irəli gəlirdi. O yazırdı ki, "əsrimizin tarixi tendensiyası kapitalist istehsalının özünün ən yüksək zirvəsinə çatdığı Avropa və Amerika ölkələrində məruz qaldığı ölümcül böhrandır ki, bu böhran da onun məhvi ilə, müasir cəmiyyətin isə ən qədim cəmiyyətin daha ali formasına – kollektiv istehsal və mənimsəməyə qayıdışı ilə bitəcəkdir". O əlavə edirdi ki, "ibtidai icmaların yaşam gücü semit, yunanlar, romalılar və digər cəmiyyətlərin, hər şeydən əvvəl isə müasir kapitalist cəmiyyətlərin yaşam gücündən müqayisə olunmayacaq dərəcədə böyük idi".
Marks ölümündən əvvəl Engelsdən bu fikirləri qələmə almağı xahiş etmişdi. Marksın bu fikirləri sonralar 1884-cü ildə "Ailənin, xüsusi mülkiyyətin və dövlətin mənşəyi" adı altında nəşr olunmuşdu.
Şəxsi həyatı
Ailəsi
Marks və Cenni fon Vestfalenin yeddi övladı dünyaya gəlmiş, lakin Londonda yaşadıqları pis şəraitin də təsiri ilə onlardan yalnız üçü sağ qala bilmişdi. Həmin uşaqlar aşağıdakılar idi: Cenni Karolin (1844–1883); Cenni Laura (1845–1911); Edqar (1847–1855); Henri Edvard Qay (Quido; 1849–1850); Cenni Evelin Frensis (Fransiska; 1851–1852); Cenni Culia Eleanora (1855–1898). Cütlüyün sonuncu övladı 1857-ci ilin iyul ayında doğulmuş və hələ adı qoyulmamış dünyasını dəyişmişdi. Kürəkəni Pol Lafarqın dediyinə görə, Marks mehriban ata olub. 1962-ci ildə Marksın evdəki köməkçiləri Freddi adında nikahdankənar oğlu olması ilə bağlı iddialar yayılmağa başladı. Bununla belə, bunu sübut edən heç bir əsas tapılmadığına görə deyilənlər iddia olaraq qaldı.
Marks həyət evi və ya mənzil kirayə edərkən fərqli adlardan istifadə edir və bu yolla, görünür, hökumətin onun izinə düşməsini çətinləşdirirdi. Belə ki, o, Parisdə olarkən Müsyö Ramboz adından istifadə etsə də, Londonda ikən məktublarını A. Vilyams kimi imzalayırdı. Dostları tünd dəri rənginə və qara buruq saçlarına görə ona mavrlara ithafən Mavr deyə müraciət edirdilər. Marks isə uşaqlarının onu Qoca Nik və Çarli deyə çağırmalarını istəyirdi. O, həmçinin dostlarına və ailə üzvlərinə ləqəb qoşmağı da sevirdi; Fridrix Engelsə General, köməkçiləri Helenə Lençen və ya Nim, qızı Cenni Karolinə Ki Ki, , Lauraya isə Kakadu və ya Hottentot deyə müraciət edirdi.
Səhhəti
Marks 1830-cu illərdə Trir Taverna Klubu adlı içki cəmiyyətinə qoşulduğu gündən vəfat edənədək spirtli içkiləri həddən artıq çox istehlak edirdi.
Onun səhhəti heç də yaxşı halda deyildi. Marks özü bu vəziyyəti "mövcudluğun səfilliyi" adlandırırdı. Ayrı-ayrı müəlliflər qeyd edilən halı təsvir və izah etməyə çalışırdılar.
Marksşünas bioqraf Verner Blumenberq bunu Marksın 1849-cu ildə yaşadığı və sonralar heç vaxt qurtula bilmədiyi, qeyri-sağlam həyat tərzi ilə daha da ağırlaşan qaraciyər və öd problemləri ilə əlaqələndirirdi. Bu narahatlıqlar özünü çox zaman baş ağrısı, gözdə iltihablanma, başda nevralji simptomlar və revmatik ağrılarla büruzə verirdi. 1877-ci ildə ortaya çıxan ciddi əsəb pozuntusunu və uzunmüddətli yuxusuzluğu aradan qaldırmaq üçün Marks narkotikdən istifadə etməyə başlamışdı. Onun səhhəti gecələr həddindən artıq çalışması və yanlış qidalanma səbəbindən daha da ağırlaşırdı. Marks çox ədviyyatlı yeməklər, , kürü və xiyar turşusu yeməyi sevirdi, hansı ki Blumenberqə görə bu ərzaqların "heç biri qaraciyər xəstələri üçün faydalı deyildi". O, həmçinin, şərab və likör içməyi sevir və çox siqaret çəkirdi; "pulu olmadığı üçün adətən keyfiyyətsiz purolardan istifadə edirdi". 1863-cü ildən etibarən Marks çibandan çox şikayət etməyə başlamışdı, ki bu da "qaraciyər xəstələrində çox tez-tez rast gəlinirdi və eyni səbəblərdən əmələ gəlmiş ola bilərdi".Abseslər o qədər artmışdı ki, Marks nə dik otura, nə də işləyə bilirdi. Blumenberqin fikrincə, Marksın əsəbiliyi digər qaraciyər xəstələrində də tez-tez müşahidə olunurdu:
 | Xəstəlik onun xarakterindəki müəyyən xüsusiyyətləri ortaya çıxartmışdı. Belə ki, Marks şiddətli şəkildə mübahisə edir, hətta təhqirə məruz qaldıqda belə iynələyici sözlərini azaltmır və kobud, həmçinin qəddar ifadələr işlədirdi. Hər nə qədər Marks ən yaxın dostlarına kor-koranə inansa da, bəzən onlara qarşı həddən artıq inamsız və ədalətsiz olduğundan şikayətlənirdi. Təkcə düşmənləri haqqında deyil, dostları haqqında da verdiyi hökmlər bəzən o qədər sərt olurdu ki, heç həssas olmayan insanlar belə onun bu sözlərindən inciyə bilərdi... Onun bu cür tənqid etmədiyi adamlar çox az idi... Hətta Engels də istisna deyildi. |  |
ABŞ tarixçisi Cerrold Seygelin fikrincə, Marks yeniyetməlik dövrünün sonlarında pnevmoniya və ya plevrit xəstəliyinə tutulmuş ola bilərdi. Bu xəstəlik onun Prussiyada hərbi xidmətdən azad edilməsinə səbəb olmuşdu. Heç vaxt tamamlamadığı "Das Kapital"ın üzərində işləyərkən isə o, üç xəstəlikdən əziyyət çəkirdi. İrsən keçirdiyi ehtimal edilən qaraciyər xəstəliyi çox işləmək, qeyri-sağlam qidalanma və yuxusuzluq səbəbi ilə ağırlaşmışdı. Gözlərdə iltihablanma gecə çox işləməsi ilə bağlı idi. Marksın üçüncü narahatlığı, və çiban çıxması idi ki, bu da "çox güman Marksın həyat tərzinin də (alkoqollu içkilər, tütünçəkmə, pis qidalanma və yuxusuzluq) təsiri ilə ümumi fiziki zəifliyindən irəli gəlirdi. Engels tez-tez Marksa bu təhlükəli rejimi dəyişdirməyi tövsiyə edirdi". Seygel tezisində qeyd edirdi ki, Marksın səhhətini bu dərəcədə cəzalandırmasının və fəda etməsinin arxasında duran səbəb ona vaxtilə atasının təlqin etdiyi eqoizm və xudbinlik idi.
2007-ci ildə Nyukasl Universitetinin dermatoloqu Sem Şuster tərəfindən Marksın dəri xəstəliyinin aparılır. Şusterin fikrincə, onun səhhəti ilə bağlı ən ağlabatan izahat belə ola bilər ki, Marks heç də qaraciyər problemlərindən yox, tük köklərinə doğru gedən apokrin kanallarının tıxanması nəticəsində yaranan təkrarlanan infeksion vəziyyət olan əziyyət çəkirdi. 1933-cü ilə qədər ingilis tibb ədəbiyyatına məlum olmayan bu vəziyyət (buna görə də Marksın həkimlərinə də məlum deyildi) oynaq ağrısına (səhvən revmatik xəstəlik diaqnozu qoyula bilər) və ağrılı göz xəstəliklərinə səbəb ola bilər. Şuster öz retrodiaqnozunu əldə etmək üçün əsas material kimi Marksın "Marks və Engelsin əsərlərinin toplusu"nun 50 cildində dərc olunmuş yazışmalarını nəzərdən keçirmişdi. Orada, "hər nə qədər Marks, həyat yoldaşı və həkimləri onun dəri lezyonlarını "furunkullar", "çibanlar" və "karbunkullar" adlandırsalar da, bunlar bu diaqnoz üçün olduqca qalıcı, təkrarlanan, dağıdıcı və sahəvi idi". Belə ki, qalıcı "karbunkullar"ın yerləri dəfələrlə qoltuqaltı, qasıq, perianal, (penis və ) və suprapubik nahiyələrdə və budun daxili hissələrində, bir sözlə "hidradenitis suppurativa üçün əlverişli yerlərdə" qeydə alınmışdı. Professor Şuster diaqnozun "indi qəti şəkildə qoyula biləcəyini" iddia edirdi.
Şuster dərinin ünsiyyət orqanı olduğunu və hidradenitis suppurativanın nifrət və ikrah hissi ilə özünü qiymətləndirmə, əhval-ruhiyyə və rifah depressiyası da daxil olmaqla bir çox psixoloji narahatlıqlar yaratdığını vurğulayaraq xəstəliyin potensial psixososial təsirlərini nəzərdən keçirməyə davam etmişdi. O, bununla əlaqədar Marksın yazışmalarında "çoxlu sübutlar" tapmışdı. Professor Şuster xəstəliyin zehni təsirlərinin Marksın işinə təsir edib-etmədiyini və hətta onun inkişaf etdirməsinə kömək edib-etmədiyini də araşdırırdı.
Ölümü
1881-ci ilin dekabrında həyat yoldaşı Cenninin ölümündən sonra Marks katar xəstəliyinə tutulmuş, bu da ömrünün son 15 ayı ərzində səhhətinin pisləşməsinə səbəb olmuşdu. Nəhayət, o, 14 mart 1883-cü ildə Londonda 64 yaşında vətəndaşlığı olmayan şəxs kimi bronxit və plevrit səbəbindən vəfat etdi. Londondakı ailəsi və dostları onu 1883-cü il martın 17-də Londonun Haygeyt qəbiristanlığının Şərq bölməsində aqnostiklər və ateistlər üçün ayrılmış ərazidə Corc Eliotun məzarının yaxınlığında dəfn etdilər. Jurnalist Frensis Vinə görə, onun dəfn mərasimində 9–11 nəfər iştirak etmişdir. Lakin müasir mənbələrdən əldə edilən araşdırmalarda dəfn mərasimində iştirak etmiş on üç nəfərin adı çəkilir: Fridrix Engels, Eleonora Evelinq, , Pol Lafarq, Şarl Longe, , Vilhelm Libknext, Qotlib Lemke, Frederik Lessner, Loxner, , və Ernest Redford. Müasir qəzetlərdən birində isə iddia edilir ki, dəfn mərasimində onun iyirmi beş-otuz qohumu və dostu iştirak edib.
"The Graphic" jurnalında Marksın ölümü ilə bağlı aşağıdakılar qeyd olunmuşdu: "Qəribə bir səhv ucbatından … iki gün ərzində onun ölümü barədə heç nə bildirilmədi, sonra isə hadisənin Parisdə baş verdiyi açıqlandı. Ertəsi gün Parisdən doğru xəbər gəldi; dostları və tərəfdarları Marksın dəfn olunma vaxtını və yerini öyrənmək üçün Londonun Haverstok Hil qəsəbəsindəki evinə tələsik gələndə onun artıq soyuq məzarda olduğunu öyrəndilər. Amma bu gizliliyə və tələsikliyə görə, şübhəsiz ki, onun məzarı üzərində böyük bir xalq nümayişi də keçirilə bilərdi."
Marksın dəfn mərasimində yaxın dostlarından bir neçəsi, o cümlədən Vilhelm Libknext və Fridrix Engels nitqlə çıxış etmişdi. Engels öz nitqində aşağıdakı fikirləri səsləndirmişdi:
| | 14 mart günü günorta saat üçə on beş dəqiqə qalmış dünyanın yaşayan ən böyük mütəfəkkiri düşünməkdən əl çəkdi. Biz onu cəmi ikicə dəqiqə tək qoymuşduq və geri qayıdanda kreslosunda hüzur içərisində əbədi yuxuya getdiyini gördük. | |
Marksın sağ qalan qızları Eleanora və Laura, həmçinin fransız sosialist kürəkənləri Şarl Longe və Pol Lafarq da mərasimdə iştirak edirdilər. Marks həyat yoldaşı və ən böyük qızının ölümündən sonra vəfat etmişdi; belə ki, qızı bir neçə ay əvvəl – 1883-cü ilin yanvarında ölmüşdü. Dəfn zamanı Almaniya Sosial Demokrat Partiyasının qurucusu və lideri Libknext alman dilində, Fransa fəhlə hərəkatının görkəmli nümayəndəsi Longe isə fransız dilində qısa bəyanatla çıxış etmişdilər. Mərasimdə Fransa və İspaniya fəhlə partiyalarından gələn iki teleqram səsləndirilmişdi. Engelsin çıxışı ilə birlikdə dəfn mərasiminin bütün proqramı bunlardan ibarət olmuşdu. Dəfn mərasimində iştirak edən qohum olmayan dost-tanışlar arasında Marksın üç kommunist yoldaşı var idi: 1852-ci ildə Kölndə kommunistlərin məhkəmə işindən sonra üç il müddətinə azadlıqdan məhrum edilən Frederik Lessner; Engelsin "Kommunist İttifaqının köhnə üzvü" adlandırdığı Loxner və Mançesterdə yaşayan kimya professoru, Kral Cəmiyyətinin üzvü, 1848-ci il Baden inqilabında iştirak edən kommunist fəal . Dəfn mərasiminin başqa bir iştirakçısı sonralar görkəmli akademik olan britaniyalı zooloq idi.
Marks dəyəri 250 funt sterlinq (2021-ci ilə münasibətdə bu rəqəm 26788 funt sterlinqə bərabərdir) olan mülk miras qoymuşdu. Engels də öz növbəsində 1895-ci ildə ölümündən sonra böyük mülkünün (2011-ci ildə 4,8 milyon ABŞ dolları dəyərində qiymətləndirilir) "əhəmiyyətli hissəsini" Marksın sağ qalan iki qızına miras qoyub getmişdi.
1954-cü ilin noyabrında Marks və ailə üzvləri ilkin məzarlarının yaxınlığındakı yeni yerdə dəfn edilmişdilər. Yeni məzarın üzərində 14 mart 1956-cı ildə açılmış iki məşhur cümlə əks olunub: "Kommunist Manifesti"nin sonuncu cümləsi – "Bütün ölkələrin proletarları, birləşin!" və "Feyerbax haqqında tezislər"in on birincisində Marksın qeyd etdiyi fikir – "Filosoflar dünyanı müxtəlif formalarda yalnız şərh etmişlər; halbuki məsələ onu dəyişdirməkdir". Büst təşəbbüsü ilə heykəltaraş tərəfindən hazırlanmışdı. Sonralar Karl Marksın məzarının yanında qaradərililərin hüquqlarının müdafiəçisi və Böyük Britaniya Kommunist Partiyasının fəal üzvü dəfn edilmişdi.
Marksist tarixçi qeyd edirdi: "Marksın uğur qazanmadan öldüyünü söyləmək olmaz". O, İngiltərədə çoxsaylı ardıcıllar formalaşdırmağa nail olmasa da, onun yazıları artıq Almaniya və Rusiyadakı solçu hərəkatlara təsir göstərməyə başlamışdı. Marksın öz siyasətlərinə təsirini qəbul edən kontinental Avropa sosialist partiyaları onun ölümündən sonrakı iyirmi beş il ərzində təmsil olunduqları demokratik seçkilərdə əhəmiyyətli uğurlara imza atmışdılar.
Düşüncələri
Təsirlər
Marksın yəhudi irsinin onun həm əxlaqi dünyagörüşünün, həm də materialist fəlsəfəsinin formalaşmasında böyük rolu olmuşdur. Onun düşüncələrinin həm də bir çox konsepsiyalardan, o cümlədən aşağıdakı yanaşmalardan təsirləndiyi qeyd olunur:
- Hegel fəlsəfəsi;
- Adam Smit və David Rikardonun klassik siyasi iqtisadiyyatı (və ya sadəcə iqtisadiyyat), həmçinin Jan Şarl Leonar de Sismondinin laissez-faire iqtisadiyyatının tənqidi və proletariatın təhlükəli vəziyyətinin təhlili;
- Fransız sosialist düşüncəsi, xüsusilə Jan Jak Russonun, Henri Sen-Simonun, Pyer-Jozef Prudonun və Şarl Furyenin yanaşması;
- , xüsusən də Lüdviq Feyerbax və erkən alman fəlsəfi materializmi, həmçinin Didro, Klod Adrian Helvetsi və Pol Anri Holbax da daxil olmaqla XVIII əsrin sonlarındakı fransız materializmi;
- Fridrix Engelsin fəhlə sinfinin təhlili, həmçinin bu sinfin xüsusiyyətlərinin fransız liberalları və Fransua Gizo və kimi Sen-Simonçular tərəfindən verilən ilkin təsvirləri.
Marksın tarixə baxışı adlandırılır (mübahisəli şəkildə Engels və Lenin tərəfindən dialektik materializmin fəlsəfəsi kimi uyğunlaşdırılmışdır) və özündə Hegelin gerçəkliyə (və tarixə) dialektik baxılmalı olduğu ilə bağlı iddiasının təsirini, şübhəsiz ki, göstərir. Halbuki, Hegel ideyaları ön plana çıxararaq idealist terminlərlə düşündüyü halda, Marks materiyanın ideya üzərində üstünlüyünü müdafiə edərək dialektikanı materialist terminlərlə konseptuallaşdırmağa çalışırdı. Hegel "ruh"u tarixi hərəkətə gətirən qüvvə kimi gördüyü halda, Marks bunu bəşəriyyətin reallığını və dünyanı formalaşdıran fiziki hərəkətlərini gizlədən lazımsız bir mistifikasiya kimi görürdü. O yazırdı ki, Hegelçilik gerçəkliyin hərəkətini baş üzərindən təmin etməyə çalışır, halbuki onu ayaq üstə qoymaq lazımdır. Mistik terminləri sevməsə də, Marks bir sıra əsərlərində qotik dildən istifadə edirdi; məsələn, "Kommunist Manifesti"ndə — "Avropada bir kabus gəzir – kommunizm kabusu. Köhnə Avropanın bütün gücləri bu kabusu qovmaq üçün müqəddəs bir ittifaqa daxil oldular" və ya "Das Kapital" əsərində olduğu kimi. Sonuncuda o, kapitalı "əmək məhsullarını əhatə edən " kimi ifadə edirdi.
Fransız sosialist və sosioloji fikrindən ilhamlansa da, Marks tənqid edərək, onların bəyəndiyi kiçik miqyaslı sosialist icmalarının marjinallaşma və yoxsulluğa məhkum olacağını və yalnız iqtisadi sistemdəki genişmiqyaslı dəyişikliyin real dəyişikliyə səbəb ola biləcəyini iddia edirdi.
Marksın Hegelçiliyi yenidən nəzərdən keçirməsində özünün "İstehsalın hərəkəti" (alm. Die Bewegung der Produktion) əsərində cəmiyyətin hərəkətini "istehsal qüvvələri ilə istehsal üsulu arasındakı ziddiyyətdən irəli gələn axın" kimi təsvir edən sosial demokrat Fridrix Vilhelm Şulzun, eləcə də Engelsin "1844-cü ildə İngiltərədə işçi sinfinin vəziyyəti" kitabının böyük təsiri olmuşdu. Belə ki, Engelsin kitabı Marksı tarixi dialektikanı sinfi mübarizə baxımından təsəvvür etməyə və müasir fəhlə sinfini inqilab üçün ən mütərəqqi qüvvə kimi görməyə vadar etmişdi.
Marks inanırdı ki, o, tarixi və cəmiyyəti elmi cəhətdən öyrənə, tarixi meylləri ayırd edə və bununla da sosial münaqişələrin nəticələrini proqnozlaşdıra bilər. Buna görə də Marksın bəzi davamçıları kommunist inqilabının qaçılmaz olacağı qənaətinə gəlmişdilər. Bununla belə, Marks "Feyerbax haqqında tezislər"in on birincisində qeyd etdiyi o məşhur "filosoflar dünyanı müxtəlif formalarda yalnız şərh etmişlər; halbuki məsələ onu dəyişdirməkdir" fikri ilə açıq-aşkar özünün dünyanı dəyişdirməyə çalışdığını bildirmişdir.
Marksın nəzəriyyələri bir sıra gələcək konsepsiyalar, o cümlədən , , Kuznets dalğaları, yaradıcı məhv, böhran nəzəriyyəsi və üçün ilham mənbəyi olmuşdur.
Fəlsəfə və sosial fikirlər
Marksın digər mütəfəkkirlərlə polemikası çox zaman tənqid vasitəsilə baş verirdi. Buna görə də o, "sosial elmlərdə tənqidi metodun ilk böyük istifadəçisi" adlandırılır. O, metafizikanı ideologiya ilə eyniləşdirərək spekulyativ fəlsəfəni tənqid edirdi. Bu yanaşmanı mənimsəməklə Marks əsas tapıntıları ideoloji qərəzlilikdən ayırmağa çalışırdı. Bu da onu bir çox müasir filosoflardan fərqləndirirdi.
İnsan təbiəti
Kimliyi müəyyən edilə bilməyən despotun olduğu məchul və bürokratik despotizmi təsvir edən Aleksis de Tokvil kimi Marks da tək tirandan danışan klassik mütəfəkkirlərdən və tək despotun təbiətini müzakirə edən Monteskyödən uzaqlaşmışdı. O, bunun əvəzinə "kapitalın despotizmi"ni təhlil etməyə başlamışdı. Marks əsasən fərz edirdi ki, bəşər tarixi həm insanları, həm də maddi obyektləri əhatə edən insan təbiətinin dəyişdirilməsini ehtiva edir. İnsanlar həm real, həm də potensial mənliklərə sahib olduqlarını dərk edirlər. Həm Marks, həm də Hegelə görə özünüinkişaf bu dərketmədən irəli gələn daxili təcrübəsi ilə başlayır, daha sonra isə real mənliyin subyektiv faktor kimi öz potensial qarşılığını başa düşülən obyektə çevirdiyini anlaması ilə davam edir. Marks daha sonra iddia edir ki, təbiəti arzuolunan üsullarla formalaşdırmaqla subyekt obyekti özününkü kimi qəbul edir və bununla da fərdin tam insan kimi gerçəkləşməsinə imkan verir. Marksa görə insan təbiəti insan əməyinin funksiyası kimi mövcud olur. Marksın mənalı əmək ideyasının təməlində o fikir dayanır ki, subyekt öz yadlaşmış obyekti ilə barışa bilmək üçün əvvəlcə subyektin dünyasındakı həqiqi, maddi obyektlərə təsir göstərməlidir. Marks Hegelin "əməyin mahiyyətini dərk etdiyini və autentik, bir o qədər də gerçək olan maddi insanı öz işinin nəticəsi kimi qavradığını" qəbul etsə də, Hegelçi özünüinkişafı hədsiz dərəcədə "mənəvi" və mücərrəd kimi səciyyələndirir. Beləliklə, Marks aşağıdakı fikrində təkid edərək Hegeldən uzaqlaşır: "İnsanın cismani, həqiqi, hissiyyatlı, təbii qabiliyyətlərə malik maddi varlıq olması onun öz təbiəti üçün öz həyat ifadəsinin obyektləri kimi gerçək, hissiyyatlı obyektlərə sahib olduğunu və ya öz həyatını gerçək hissiyyatlı obyektlərdə sadəcə ifadə edə biləcəyini göstərir." Nəticə etibarilə, Marks Hegelçi "əməyi" maddi "əmək" kimi və insanın öz təbiətini çevirmə qabiliyyəti kontekstində "işçi qüvvəsi" terminini yenidən nəzərdən keçirir.
Əmək, sinfi mübarizə və yalançı şüur
- Ətraflı bax: , Sinfi mübarizə, və
Karl Marks "Kommunist Manifesti" əsərində yazırdı:
| | İndiyə qədər mövcud bütün cəmiyyətin tarixi sinfi mübarizələr tarixidir. | |
Marks insanların öz işçi qüvvəsinə münasibəti məsələsi ilə xüsusi maraqlanırdı. O, bu barədə problemi baxımından geniş araşdırma aparmışdır. Dialektikada olduğu kimi, Marks burada da araşdırmağa Hegelçi yadlaşma anlayışı ilə başlamış, lakin daha materialist bir konsepsiya irəli sürmüşdür.Kapitalizm bazarda alınıb satılan əmtəələr, o cümlədən əmək vasitəsilə ictimai istehsal münasibətlərinə (məsələn, işçilər arasında və ya işçilər və kapitalistlər arasında) vasitəçilik edir. Marksa görə insanın öz əməyinə sahib olmaqdan – dünyanı dəyişdirmək qabiliyyətindən – imtina etmək ehtimalı insanın öz təbiətindən uzaqlaşmasına bərabərdir və bu, mənəvi itkidir. Marks bu itkini əmtəə fetişizmi kimi təsvir edirdi; burada insanların istehsal etdiyi əşyalar, yəni əmtəələr özlərinə aid həyata və hərəkətə sahibmiş kimi görünür, insanlar isə öz davranışlarını bu həyata və hərəkətə uyğunlaşdırmağa çalışırlar.
Əmtəə fetişizmi Engelsin ideologiya anlayışı ilə sıx əlaqəli olan "yalançı şüur" adlandırdığı ifadəyə bir nümunədir. Marks və Engels "ideologiya" dedikdə, tarixin müəyyən bir dövründə müəyyən bir sinfin maraqlarını əks etdirən, lakin müasirlərinin universal və əbədi hesab etdikləri ideyaları nəzərdə tuturdular. Marks və Engelsin fikri təkcə bu cür inancların mühüm siyasi funksiyaya xidmət etdiyi üçün ən yaxşı halda yarı həqiqət olması deyildi. Başqa sözlə, bir sinfin istehsal vasitələri üzərində həyata keçirdiyi nəzarət təkcə ərzaq və ya sənaye mallarının istehsalını deyil, həm də ideyaların istehsalını əhatə edir (bu, həm də aşağı sinfin üzvlərinin niyə öz maraqlarına zidd fikirlərə sahib ola biləcəyini də bir qədər izah edir). Bu cür təhlilə misal olaraq Marksın 1843-cü ildə yazdığı "Hegelin hüquq (haqq) fəlsəfəsinin tənqidinə töhfə" əsərinin ön sözündə ifadə etdiyi din anlayışını göstərmək olar:
| | Dini iztirab eyni zamanda həm həqiqi iztirabın ifadəsi, həm də həqiqi iztirablara etirazdır. Din məzlum varlığın ahıdır, qəlbsiz dünyanın ürəyi, ruhsuz halların ruhudur. Din xalqın tiryəkidir. Xalqın xəyali xoşbəxtliyi kimi dinin ləğvi onun həqiqi xoşbəxtliyinin tələbidir. Xalqdan öz vəziyyəti ilə bağlı illüziyalarından imtina etməyini istəmək, illüziya tələb edən bir vəziyyətdən imtina etməyini istəməkdir. | |
Trir Gimnaziyasındakı dissertasiya işində dinin əsas sosial məqsədinin həmrəyliyi təşviq etmək olduğunu iddia etdiyi halda, burada Marks dinin sosial funksiyasını siyasi və iqtisadi status-kvonu və vurğulamaq və ya qorumaq baxımından təhlil edirdi.
Marks açıq-aşkar əleyhdarı idi. O, Britaniya sənayelərinin "ancaq qan (hətta uşaqların qanını da) əmərək yaşaya biləcəyini" və ABŞ sərmayəsinin "uşaqların kapitallaşdırılmış qanı" hesabına maliyyələşdirildiyini söyləyirdi.
Siyasi iqtisadiyyatın, tarixin və cəmiyyətin tənqidi
- Ətraflı bax: Marksist məktəb
Marksın əmək və əməyin kapitalın təkrar istehsalı funksiyası haqqında fikirləri cəmiyyətin keçmişini, bu gününü və gələcəyini müəyyən edərkən ictimai münasibətlərə verdiyi üstünlüklə bağlı idi. Tənqidçilər bunu iqtisadi determinizm adlandırırdılar. Əmək kapitalın həm mövcudluğu, həm də toplanması üçün ilkin şərtdir; hər iki amil formalaşdırır. Marksın fikrincə, sosial dəyişiklikləri bir-birinə zidd maraqlar arasındakı toqquşma, həmçinin istehsal üsullarının tarixi vəziyyətində olan tərəflər idarə edir. Bu yanaşma münaqişə nəzəriyyəsi kimi tanınan əsərlər toplusu üçün ilham olmuşdu. Özünün tarixin təkamül modelində Marks iddia edirdi ki, bəşər tarixi azad, məhsuldar və yaradıcı fəaliyyətlərlə başlamış, zaman keçdikcə təzyiqə məruz qalmış və insanlıqdan çıxarılmışdır, ki bu tendensiya da kapitalizmdə daha aydın görünür. O qeyd edirdi ki, bu, məqsədyönlü proses deyil, daha çox kapitalın ictimai münasibətlərini təkrar istehsal etmək üçün daha çox insan əməyi (mücərrəd əmək) tələb edən mövcud istehsal üsuluna xas məntiq ilə bağlıdır.
Cəmiyyətin təşkili istehsal vasitələrindən asılıdır. İstehsal vasitələri torpaq, təbii sərvətlər və texnologiya kimi maddi nemətlər istehsal etmək üçün lazım olan hər şeydir, lakin insan əməyi bura daxil deyil. İstehsal münasibətləri insanların istehsal vasitələrini əldə edərkən və istifadə edərkən daxil olduqları ictimai münasibətlərdir. Bunlar birlikdə istehsal üsulunu təşkil edir. Marks istehsal üsulları baxımından tarixi dövrləri fərqləndirirdi. Marks baza və superstruktur arasında fərq qoyurdu; burada baza (yaxud infrastruktur) iqtisadi sistem, superstruktur isə mədəni və siyasi sistemdir. Marks iqtisadi baza ilə sosial superstruktur arasındakı bu uyğunsuzluğu sosial pozulmaların və qarşıdurmaların əsas mənbəyi hesab edirdi.
Marksın kapitalizmin tənqidini və onu əvəz etməli olan yeni kommunist cəmiyyətinin müzakirəsini vurğulamasına baxmayaraq, bu cəmiyyəti keçmiş cəmiyyətlərlə (quldarlıq və feodalizmlə) müqayisədə inkişaf etmiş bir cəmiyyət kimi gördüyünə görə onun aşkar tənqidi mövqeyi müdafiə edilirdi. Marks heç vaxt əxlaq və ədalət məsələlərini açıq şəkildə müzakirə etmirdi, lakin alimlər onun əsərində bu anlayışların gizli müzakirəsinin ehtiva olunduğu məsələsində həmfikirdirlər.
Marksın kapitalizmə baxışı ikitərəfli idi. Bir tərəfdən, o, XIX əsrdə bu sistemin insanlıqdan uzaqlaşdıran aspektlərinin ən dərin tənqidində qeyd edirdi ki, kapitalizmin müəyyənedici xüsusiyyətlərinə yadlaşdırma, istismar və təkrarlanma, eləcə də kütləvi işsizliyə səbəb olan dövri depressiyalar daxildir. Digər tərəfdən, o, kapitalizmi əvvəlki cəmiyyət formalarından fərqli olaraq irəliləyiş üçün cavabdeh olan "inkişafın, artımın və tərəqqinin inqilabçı, sənayeləşdirici və universallaşdırıcı keyfiyyətləri" (burada Marks sənayeləşmə, şəhərləşmə, texnoloji tərəqqi, artan məhsuldarlıq və artım, rasionallıq və elmi inqilabı nəzərdə tuturdu) kimi xarakterizə edirdi. Marks kapitalist sinfini tarixin ən inqilabçı siniflərindən biri hesab edirdi, çünki bu sinif daima tarixdəki istənilən sinifdən daha çox istehsal vasitələrini təkmilləşdirmiş və feodalizmi devirə bilmişdi. Kapitalizm əhəmiyyətli artımı stimullaşdıra bilər, çünki bir kapitalist öz mənfəətini yeni texnologiyalara və kapital avadanlıqlarına yenidən investisiya etmək üçün stimula malikdir.
Marksın fikrincə, kapitalistlər əmək bazarı ilə kapitalistin istehsal edə biləcəyi hər hansı əmtəə üçün nəzərdə tutulan bazar arasındakı fərqdən istifadə edirlər. Marks müşahidə etmişdi ki, praktiki olaraq hər bir uğurlu sənayedə xammala çəkilən xərclər məhsulların qiymətlərindən aşağıdır. Marks bu fərqi "izafi dəyər" adlandırır və bunun , yəni işçiləri yaşatmaq üçün çəkilən xərclərlə onların istehsal edə bildikləri arasındakı fərqə əsaslandığını iddia edirdi. Marks hər nə qədər kapitalistləri işçilərin qanını əmən vampirlər kimi təsvir etsə də, qazanc (mənfəət) əldə etməyin "heç bir halda ədalətsizlik olmadığını" qeyd edirdi; çünki Allen Vuda görə Marks bu cür xüsusi tənzimləmələrin əxlaqi dəyərləri ilə bağlı "kiminsə şərh edə biləcəyi, öz dövrünü aşan baxış bucağını istisna edirdi." Marks onu da qeyd edirdi ki, hətta kapitalistlər belə sistemə qarşı gedə bilməzlər. Problem kapitalın "xərçəng hüceyrəsi"dir; bu, əmlak və ya avadanlıq deyil, işçilər və sahibkarlar arasında sosial münasibətlərdir (işçi qüvvəsinin alqı-satqısı) – yəni cəmiyyət sistemi, daha doğrusu, ümumilikdə istehsal üsuludur.
Eyni zamanda Marks kapitalizmin qeyri-sabit olduğunu və dövri böhranlara meyilli olduğunu vurğulayırdı. Onun fikrincə, zaman keçdikcə kapitalistlər yeni texnologiyalara daha çox, əməyə isə daha az sərmayə qoyacaqlar. Marks mənfəətin əməkdən alınan izafi dəyərdən əldə olunduğuna inandığından, iqtisadiyyat böyüdükcə mənfəətin nisbətinin aşağı düşəcəyi qənaətinə gəlmişdi. O, getdikcə şiddətlənən böhranların bu inkişaf və tənəzzül tsiklinə nöqtə qoyacağını düşünürdü. Üstəlik, o hesab edirdi ki, uzunmüddətli perspektivdə bu proses kapitalist sinfini zənginləşdirəcək və gücləndirəcək, proletariatı isə yoxsullaşdıracaq."Kommunist Manifesti" əsərinin birinci hissəsində Marks feodalizmi, kapitalizmi və daxili sosial ziddiyyətlərin tarixi prosesdə oynadığı rolu aşağıdakı kimi təsvir edirdi:
| | Biz görürük ki, burjuaziyanın təməli üzərində qurulduğu istehsal və mübadilə vasitələri feodal cəmiyyətində yaranmışdır. Bu istehsal və mübadilə vasitələrinin inkişafının müəyyən mərhələsində feodal cəmiyyətinin istehsal və mübadilə etdiyi şərait..., eləcə də feodal mülkiyyət münasibətləri artıq inkişaf etmiş məhsuldar qüvvələrlə daha uyğunlaşmırdı; onlar buxovlara çevrilmişdilər. Onları parçalamaq lazım idi; və parçalandılar. Onların yerini özünə uyğunlaşdırılmış ictimai və siyasi konstitusiya ilə, həmçinin burjua sinfinin iqtisadi və siyasi nüfuzu ilə müşayiət olunan azad rəqabət aldı. Bu hərəkatın bənzəri elə gözlərimizin önündə baş verir... Cəmiyyətin ixtiyarında olan məhsuldar qüvvələr artıq burjua mülkiyyəti şəraitinin daha da inkişafına meyl etmirlər; əksinə, onlar üçün buxova çevrilən bu şəraitə görə həddən artıq qüdrətli olublar və bu buxovlara qalib gələn kimi bütün burjua cəmiyyətində nizam-intizam yaradacaq, burjua mülkiyyətinin mövcudluğunu təhlükə altına alacaqlar. | |
Marks hesab edirdi ki, kapitalizm daxilindəki bu struktur ziddiyyətlər onun sonunu gətirəcək, bu isə öz yerini sosializmə və ya post-kapitalist, kommunist cəmiyyətinə verməyi zəruri edir:
| | Buna görə də müasir sənayenin inkişafı burjuaziyanın üzərində istehsal etdiyi və məhsulları mənimsədiyi təməli onun ayaqlarının altından çıxarıb atır. Deməli, burjuaziyanın istehsal etdiyi şey, hər şeydən əvvəl, öz qəbirqazanlarıdır. Onun süqutu və proletariatın qələbəsi də eyni dərəcədə qaçılmazdır. | |
Marksın fikrincə, şəhərləşmə kimi kapitalizmin idarə etdiyi müxtəlif proseslər sayəsində fəhlə sinfi, proletariat sayca böyüməli və sinfi şüurunu inkişaf etdirməli, zamanla sistemi dəyişdirə biləcəklərini və dəyişdirməli olduqlarını dərk etməlidirlər. Marks hesab edirdi ki, proletariat istehsal vasitələrini ələ keçirsə, onlar istismarçı sinfi ləğv edərək, dövri böhranlara daha az həssas olan istehsal sistemini tətbiq edərək, hamıya bərabər fayda gətirəcək ictimai münasibətləri təşviq edəcəklər. Marks ""nda kapitalizmin beynəlxalq fəhlə sinfinin mütəşəkkil hərəkətləri ilə sona çatacağı fikrini müdafiə edirdi:
| | Kommunizm bizim üçün qurulmalı olan bir vəziyyət deyil, reallığın özünü uyğunlaşdırmalı olduğu bir idealdır. Biz kommunizmi indiki vəziyyəti ləğv edən həqiqi hərəkat adlandırırıq. Bu hərəkatın tələbləri indi mövcud olan şərtlərdən qaynaqlanır. | |
Bu yeni cəmiyyətdə yadlaşma sona çatacaq, insanlar öz əməyini satmaq məcburiyyətində qalmayacaq və sərbəst hərəkət edəcəklər. Bu, bütün əhalinin hüquqlarını təmin edən demokratik cəmiyyət olacaq. Belə bir utopik dünyada məqsədi əvvəllər yadlaşmanı həyata keçirmək olan bir dövlətə də az ehtiyac duyulacaq. Marks belə bir nəzəriyyə irəli sürmüşdü ki, kapitalizmlə sosialist/kommunist sisteminin qurulması arasında işçi sinfinin siyasi hakimiyyəti əlində saxladığı və istehsal vasitələrini zorla ictimailəşdirdiyi proletariat diktaturası dövrü olacaq. O, "" kitabında da yazdığı kimi, "kapitalist və kommunist cəmiyyətləri arasında birinin digərinə inqilabi çevrilməsi dövrü var. Buna həm də dövlətin proletariatın inqilabi diktaturasından başqa bir şey ola bilməyəcəyi siyasi keçid dövrü uyğun gəlir." Marks güclü demokratik institusional strukturları olan bəzi ölkələrdə (Birləşmiş Krallıq, ABŞ və Niderland kimi) sülh yolu ilə keçidin mümkünlüyünə ehtimal versə də, təklif edirdi ki, işçilərin "dinc yolla öz məqsədlərinə çata bilməyəcəyi" digər ölkələrdə "inqilabımızın rıçaqı güc olmalıdır."
Beynəlxalq münasibətlər
Marks Rusiyanı Avropa inqilabları üçün əsas əks-inqilabi təhlükə kimi görürdü. O, Krım müharibəsi zamanı Rusiyaya qarşı Osmanlı imperiyasını və onun müttəfiqləri olan İngiltərə və Fransanı dəstəkləyirdi. Marks tamamilə qarşı idi və ona Rusiya xarici siyasətinin aləti kimi baxırdı. O, polyaklar istisna olmaqla, slavyan xalqlarını "əks-inqilabçı" hesab edirdi. Marks və Engels bu məsələ ilə bağlı 1849-cu ilin fevralında "Yeni Reyn Qəzeti"ndə aşağıdakı məzmunda məqalə dərc etdirmişdilər:
| | Burada Avropanın ən əks-inqilabçı xalqları adından bizə təklif olunan qardaşlıq haqqında sentimental ifadələrə cavab olaraq bildiririk ki, almanlar arasında inqilab hissini alovlandıran əsas qüvvə ruslara nifrət olub və olmaqda davam edir. İnqilabdan sonra çexlərə və xorvatlara nifrət də bura əlavə olundu və biz yalnız bu slavyan xalqlarına qarşı tətbiq olunan ən qətiyyətli terrordan istifadə etməklə, polyaklarla və macarlarla birlikdə inqilabı qoruya bilərik. Biz inqilabın düşmənlərinin harada (Rusiyada və Avstriyanın slavyan bölgələrində) cəmləşdiyini bilirik. Bu ölkələrin qeyri-müəyyən demokratik gələcəyinə dair heç bir gözəl ifadə, heç bir eyham bizi düşmənlərimizə düşmən kimi yanaşmaqdan çəkindirə bilməz. Sonra Almaniyanın deyil, məhz inqilabın maraqlarına uyğun olan məhvedici döyüş və amansız terror başlayacaq, yəni inqilaba xəyanət edən slavyanlara qarşı "amansız ölüm-dirim mübarizəsi" olacaq! | |
Marks və Engels 1860–1870-ci illərin inqilabçılarına rəğbət bəsləyirdilər. Rus inqilabçıları Rusiya çarı II Aleksandra sui-qəsd edəndə Marks bu sui-qəsdin "rus kommunasının yaranmasından" xəbər verdiyinə ümid etdiyini bildirmişdi. Marks həmçinin çar Rusiyasına qarşı Polşa üsyanlarını dəstəkləyirdi. O, 1867-ci ildə Londondakı çıxışında aşağıdakı ifadələri səsləndirmişdi:
| | İlk növbədə Rusiyanın siyasəti dəyişməzdir... Üsulları, taktikası, manevrləri dəyişə bilər, amma siyasətinin qütb ulduzu – dünya hökmranlığı – sabit bir ulduzdur. Bizim dövrümüzdə ancaq vəhşi kütlələr üzərində hökmranlıq edən sivil hökumət belə bir plan üzə çıxarıb onu həyata keçirə bilər... Avropa üçün ancaq bir alternativ var. Ya Asiya barbarlığı, Muskovitlərin rəhbərliyi altında, Rusiyanın ətrafında qar uçqunu kimi qopacaq, ya da Polşanı yenidən qurmalı, beləliklə, özü ilə Asiya arasında iyirmi milyon qəhrəman qoymalı və sosial regenerasiyasının həyata keçirilməsi üçün nəfəs almalı olacaq. | |
Marks İrlandiyanın müstəqilliyi məsələsini də dəstəkləyirdi. O, 1867-ci ildə Engelsə yazırdı: "Mən əvvəllər İrlandiyanın İngiltərədən ayrılmasının mümkün olmadığını düşünürdüm. İndi isə bunun qaçılmaz olduğunu hesab edirəm. İngilis fəhlə sinfi İrlandiyadan qurtulmayınca heç vaxt heç nəyə nail ola bilməyəcək. İngiltərədəki ingilis reaksiyasının kökləri … İrlandiyanın tabe edilməsi məsələsinə dayanırdı."
Marks 1830-cu ildə işğala məruz qalan və Fransanın müstəmləkəsinə çevrilmiş bir müddət yaşamış və Şimali Afrikada müstəmləkə həyatını müşahidə etmək imkanı qazanmışdı. O, müstəmləkə ədliyyə sistemi haqqında yazırdı ki, burada "ərəblərdən etiraf almaq üçün işgəncə üsulundan istifadə olunur (və bu, "müntəzəm" olaraq baş verir); təbii ki, bunu eynən Hindistandakı ingilislərdə olduğu kimi "polis" tətbiq edir. Gərək hakim bu haqda ümumiyyətlə heç nə bilməsin." Marks Əlcəzairdə yaşayan bir çox avropalıların təkəbbüründən heyrətə gələrək məktubunda yazırdı: "Avropalı bir müstəmləkəçi istər sakin kimi, istərsə də iş məqsədilə "aşağı irqlər"in arasında yaşadıqda, ümumən özünü hətta yaraşıqlı (Prussiya kralı) I Vilyamdan daha toxunulmaz hesab edir. Bununla belə, "aşağı irqlər"ə qarşı aşkar təkəbbür və həddini bilməzlik məsələsində ingilislər və hollandlar fransızları geridə qoyar."
Stenford fəlsəfə ensiklopediyasına görə: "Marksın müstəmləkəçiliyi geridə qalmış feodal cəmiyyətinə müasirləşmə gətirən mütərəqqi qüvvə kimi təhlil etməsi xarici qüvvələrin hökmranlığı üçün şəffaf rasionallaşdırma, əsaslandırma kimi səslənir. Bununla belə, onun Britaniya hökmranlığı haqqında təsəvvürləri Avropada kapitalizmə qarşı göstərdiyi eyni ziddiyyəti əks etdirir. Hər iki halda Marks feodal cəmiyyətindən burjuaziya cəmiyyətinə keçid zamanı baş verən ucsuz-bucaqsız məşəqqətləri qəbul edir və bu keçidin həm zəruri, həm də son nəticədə mütərəqqi olduğunu təkidlə bildirir. O, xarici ticarətin nüfuzunun Hindistanda sosial inqilaba səbəb olacağı fikrini müdafiə edir."
Marks 1853-cü ilin iyununda "" qəzetində Hindistandakı Britaniya müstəmləkəçiliyini müzakirə edərək yazırdı:
| | İngilislərin Hindistanda səbəb olduqları səfalətin, bütün Hindistanın əvvəllər çəkdiyi əziyyətdən mahiyyət etibarı ilə fərqli və son dərəcə daha intensiv xarakter daşıdığına heç bir şübhə ola bilməz. İngiltərə Hindistan cəmiyyətinin bütün çərçivəsini, hələ heç bir yenidənqurma əlaməti olmadan parçaladı... [Ancaq] unutmamalıyıq ki, bu qeyri-adi kənd icmaları nə qədər zərərsiz görünsələr də, həmişə Şərq despotizminin möhkəm təməli olmuşlar. Belə ki, onlar insan zehnini mümkün olan ən kiçik kompasa həbs edərək onu xurafatın müqavimətsiz alətinə çevirmişlər." | |
İrsi və xatirəsi
Marksın ideyaları xüsusən 1917-ci il Rusiya inqilabından sonra dünya siyasətinə və intellektual düşüncəyə böyük təsir göstərmişdir. Marksın davamçıları tez-tez Marksın yazılarını necə şərh etmək və onun konsepsiyalarını müasir dünyaya necə tətbiq etmək barədə öz aralarında mübahisə edirdilər. Marksın düşüncələri hər biri özünü Marksın ən dəqiq şərhçisi hesab edən çoxsaylı tendensiyalar arasında mübahisə mövzusuna çevrilmişdi. Siyasi sahədə bu meyllərə leninizm, marksizm-leninizm, trotskiçilik, maoçuluq, lüksemburqçuluq, libertar marksizm və açıq marksizm kimi siyasi nəzəriyyələr daxildir. Akademik marksizmdə də başqa baxışların təsiri altında müxtəlif cərəyanlar inkişaf etmiş, nəticədə strukturalist marksizm, , fenomenoloji marksizm, və Hegel marksizmi yaranmışdı.
Marksın gördüyü işlər akademik nöqteyi-nəzərdən müasir sosiologiyanın yaranmasına töhfə verdi. Onun adı XIX əsrdə "şübhə məktəbi"nin üç qurucusundan biri kimi Fridrix Nitsşe və Ziqmund Freydlə, eləcə də müasir sosial elmin üç əsas memarından biri kimi Emil Durkhaym və Maks Veberlə yanaşı qeyd edilir. Digər filosoflardan fərqli olaraq Marks elmi metodla yoxlanıla bilən nəzəriyyələr təklif edirdi. Həm Marks, həm də Ogüst Kont Avropanın dünyəviləşməsi və tarix və elm fəlsəfələrində yeni tərəqqilər fonunda elmi cəhətdən əsaslandırılmış ideologiyaları inkişaf etdirməyə başladılar. Hegelçi ənənə ilə işləyən Marks cəmiyyət elmini inkişaf etdirməyə cəhd edərkən Kontun sosioloji pozitivizmini rədd etmişdi. Marksı və Sorn Kyerkeqoru Hegelin iki ən böyük fəlsəfi davamçısı hesab edirdi. Müasir əsas klassik perspektivlərdən biri kimi tanınır. İsayya Berlin "hər kəsin bu titula iddia edə bildiyi həddə" Marksı müasir sosiologiyanın əsl banisi hesab edirdi. Marks sosial elmlərdən başqa fəlsəfə, ədəbiyyat, incəsənət və humanitar elmlərdə də əbədi miras qoymuşdur.
XX–XXI əsrlərin sosial nəzəriyyəçiləri Marksa cavab olaraq iki əsas strategiya irəli sürmüşlər. Bunlardan birincisi analitik marksizm kimi tanınır və Marksın ideyalarını onun analitik mahiyyətinə endirmək məqsədi daşıyırdı. Daha çox yayılmış digər yanaşmanın mahiyyəti isə Marksın sosial nəzəriyyəsinin izahedici iddialarını zəiflətmək və Marksın "istehsal qüvvələri"nin inkişafı ilə "istehsal üsulları"nın ardıcıllığı arasındakı qarşılıqlı əlaqə haqqında fikirləri ilə birbaşa əlaqəli olmayan sosial və iqtisadi həyatın aspektlərinin "nisbi muxtariyyətini" vurğulamaq olmuşdur. Bu, və Erik Hobsbaum kimi Marksın sosial nəzəriyyəsindən ilham alan tarixçilərin qəbul etdiyi neomarksist nəzəriyyədir. Bu, həm də marksist sosial nəzəriyyənin işığında görülən transformativ siyasi təcrübənin imkanlarını və çətinliklərini anlamağa çalışan Antonio Qramşi kimi mütəfəkkirlərin və fəalların izlədiyi düşüncə xətti olmuşdur. Marksın ideyaları ədəbiyyat, təsviri incəsənət, musiqi, kino və teatrda avanqard hərəkətlərlə gələcək rəssamlara və sənət tarixinə də dərin təsir göstərmişdir.
Siyasi baxımdan Marksın irsi daha mürəkkəbdir. XX əsrdə onlarla ölkədə baş verən, xüsusən də Sovet İttifaqının qurulması ilə nəticələnən Rusiya inqilabı kimi hərəkatlar özlərini "marksist" kimi qələmə verirdilər.Vladimir Lenin,Mao Tszedun,Fidel Kastro,Salvador Alyende,İosip Broz Tito,Kvame Nkruma,Cəvahirləl Nehru,Nelson Mandela,Si Tsinpin və Tomas Sankara kimi dünya liderləri Marksdan təsirləndiklərini ifadə edirdilər. Marksın ideyaları təkcə marksist inqilabların baş verdiyi yerlərdə deyil, bütün dünyada siyasi partiyalara gedib çatmışdı. Marksizmlə əlaqəli ölkələrdə bəzi hadisələr siyasi opponentlərin milyonlarla insanın ölümünə görə Marksı günahlandırmasına səbəb olurdu. Halbuki digərləri xüsusi olaraq Marksın irsi və təsiri ilə onun ideyalarını siyasi məqsədlər üçün formalaşdıranların irsi və təsiri arasında fərqin olduğunu iddia edirdilər. Artur Lipou Marks və onun yoldaşı Fridrix Engelsi "müasir inqilabi demokratik sosializmin qurucuları" kimi təsvir edir.
Rusiyanın Marks və Almaniyanın Karl-Marks-Ştadt şəhərləri Marksın adını daşıyır. Sonuncu şəhərin adı isə referendumla dəyişdirilmiş və 1 iyun 1990-cı ildən rəsmi olaraq şəhərin 1953-cü ilə qədərki tarixi adı ilə Xemnits adlandırılmışdır.SSRİ-nin süqutundan sonra bir sıra postsovet ölkələrində həmin quruluşu xatırladan heykəllər sökülmüşdür. Karl Marksın 1980-ci ildə Bakıda indiki Azadlıq prospekti ilə Mehdi Hüseyn küçəsinin kəsişməsində ucaldılmış tunc heykəli 1992-ci ildə götürülərək Azərbaycan Kommunist Partiyası Bakı Şəhər Komitəsinin binasının həyətinə aparılmışdır və hazırda Nəriman Nərimanov metrostansiyasının yaxınlığında heykəltəraşların emalatxanasında saxlanılır. Bununla belə, bəzi ölkələrdə Marksa ithaf edilmiş abidələr sökülməmiş, əksinə yeniləri ucaldılmışdır. 2018-ci ilin may ayında Marksın anadan olmasının 200 illiyi münasibətilə Almaniyanın Trir şəhərində doğulduğu yerdə görkəmli Çin heykəltəraşı Vu Veyşanın müəllifi olduğu, Çin hökuməti tərəfindən hədiyyə edilmiş 4,5 metrlik heykəlinin açılışı keçirilmişdir. Avropa Komissiyasının o zamankı sədri Marksın xatirəsini müdafiə etmiş və "yazılarının çox hissəsi tam əks mənada yenidən ifadə olunduğuna görə bu gün Marks məsuliyyət daşımadığı və səbəb olmadığı şeyləri təmsil edir" fikrini səsləndirmişdir.
1848-ci il inqilablarından əvvəlki dövrü təsvir edən, Marks, onun həyat yoldaşı Cenni Marks və Engels ilə yanaşı digər inqilabçıların və ziyalıların da yer aldığı 2017-ci il istehsalı olan "" bədii filmi həm tarixi dəqiqliyinə, həm də hadisələri və intellektual həyatı canlı təsvir etdiyinə görə yaxşı rəylər almışdı. Təqdimatı Marksın iki yüzilliyinə təsadüf edən digər fiktiv əsər filosof Rey Brasyenin fikrincə, "maraqlı, gülməli, çaşdırıcı və hörmətsiz" olmasına baxmayaraq, "Marksın fikirlərinə gözlənilməz işıq tutan" Ceyson Barkerin "Marks qayıdır" romanı idi.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- Gemkow H. Carlos Marx. Biografía completa. 1975.
- A. A. P. Secret Re-burial of Karl Marx In London (ing.). // The Sydney Morning Herald Sydney: Fairfax Media, 1954. Iss. 36485 (late edition). P. 1. ISSN 0312-6315
- Marx, Karl: (geb. Mordechai) Dr. phil., Theoretiker des Sozialismus, "Manifest der Komm. Partei", Redakteur. // Band 16: Lewi – Mehr Münxen: K. G. Saur Verlag, 2008. S. 331. 25, 427 s.
- Lundy D. R. The Peerage (ing.).
- Marx: 5) Karl Heinrich. // Band 17 Linl–Mats S. 768. 832 s.
- Marx, Karl (Heinrich) (ing.). // Volume 7 P. 896.
- Feuer L. S., McLellan D., Ed. Volume 23. // Volume 23 S. 531–543. 928 s.
- Маркс Карл // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- https://www.marxists.org/archive/marx/bio/marx/eng-1869.htm.
- Hobsbawm, Eric. "Marx, Karl Heinrich". Oxford Dictionary of National Biography. 2021-08-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-12-07.
- Ülvi Şirəliyev. . Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi. 2019-07-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- K. Marks və F. Engels. "Manifesto of the Communist Party". https://www.marxists.org/. 1848. 2 sentyabr 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 12 yanvar 2022.
- Karl Marx: Critique of the Gotha Program 27 oktyabr 2007 at the Wayback Machine.
- Calhoun, 2002. səh. 23–24
- "Marx the millennium's 'greatest thinker'" (ingilis). BBC News World Online. 1 oktyabr 1999. 2 sentyabr 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 12 yanvar 2022. (#apostrophe_markup)
- . Free Trade Reimagined: The World Division of Labor and the Method of Economics. Princeton: Princeton University Press, 2007.
- John Hicks, "Capital Controversies: Ancient and Modern." The American Economic Review 64.2 (May 1974) p. 307: "The greatest economists, Smith or Marx or Keynes, have changed the course of history …"
- Yozef Şumpeter Ten Great Economists: From Marx to Keynes. Volume 26 of Unwin University books. Edition 4, Taylor & Francis Group, 1952 ISBN ,
- Little, Daniel. "Marxism and Method". 10 December 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 10 December 2017.
- Kim, Sung Ho. Zalta, Edward N. (redaktor). "Max Weber". Metaphysics Research Lab, Stanford University. 2017. 18 March 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 10 December 2017.
Max Weber is known as a principal architect of modern social science along with Karl Marx and Emil Durkheim.
- McLellan, 2006. səh. 178, Plate 1.
- Wheen 2001. pp. 12–13.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 7; Wheen, 2001. səh. 8, 12; McLellan, 2006. səh. 1.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 4–5; Wheen, 2001. səh. 7–9, 12; McLellan, 2006. səh. 2–3.
- Carroll, James. Constantine's Sword: The Church and the Jews – A History (ingilis). Houghton Mifflin Harcourt. 2002. səh. 419. ISBN . 24 September 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 2 April 2018.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 4–6; McLellan, 2006. səh. 2–4.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 5, 8–12; Wheen, 2001. səh. 11; McLellan, 2006. səh. 5–6.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 7; Wheen, 2001. səh. 10; McLellan, 2006. səh. 7.
- Wheen, 2001, chpt. 6
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 12; Wheen, 2001. səh. 13.
- McLellan, 2006. səh. 7.
- Karl Marx: Dictionary of National Biography. Volume 37. Oxford University Press. 2004. 57–58. ISBN .
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 12–15; Wheen, 2001. səh. 13; McLellan, 2006. səh. 7–11.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 15–16; Wheen, 2001. səh. 14; McLellan, 2006. səh. 13.
- Wheen, 2001. səh. 15.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 20; McLellan, 2006. səh. 14.
- Wheen, 2001. səh. 16; McLellan, 2006. səh. 14
- Holmes, Rachel. "Karl Marx: the drinking years". The Times. 14 October 2017. 7 December 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 14 October 2017. (abunə tələb olunur)
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 21–22; McLellan, 2006. səh. 14.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 22; Wheen, 2001. səh. 16–17; McLellan, 2006. səh. 14.
- Fedoseyev, 1973. səh. 23; Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 23–30; Wheen, 2001. səh. 16–21, 33; McLellan, 2006. səh. 15, 20.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 70–71; Wheen, 2001. səh. 52–53; McLellan, 2006. səh. 61–62.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 31; McLellan, 2006. səh. 15.
- McLellan, 2006. səh. 21
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 33; McLellan, 2006. səh. 21.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 32–34; Wheen, 2001. səh. 21–22; McLellan, 2006. səh. 21–22.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 34–38; Wheen, 2001. səh. 34; McLellan, 2006. səh. 25–27.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 44,69–70; McLellan, 2006. səh. 17–18.
- Sperber, 2013. səh. 55–56.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 33; McLellan, 2006. səh. 18–19
- New York: International Publishers,1975, pp. 531–632
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 33; Wheen, 2001. səh. 25–26.
- Marx's thesis was posthumously published in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 1 (New York: International Publishers, 1975) pp. 25–107.
- Wheen, 2001. səh. 32.
- "Classics: Karl Marx". Willamette University. 16 April 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 31 August 2020.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 45; Wheen, 2001. səh. 33; McLellan, 2006. səh. 28–29, 33.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 38–45; Wheen, 2001. səh. 34; McLellan, 2006. səh. 32–33, 37.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 49; McLellan, 2006. səh. 33.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 50–51; Wheen, 2001. səh. 34–36, 42–44; McLellan, 2006. səh. 35–47.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 57; Wheen, 2001. səh. 47; McLellan, 2006. səh. 48–50.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 60–61; Wheen, 2001. səh. 47–48; McLellan, 2006. səh. 50–51.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 68–69, 72; Wheen, 2001. səh. 48; McLellan, 2006. səh. 59–61
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 77–79; Wheen, 2001. səh. 62–66; McLellan, 2006. səh. 73–74, 94.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 72; Wheen, 2001. səh. 64–65; McLellan, 2006. səh. 71–72.
- Marx, Karl, "Contribution to the Critique of Hegel's Philosophy of Law", contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 3 (International Publishers: New York, 1975) p. 3.
- Marx, Karl, "On the Jewish Question", contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 3, p. 146.
- McLellan, 2006. səh. 65–70, 74–80.
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 1976. səh. 72, 75–76; Wheen, 2001. səh. 65; McLellan, 2006. səh. 88–90.
- Wheen, 2001. səh. 66–67, 112; McLellan, 2006. səh. 79–80.
- Wheen, 2001. səh. 90.
- Wheen 2001. p. 75.
- Mansel, Philip: Paris Between Empires, p. 390 (St. Martin Press, NY) 2001
- Frederick Engels, "The Condition of the Working Class in England", contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 4 (International Publishers: New York, 1975) pp. 295–596.
- T.B. Bottomore. A Dictionary of Marxist thought. Wiley-Blackwell. 1991. 108–. ISBN . 22 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 5 March 2011.
- Fedoseyev, 1973. səh. 82
- Wheen 2001. pp. 85–86.
- Karl Marx, "The Holy Family", contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 4, pp. 3–211.
- Several authors elucidated this long neglected crucial turn in Marx's theoretical development, such as Ernie Thomson in The Discovery of the Materialist Conception of History in the Writings of the Young Karl Marx, New York, The Edwin Mellen Press, 2004; for a short account see Max Stirner, a durable dissident 18 may 2006 at the Wayback Machine
- Taken from the caption of a picture of the house in a group of pictures located between pages 160 and 161 of Fedoseyev, 1973.
- Isaiah Berlin, Karl Marx: His Life and Environment (Oxford University Press: London, 1963) pp. 90–94.
- Larisa Miskievich, "Preface" to Volume 28 of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels (International Publishers: New York, 1986) p. xii
- Karl Marx, Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 35, Volume 36 and Volume 37 (International Publishers: New York, 1996, 1997 and 1987).
- Isaiah Berlin, Karl Marx: His Life and Environment, pp. 35–61.
- Fedoseyev, 1973. səh. 62
- Note 54 contained on p. 598 in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 3.
- Karl Marx, "Economic and Philosophical Manuscripts of 1844" Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 3 (International Publishers: New York, 1975) pp. 229–346.
- Karl Marx // Karl Marx – Stanford Encyclopaedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University. 2017. 8 February 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 28 May 2005.. First published Tue 26 August 2003; substantive revision Mon 14 June 2010. Retrieved 4 March 2011.
- Fedoseyev, 1973. səh. 83
- Karl Marx, "Theses on Feuerbach", contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 5 (International Publishers: New York, 1976) pp. 3–14.
- Karl Marx, "Theses on Feuerbach," contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 5, p. 8.
- Doug Lorimer, in Friedrich Engels. Socialism: utopian and scientific. Resistance Books. 1999. 34–36. ISBN . 17 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 7 March 2011.
- Wheen 2001. p. 90 15 sentyabr 2015 at the Wayback Machine.
- Heinrich Gemkow et al., Frederick Engels: A Biography (Verlag Zeit im Bild ["New Book Publishing House"]: Dresden, 1972) p. 101
- Heinrich Gemkow, et al., Frederick Engels: A Biography, p. 102.
- , Marx's General: The Revolutionary Life of Friedrich Engels, Macmillan, 2010, ISBN .
- ; . Part V: "Doctor Georg Kuhlmann Of Holstein" Or The Prophecies of True Socialism (PDF) // Arthur, Christopher John (redaktor). [[[:Şablon:GBurl]] The German Ideology] (#bad_url) (ingilis). II. (1932 tarixində nəşr olunub). 1976. ISBN . 2001-07-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-08-21.
- Heinrich Gemkow, et al., Frederick Engels: A Biography, p. 78.
- Heinrich Gemkow, et al., Frederick Engels: A Biography (Verlag Zeit im Bild [New Book Publishing House]: Dresden, 1972) p. 53
- Fedoseyev, 1973. səh. 89
- Wheen 2001. p. 92.
- Karl Marx and Frederick Engels, "German Ideology" contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 5 (International Publishers: New York, 1976) pp. 19–539.
- Fedoseyev, 1973. səh. 96–97
- Baird, Forrest E.; Walter Kaufmann. From Plato to Derrida. Upper Saddle River, New Jersey: Pearson Prentice Hall. 2008. ISBN .
- Wheen 2001. p. 93.
- See Note 71 on p. 672 of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 6 (International Publishers: New York, 1976).
- Karl Marx, The Poverty of Philosophy contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 6(International Publishers: New York, 1976) pp. 105–212.
- Wheen 2001. p. 107.
- Fedoseyev, 1973. səh. 124
- Note 260 contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 11 (International Publishers: New York, 1979) pp. 671–72.
- Note 260 contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 11, p. 672.
- Fedoseyev, 1973. səh. 123–125
- Fedoseyev, 1973. səh. 125
- Frederick Engels, "Principles of Communism" contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 6 (International Publishers, New York, 1976) pp. 341–57.
- Karl Marx and Frederick Engels, "The Communist Manifesto" contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 6, pp. 477–519.
- Wheen 2001. p. 115.
- Chris Shilling; Philip A Mellor. The Sociological Ambition: Elementary Forms of Social and Moral Life. SAGE Publications. 2001. səh. 114. ISBN . 15 September 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 27 June 2015.
- Marx and Engels 1848.
- Wheen 2001. p. 125.
- Saul Kussiel Padover, Karl Marx, an intimate biography, McGraw-Hill, 1978, p. 205
- Wheen 2001. pp. 126–27.
- Maltsev; Yuri N. Requiem for Marx. Ludwig von Mises Institute. 1993. 93–94. ISBN . 22 July 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 9 March 2011.
- David McLellan 1973 Karl Marx: His life and Thought. New York: Harper and Row. pp. 189–90
- Felix, David. "Heute Deutschland! Marx as Provincial Politician". Central European History. 15 (4). 1982: 332–50. doi:10.1017/S0008938900010621. JSTOR 4545968.
- Wheen 2001. p. 128.
- Karl Marx and Frederick Engels, "Demands of the Communist Party" contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 7 (International Publishers: New York, 1977) pp. 3–6.
- Wheen 2001. p. 129.
- Wheen 2001. pp. 130–32.
- Seigel, p. 50
- Doug Lorimer. Introduction. In Karl Marx. The Class Struggles in France: From the February Revolution to the Paris Commune. Resistance Books. səh. 6. ISBN . 17 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 9 March 2011.
- Karl, Marx. James Ledbetter (redaktor). Dispatches for the New York Tribune: Selected Journalism of Karl Marx. . 2007. ISBN .
- Boris Nicolaievsky. Karl Marx – Man and Fighter. Read Books. 2007. 192–. ISBN . 22 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 9 March 2011.
- Franz Mehring. Karl Marx: The Story of His Life. Psychology Press. 2003. 19–20. ISBN . 16 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 9 March 2011.
- Gross, David M. 99 Tactics of Successful Tax Resistance Campaigns. Picket Line Press. 2014. 76–77. ISBN .
- Wheen 2001. pp. 136–37.
- Slavko Splichal. Principles of publicity and press freedom. Rowman & Littlefield. 2002. səh. 115. ISBN . 17 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 9 March 2011.
- Wheen 2001. pp. 137–46.
- Wheen 2001. pp. 147–48.
- Peter Watson. The German Genius: Europe's Third Renaissance, the Second Scientific Revolution, and the Twentieth Century. HarperCollins. 2010. 250–. ISBN . 17 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 9 March 2011.
- Fedoseyev, 1973. səh. 233
- Note 269 contained on p. 674 in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 11.
- Wheen 2001. pp. 151–55.
- Phil Harriss. London Markets, 4th. New Holland Publishers. 2006. səh. 20. ISBN . 20 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 23 April 2011.
- Note 269 on p. 674 of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 11.
- Dussel, Enrique D. Moseley, Fred Baker (redaktor). Towards an Unknown Marx: A Commentary on the Manuscripts of 1861–63. Angulo, Yolanda tərəfindən tərcümə olunub. London; New York: Routledge. 2001. səh. xxxiii. ISBN .
- . Egs.edu. 1 September 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 March 2011.
- Jonathan Sperber, Karl Marx: A Nineteenth-Century Life, p. 295.
- Kluger, Richard. The Paper: The Life and Death of the New York Herald Tribune. New York: Alfred A. Knopf. 1986. ISBN .
- Williams. səh. 131–135
- Marx, Karl; Engels, Friedrich. Marx to Engels, June 14, 1853 // Ryazanskaya, S. W. (redaktor). Selected Correspondence. Lasker, I. tərəfindən tərcümə olunub (2nd). Moscow: Progress Publishers. 1965. 83–86.
- Taken from a picture on p. 327 of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 11 (International Publishers: New York, 1979).
- Karl Marx, "The Elections in England – Tories and Whigs" contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 11 (International Publishers: New York, 1979) pp. 327–32.
- Note 1 at p. 367 contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 19 (International Publishers: New York, 1984).
- Karl Marx, "The Eighteenth Brumaire of Louis Napoleon" contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 11 (International Publishers: New York, 1979) pp. 99–197.
- Karl Marx. The 18th Brumaire of Louis Bonaparte. Wildside Press LLC. 2008. səh. 141. ISBN . 22 July 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 9 March 2011.
- "Marx & Engels Collected Works, vol.41". 15 March 2017.
- Richard Kluger, The Paper: The Life and Death of the New York Herald Tribune (Alfred A. Knopf Publishing, New York, 1986) p. 121.
- McLellan, 2006. səh. 262
- John Cunningham Wood. Karl Marx's economics : critical assessments. Psychology Press. 1987. səh. 346. ISBN . 20 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 16 March 2011.
- John Cunningham Wood. Karl Marx's economics: critical assessments : second series. Taylor & Francis. 1993. səh. 232. ISBN . 17 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 16 March 2011.
- Sidney Hook. From Hegel to Marx: studies in the intellectual development of Karl Marx. Columbia University Press. 1994. 24–25. ISBN . 23 September 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 16 March 2011.
- Ronald John Johnston. The dictionary of human geography. Wiley-Blackwell. 2000. səh. 795. ISBN . 16 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 16 March 2011.
- Richard T. De George; James Patrick Scanlan. Marxism and religion in Eastern Europe: papers presented at the Banff International Slavic Conference, September 4–7, 1974. Springer. 1975. səh. 20. ISBN . 17 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 16 March 2011.
- Jonathan Sperber, Karl Marx: A Nineteenth-Century Life, p. 320.
- Jonathan Sperber, Karl Marx: A Nineteenth-Century Life, p. 347.
- Fedoseyev, 1973. səh. 345
- Nicolaievsky, Maenchen-Helfen, 2007. səh.
- Bob Jessop; Russell Wheatley. Karl Marx's social and political thought. US. 1999. səh. 526. ISBN . 17 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 9 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Curtis, Michael. Marxism: the inner dialogues. Transaction Publishers. 1997. səh. 291. ISBN . 16 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 9 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Karl Marx, "The Civil War in France" contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 22 (International Publishers: New York, 1986) pp. 307–59.
- Mab Segrest. Born to belonging: writings on spirit and justice. Rutgers University Press. 2002. səh. 232. ISBN . 16 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 9 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Karl Marx, "Economic Manuscripts of 1857–1858" contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 28 (International Publishers: New York, 1986) pp. 5–537.
- Karl Marx, "Economic Manuscripts of 1857–1858" contained in the Preparatory Materials section of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 29 (International Publishers: New York, 1987) pp. 421–507.
- Karl Marx, "A Contribution to the Critique of Political Economy" contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 29, pp. 257–417.
- Postone, 1993. səh. 54–55, 173, 192
- Marx. "Economic Manuscripts: Appendix I: Production, Consumption, Distribution, Exchange". www.marxists.org. 8 February 2002 tarixində . İstifadə tarixi: 28 March 2022.
[…] The solitary and isolated hunter or fisherman, who serves Adam Smith and Ricardo as a starting point, is one of the unimaginative fantasies of eighteenth-century romances a la Robinson Crusoe; and despite the assertions of social historians, these by no means signify simply a reaction against over-refinement and reversion to a misconceived natural life. […] This is an illusion and nothing but the aesthetic illusion of the small and big Robinsonades. It is, on the contrary, the anticipation of “bourgeois society,” which began to evolve in the sixteenth century and in the eighteenth century made giant strides towards maturity. The individual in this society of free competition seems to be rid of natural ties, etc., which made him an appurtenance of a particular, limited aggregation of human beings in previous historical epochs. The prophets of the eighteenth century, on whose shoulders Adam Smith and Ricardo were still wholly standing, envisaged this 18th-century individual – a product of the dissolution of feudal society on the one hand and of the new productive forces evolved since the sixteenth century on the other – as an ideal whose existence belonged to the past. They saw this individual not as an historical result, but as the starting point of history
[…]
Labour seems to be a very simple category. The notion of labour in this universal form, as labour in general, is also extremely old. Nevertheless “labour” in this simplicity is economically considered just as modern a category as the relations which give rise to this simple abstraction. - Classical sociological theory. Craig J. Calhoun (3rd). Chichester, West Sussex: . 2012. səh. 138. ISBN . OCLC 794037359. 2021-10-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-11-26.
Marx used social criticism as his standard form of social analysis. Marx defined criticism as the "radical negation of social reality."
- Fedoseyev, 1973. səh. 318
- Tom Rockmore. Marx after Marxism: the philosophy of Karl Marx. . 2002. səh. 128. ISBN . 16 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 9 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Brewer, Anthony; Marx, Karl. A guide to Marx's Capital. CUP Archive. 1984. səh. 15. ISBN . 22 July 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 9 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Postone, 2006. səh. 190, 26–27. 135, 374–75
- Calhoun, 2012
- Pepperell, 2010. səh. 104–105
- Karl Marx, "Capital II: The Process of Circulation of Capital" embodying the whole volume of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 36 (International Publishers: New York, 1997).
- Karl Marx, "Capital III: The Process of Capitalist Production as a Whole" embodying the whole volume of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 37 (International Publishers: New York, 1998).
- Karl Marx, "Theories of Surplus Value" contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 30 (International Publishers: New York, 1988) pp. 318–451.
- Karl Marx, "Theories of Surplus Value" contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 31 (International Publishers: New York, 1989) pp. 5–580.
- Karl Marx, "Theories of Surplus Value" contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 32 (International Publishers: New York, 1989) pp. 5–543.
- "Economic Works of Karl Marx 1861–1864". Marxists Internet Archive. 16 July 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 14 July 2018.
- See note 228 on p. 475 of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 30.
- "Marx-Zasulich Correspondence 1881". www.marxists.org. 2024-01-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-01-31.
- Marx, Karl. Part I // . 1875. 26 December 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 9 March 2011.
- Karl Marx and Frederick Engels, Collected Works Volume 46 (International Publishers: New York, 1992) p. 71.
- Karl Marx and Frederick Engels, Collected Works Volume 46 (International Publishers: New York, 1992) p. 72.
- K. Marx, First draft of the letter to Vera Zasulich [1881]. In Marx-Engels 'Collected Works', Volume 24, p. 346.
- . Marx: A very short introduction. Oxford: Oxford University Press. 2000. səh. 5. ISBN .
- Lafargue, Paul. Marx–Engels–Lenin Institute (redaktor). Reminiscences of Marx (September 1890). Progress Publishers. 1972. 2021-08-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-01-19.
He was a loving, gentle and indulgent father. […] There was never even a trace of the bossy parent in his relations with his daughters, whose love for him was extraordinary. He never gave them an order, but asked them to do what he wished as a favour or made them feel that they should not do what he wanted to forbid them. And yet a father could seldom have had more docile children than he.
- Wheen, 2001. səh. 173
- . "The Means of Reproduction". The New York Times. 23 September 2011. 26 September 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 25 September 2011.
- Carver, Terrell. Reading Marx: Life and Works // Carver, Terrell (redaktor). The Cambridge Companion to Marx. Cambridge: Cambridge University Press. 1991. səh. 11. ISBN . 2018-06-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-01-19.
this [claim] is not well founded on the documentary materials available
- Wheen, 2001. səh. 152
- Blumenberg, 2000. səh. 98
- Blumenberg, 2000. səh. 100
- Blumenberg, 2000. səh. 99–100
- Seigel, 1978. səh. 494
- Seigel, 1978. səh. 495–496
- Shuster, 2008. səh. 1–2
- Shuster, 2008. səh. 3
- McLellan 1973, p. 541
- Wheen, 2001. səh. 382
- Stephen Jay Gould; Paul McGarr; Steven Peter Russell Rose. The richness of life: the essential Stephen Jay Gould. W.W. Norton & Company. 2007. 167–168. ISBN . İstifadə tarixi: 9 March 2011.
- John Shepperd, 'Who was really at Marx's funeral?', in "Friends of Highgate Cemetery Newsletter ", April (2018), pp. 10–11. https://highgatecemetery.org/uploads/2018-04_Newsletter_final_web.pdf 4 fevral 2020 at the Wayback Machine
- "Dr Karl Marx". 25 March 1883: 3.
- 'Dr Karl Marx' in The Graphic, 31 March 1883, pp. 319, 322
- "1883: The death of Karl Marx". Marxists Internet Archive. 4 January 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 21 December 2009.
- . probatesearchservice.gov. UK Government. 1883. 7 August 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 June 2020.
- "Marx monument unveiled in Highgate cemetery – archive, 15 March 1956". The Guardian. 15 March 2016. 27 December 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 7 January 2018.
- Wheen, Francis. Karl Marx: A Life. New York: Norton. 2002. Introduction.
- Hobsbawm 2011. pp. 3–4.
- Eagleton, Terry. Why Marx Was Right. Yale University Press, 2011, p. 158
- Seigel, 1978. səh. 112–119
- Calhoun, 2002. səh. 20–23
- Sherman, Howard J. Reinventing marxism. Johns Hopkins University Press. 1995. səh. 5. ISBN . İstifadə tarixi: 7 March 2011.
- Chattopadhyay, Paresh. Marx's Associated Mode of Production: A Critique of Marxism. Springer. 2016. 39–41.
- Beilharz, Peter. Labour's Utopias: Bolshevism, Fabianism and Social Democracy. CUP Archive. 1992. səh. 4. ISBN . 20 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 7 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Clark, 1998. səh. 57–59
- Neocleous, Mark. "The Political Economy of the Dead: Marx's Vampires" (PDF). 12 April 2015 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 1 November 2013.
- Levine, Norman. Divergent Paths: The Hegelian foundations of Marx's method. Lexington Books. 2006. səh. 223.
- Sperber, Jonathan. Karl Marx: A Nineteenth-Century Life. səh. 144.
- Calhoun, 2002. səh. 23–24
- Bannerji, 2001. səh. 27
- , French Political Thought from Montesquieu to Tocqueville 15 sentyabr 2015 at the Wayback Machine, Cambridge University Press, 2008, p. 152.
- Karl Marx. Capital: A Critique of Political Economy, vol. 1, trans. and Edward Aveling (New York: Modem Library, 1906), 440.
- Bertell Ollman. Alienation: Marx's conception of man in capitalist society. CUP Archive. 1973. səh. 81. ISBN . 22 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 8 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Marx K (1999). "The labour-process and the process of producing surplus-value". 18 oktyabr 2010 at the Wayback Machine In K Marx, Das Kapital (Vol. 1, Ch. 7). Marxists.org. Retrieved 20 October 2010. Original work published 1867.
- See Marx K (1997). "Critique of Hegel's dialectic and philosophy in general". In K Marx, Writings of the Young Marx on Philosophy and Society (LD Easton & KH Guddat, Trans.), pp. 314–47. Indianapolis: Hackett Publishing Company, Inc. Original work published 1844.
- See also Lefever DM; Lefever JT (1977). "Marxian alienation and economic organisation: An alternate view". The American Economist (21) 2, pp. 40–48.
- See also Holland EW (2005). "Desire". In CJ Stivale (Ed.), Gilles Deleuze: Key Concepts, pp. 53–62. Montreal & Kingston: McGill-Queens University Press.
- Marx (1997), p. 325, emphasis in original.
- Marx (1997), p. 321, emphasis in original.
- Marx (1997), p. 324.
- Marx, Karl; . The Communist Manifesto. Echo Library. 2009. səh. 5. ISBN . 12 September 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 27 June 2015 – Google Books vasitəsilə.
- Calhoun, 2002. səh. 22
- Mészáros, 2006. səh. 96
- ; Falla, Paul Stephen. Main currents of Marxism: the founders, the golden age, the breakdown. . 2005. səh. 226. ISBN . 16 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 8 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Paul Hernadi. The Rhetoric of interpretation and the interpretation of rhetoric. . 1989. səh. 137. ISBN . 16 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 8 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- John B. Thompson. Ideology and modern culture: critical social theory in the era of mass communication. . 1990. 37–38. ISBN . 20 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 8 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Karl Marx: Introduction 12 may 2019 at the Wayback Machine to A Contribution to the Critique of Hegel's Philosophy of Right, in: , February 1844
- ; O'Malley, Joseph. Critique of Hegel's 'Philosophy of right'. CUP Archive. 1977. səh. 131. ISBN . 17 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 23 April 2011 – Google Books vasitəsilə.
- William H. Swatos; Peter Kivisto. Encyclopedia of religion and society. Rowman Altamira. 1998. 499–. ISBN . 20 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 8 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- In , Part II:Proletariats and Communist and , Part III
- Karl Marx. Inaugural Address of the International Working Men's Association (Speech). 1864.
- Jonathan H. Turner. Sociology. . 2005. 17–18. ISBN . 20 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 9 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Marx, Karl. "Grundrisse 06". . 21 November 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 21 November 2021.
the demand that wage labour be continued but capital suspended is self-contradictory, self-dissolving.
- Ernst G. Knüppel: Otto Rost. Leben und Werk 1887–1970. Sächsischer Bildhauer in Dresden und Döbeln, Leipzig, Sachsenbuch, 2006, S. 66
- Dennis Gilbert. The American Class Structure in an Age of Growing Inequality. Pine Forge Press. 2010. 6–. ISBN . 16 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 8 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Calhoun, 2002. səh. 23
- Jon Elster. Making sense of Marx. Cambridge University Press. 1985. səh. 217. ISBN . 17 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 23 April 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Karl Marx. Critique of the Gotha Programme, Part IV // Marx/Engels Selected Works. 3. Moscow: Progress Publishers. 1970. 13–30. 2 July 2019 tarixində – marxists.org vasitəsilə.
- La Liberté Speech 16 iyul 2018 at the Wayback Machine delivered by Karl Marx on 8 September 1872, in Amsterdam. "You know that the institutions, mores, and traditions of various countries must be taken into consideration, and we do not deny that there are countries – such as America, England, and if I were more familiar with your institutions, I would perhaps also add Holland – where the workers can attain their goal by peaceful means. This being the case, we must also recognise the fact that in most countries on the Continent the lever of our revolution must be force; it is force to which we must some day appeal to erect the rule of labour."
- Anderson, 2016. səh. 49–239
- Marx, Karl. "La Russie et l'Europe". Neue Rheinische Zeitung (223). 16 February 1849. (#apostrophe_markup)
- Karl Marx and Friedrich Engels to the Chairman of the Slavonic Meeting, 21 March 1881. Source: Karl Marx and Frederick Engels, Selected Correspondence (Progress Publishers, Moscow, 1975).
- Speech delivered in London, probably to a meeting of the International's General Council and the Polish Workers Society on 22 January 1867, text published in Le Socialisme, 15 March 1908; Odbudowa Polski (Warsaw, 1910), pp. 119–23; Mysl Socjalistyczna, May 1908. From Karl Marx and Frederick Engels, The Russian Menace to Europe, edited by Paul Blackstock and Bert Hoselitz, and published by , London, 1953, pp. 104–08.
- . The New York Times. December 1971. Archived from the original on 9 May 2018.
- "Marx in Algiers". Al-Ahram. 10 August 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 10 August 2018.
- Colonialism // The Stanford Encyclopedia of Philosophy. 2017. 11 June 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 10 August 2018.
- "Marx on India under the British". . 13 June 2006. 30 June 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 10 August 2018.
- Magness, Phil; Makovi, Michael. "The Mainstreaming of Marx: Measuring the Effect of the Russian Revolution on Karl Marx's Influence". . 131 (6). 2022: 1507–1545. doi:10.1086/722933. ISSN 0022-3808. 2022-12-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-04-05.
- . "Why Marx is man of the moment". . 17 July 2005. 18 July 2005 tarixində .
- Allan, Kenneth. The Social Lens: An Invitation to Social and Sociological Theory. Pine Forge Press. 2010. səh. 68. ISBN . 22 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 25 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Andersen, Kaspersen, 2000. səh. 123–
- Ricoeur, Paul. Freud and Philosophy: An Essay on Interpretation. New Haven and London: . 1970. səh. 32.
- Max Weber // Stanford Encyclopaedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, . 2017. 27 May 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 November 2009.
- Calhoun, 2002. səh. 19
- . From Hegel to Nietzsche. New York: Columbia University Press. 1991. səh. 49.
- Berlin, 1963. səh. 130
- Singer, 1980. səh. 1
- O'Laughlin, Bridget. "Marxist Approaches in Anthropology". . 4. October 1975: 341–370. doi:10.1146/annurev.an.04.100175.002013.
William Roseberry (1997) Marx and Anthropology Annual Review of Anthropology, Vol. 26: pp. 25–46 (October 1997) DOI:10.1146/annurev.anthro.26.1.25 - Becker, S.L. "Marxist Approaches to Media Studies: The British Experience". Critical Studies in Mass Communication. 1 (1). 1984: 66–80. doi:10.1080/15295038409360014.
- ; Gutch, Robin; Wollen, Tana. Learning the Media: Introduction to Media Teaching. Palgrave Macmillan. 1987.
- Kołakowski, Leszek. Main Currents of Marxism: the Founders, the Golden Age, the Breakdown. Translated by P. S. Falla. New York: W. W. Norton & Company, 2005.
- Aron, Raymond. Main Currents in Sociological Thought. Garden City, NY: Anchor Books, 1965.
- Anderson, Perry. Considerations on Western Marxism. London: NLB, 1976.
- Hobsbawm, E. J. How to Change the World: Marx and Marxism, 1840–2011 (London: Little, Brown, 2011), 314–44.
- Hemingway, Andrew. Marxism and the History of Art: From William Morris to the New Left. . 2006.
- Lenin, V.I. "The Tasks of the Proletariat in the Present Revolution". . 1917. 9 January 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 8 January 2015.
- "Glossary of People – Ma". . 4 April 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 8 January 2015.
- Savioli, Arminio. "L'Unita Interview with Fidel Castro: The Nature of Cuban Socialism". . 1961. 7 September 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 8 January 2015.
- . "First speech to the Chilean parliament after his election". . 1970. 24 September 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 8 January 2015.
- . "Historical Development in the World Will Move Towards the Strengthening of Socialism". . 1959. 26 April 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 8 January 2015.
- . "African Socialism Revisited". . 1967. 8 May 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 8 January 2015.
- "Nehru's economic philosophy". . 27 May 2017. 26 December 2019 tarixində .
- "Nelson Mandela's Living Legacy | Preparing for Defiance 1949–1952 9 may 2018 at the Wayback Machine". The South African. 6 November 2013.
- Churm, Philip Andrew. "Juncker opens exhibition to Karl Marx". Euronews. 4 May 2018. 3 April 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 16 May 2019.
- Harsch, Ernest. "Resurrecting Thomas Sankara". . 20 May 2015. 23 October 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 6 October 2021.
- Jeffries, Stuart. "Why Marxism is on the rise again". The Guardian. 4 July 2012. 8 January 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 8 January 2015.
- Stanley, Tim. . The Daily Telegraph. 1 November 2013. 7 April 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 January 2015.
- Elbe, Indigo. . Viewpoint Magazine. 21 October 2013. 8 January 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 January 2015.
- Lipow, Arthur. Authoritarian Socialism in America: Edward Bellamy and the Nationalist Movement. . 1991. səh. 1. ISBN .
'We are not among those communists who are out to destroy personal liberty, who wish to turn the world into one huge barrack or into a gigantic workhouse. There certainly are some communists who, with an easy conscience, refuse to countenance personal liberty and would like to shuffle it out of the world because they consider that it is a hindrance to complete harmony. But we have no desire to exchange freedom for equality. We are convinced … that in no social order will freedom be assured as in a society based upon communal ownership.' Thus wrote the editors of the Journal of the Communist League in 1847, under the direct influence of the founders of modern revolutionary democratic socialism, Karl Marx and Frederick Engels.
- "Где находится Екатериненштадт? Города России". Ижевский новостной сайт (rus). 2010-04-29. 2018-06-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-09-01.
- Chemnitzer Tourismus-Broschüre, Herausgeber: City-Management und Tourismus Chemnitz GmbH, 4. Jahrgang • Ausgabe 12 • Sommer 2010 26 avqust 2010 at the Wayback Machine; O-Ton-Nachweis im Chemnitzer Stadtarchiv [ölü keçid]
- Travel Guide, German Democratic Republic. : Zeit im Bild Publishing House. 1983. 89.
The town...was renamed Karl-Marx-Stadt in 1953 to commemorate the 135th anniversary of the birth and 70th anniversary of the death of...Karl Marx
- "East Germany invited to join EC Dublin summit" (ingilis). The Times. 2 June 1990.
- "Karl Marksın Bakıdakı heykəlinin taleyi necə olub". bizimyol.info (az.). 3 iyul 2022. 13 avqust 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 19 may 2024.
- "Karl Marks haradadır?" (az.). 6 iyun 2009. 15 yanvar 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 19 may 2024.
- Stone, Jon. "'Today he stands for things which is he not responsible for': EU president Juncker defends Karl Marx's legacy". The Independent. 4 May 2018. 24 April 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 16 May 2019.
- "Karl Marx statue from China adds to German angst". BBC News. 5 May 2018. 22 June 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 16 May 2019.
- Scott, A. O. "Review: In 'The Young Karl Marx,' a Scruffy Specter Haunts Europe". The New York Times. 22 February 2018. 7 May 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 6 May 2018.
- "Marx Returns". Book Depository. 4 February 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 15 October 2021.
Sitat səhvi: <ref> tag with name "Beilharz1992" defined in <references> group "" has no content.
Sitat səhvi: <ref> tag with name "JessopWheatley1999-526" defined in <references> group "" has no content.
Sitat səhvi: <ref> tag with name "MaltsevN.-93" defined in <references> group "" has no content.
Sitat səhvi: <ref> tag with name "Rockmore2002" defined in <references> group "" has no content.
Sitat səhvi: <ref> tag with name "Sherman1995" defined in <references> group "" has no content.
Sitat səhvi: <ref> tag with name "Wood1993" defined in <references> group "" has no content.
Sitat səhvi: <ref> tag with name "k72" defined in <references> group "" has no content.
<ref> tag with name "stateless" defined in <references> group "" has no content.Ədəbiyyat siyahısı
- Andersen, Heine; Kaspersen, Lars Bo. Classical and modern social theory. . 2000. ISBN . 17 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 9 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Anderson, Kevin B. Marx at the Margins: On Nationalism, Ethnicity, and Non-Western Societies. University of Chicago Press. 2016. ISBN – Google Books vasitəsilə.
- Bannerji, Himani. Inventing subjects: studies in hegemony, patriarchy and colonialism. Anthem Press. 2001. ISBN . 17 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 2 May 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Berlin, Isaiah. Karl Marx: His Life and Environment. London: Oxford University Press. 1963.
- Blumenberg, Werner. Karl Marx: An Illustrated Biography. Scott, Douglas tərəfindən tərcümə olunub. London; New York: Verso Books. 2000. ISBN .
- Classical Sociological Theory. Oxford: . 2002. ISBN . 12 September 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 27 June 2015 – Google Books vasitəsilə.
- Calhoun, Craig J. Classical sociological theory (3rd). Chichester, West Sussex: . 2012. ISBN . OCLC 794037359. 2021-10-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-11-26.
- Clark, Barry Stewart. Political economy: a comparative approach. . 1998. ISBN . 20 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 7 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Fedoseyev, Petr Nikolaevich. Karl Marx: A Biography. Moscow: . 1973. OCLC 1365346.
- Heinrich, Michael. Karl Marx and the Birth of Modern Society: The Life of Marx and the Development of His Work. Volume I: 1818–1841. New York: Monthly Review P. 2019. ISBN .
- . How to Change the World: Tales of Marx and Marxism. London: Little, Brown. 2011. ISBN .
- McLellan, David. Karl Marx: A Biography (4th). Hampshire: . 2006. ISBN .
- Mészáros, István. Marx's Theory of Alienation. Merlin Press. 2006 [1970]. ISBN . 16 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 8 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Nicolaievsky, Boris; . Karl Marx: Man and Fighter. David, Gwenda; Mosbacher, Eric tərəfindən tərcümə olunub. Harmondsworth and New York: Pelican. 1976 [1936]. ISBN .
- Nicolaievsky, Boris; . Karl Marx: Man and Fighter. Read Books. 2007. ISBN . 22 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 9 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Pepperell, Nicole. Disassembling Capital (PDF) (PhD). . April 2010. 2024-03-31 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2024-03-31.
- Pilling, Geoff. Marx's Capital, Philosophy and Political Economy. Routledge & Keagan Paul. 1980. ISBN . 2023-01-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-03-31 – vasitəsilə.
- Postone, Moishe. Time labour and social domination. Cambridge University Press. 1993. doi:10.1017/CBO9780511570926. ISBN . 2023-02-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-03-31.
- Postone, Moishe. Time, labor, and social domination: a reinterpretation of Marx's critical theory. Cambridge University Press. 2006. ISBN . OCLC 475188205. 2021-10-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-03-31.
- Schwarzschild, Leopold. The Red Prussian: Life and Legend of Karl Marx. Pickwick Books Ltd. 1986 [1948]. ISBN .
- Seigel, Jerrold. Marx's fate: the shape of a life. Princeton University Press. 1978. ISBN .
- Shuster, Sam. "The nature and consequence of Karl Marx's skin disease". British Journal of Dermatology. 158 (1). January 2008: 071106220718011––. doi:10.1111/j.1365-2133.2007.08282.x. PMID 17986303.
- . Marx. Oxford: Oxford University Press. 1980. ISBN .
- Sperber, Jonathan. Karl Marx: A Nineteenth-Century Life. . 2013. ISBN .
- Splichal, Slavko. Principles of publicity and press freedom. . 2002. səh. 115. ISBN . 17 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 9 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
- Stedman Jones, Gareth. Karl Marx: Greatness and Illusion. London: Allen Lane. 2016. ISBN .
- Stokes, Philip. Philosophy: 100 Essential Thinkers. Kettering: Index Books. 2004. ISBN .
- Vygodsky, Vitaly. The Story of a Great Discovery: How Karl Marx wrote "Capital". Verlag Die Wirtschaft. 1973. 21 August 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 5 March 2011.
- Wheen, Francis. Karl Marx. London: Fourth Estate. 2001. ISBN .
- Williams, Robert C. Horace Greeley: Champion of American Freedom. New York University Press. 2006. ISBN ., scholarly biography
Xarici keçidlər
- Karl Marks — IMDb səhifəsi
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Karl Henrix Marks alm Karl Heinrich Marx 5 may 1818 Trir Reyn eyaleti d Prussiya 14 mart 1883 London Ingiltere Boyuk Britaniya ve Irlandiya Birlesmis Kralligi Almaniya filosofu siyasi iqtisadiyyat tenqidcisi iqtisadcisi tarixcisi sosioloqu siyasi nezeriyyecisi jurnalisti ve sosialist inqilabcisi Almaniya ittifaqinin Trir seherinde anadan olan Marks Bonn ve Berlin universitetlerinde huquq ve felsefe uzre tehsil alib 1843 cu ilde alman teatr tenqidcisi ve siyasi feal Cenni fon Vestfalen ile evlenib Siyasi nesrlerine gore vetendasliqdan mehrum edilen Marks heyat yoldasi ve usaqlari ile onillikler boyu Londonda surgunde yasamis burada alman mutefekkiri Fridrix Engelsle emekdasliq ederek oz dusuncesini inkisaf etdirmeye ve Britaniya muzeyinin oxu zalinda arasdirma apararaq yazilarini derc etmeye davam etmisdir Onun en meshur eserleri 1848 ci il tarixli Kommunist Manifesti pamfleti ve uc cildlik Das Kapital 1867 1883 kitabidir Marksin siyasi felsefi fikri sonraki intellektual iqtisadi ve siyasi tarixe boyuk tesir gostermisdir Bele ki onun adi sifet isim ve sosial nezeriyye mektebi kimi istifade edilmekdedir Karl Marksalm Karl Marx Dogum adi Karl Heinrich MarxDogum tarixi 5 may 1818 1818 05 05 Dogum yeri Trir Reyn eyaleti d Prussiya Vefat tarixi 14 mart 1883 1883 03 14 64 yasinda Vefat yeri London Ingiltere Boyuk Britaniya ve Irlandiya Birlesmis Kralligi Vefat sebebi agciyer xesteliyi d Defn yeri Karl Marksin mezari d Heyat yoldasi Cenni Marks 1843 1881 Usaqlari Eleonora Evelinq Cenni Longe Laura Marks Edqar Marks d Frederix Demuth d Heinrix Eduard Guy Marks d Jenni Evelin Francis Marks d Atasi Henriks Marks d Anasi Henriette Presburq d Elm saheleri siyasi iqtisad sosiologiya felsefeElmi derecesi felsefe doktoru Is yerleri Yeni Reyn qezeti Reyn qezeti d Tehsili Bonn Universiteti 1835 1836 Yena Universiteti Humboldt adina Berlin Universiteti 1836 Frederik III Uilyam Gimnaziyasi d 1830 Elmi rehberi Bruno Bauer d Uzvluyu Birinci Internasional d 1864 1872 Vikianbarda elaqeli mediafayllar Marksin cemiyyet iqtisadiyyat ve siyasetle bagli tenqidi nezeriyyeleri umumilikde marksizm kimi basa dusulur ki bu cereyan da insan cemiyyetinin yolu ile inkisaf etdiyini iddia edir Kapitalist istehsal usulunda bu istehsal vasitelerine nezaret eden hakim siniflerle burjuaziya emekhaqqi qarsiliginda oz isci quvvesini satmaqla bu vasiteleri temin eden isci sinif proletariya arasindaki qarsidurmada ozunu gosterirdi kimi taninan tenqidi yanasmani tetbiq eden Marks kapitalizmin evvelki sosial iqtisadi sistemler kimi daxili gerginlikler yaratdigini ve bunun oz ozunu mehv etmesine ve sosialist istehsal usulu kimi taninan yeni bir sistemle evezlenmesine getirib cixaracagini proqnozlasdirirdi Marksin fikrince kapitalizmdeki sinfi ziddiyyetler qismen onun qeyri sabitliyi ve meyilli tebieti sayesinde fehle sinfinin inkisafina onlarin siyasi hakimiyyeti ele kecirmesine ve nehayet azad istehsalcilar birliyinden ibaret sinifsiz kommunist cemiyyetinin qurulmasina getirib cixaracaqdi Marks iddia edirdi ki fehle sinfi kapitalizmi devirmek ve sosial iqtisadi azadliga nail olmaq ucun mutesekkil herekatini heyata kecirmelidir o bu fikrin reallasmasi ucun hem de feal sekilde tezyiq gosterirdi Beser tarixinin en tesirli sexsiyyetlerinden biri kimi tesvir olunan Marksin yaradiciligi hem teqdir hem de tenqid edilmisdir Onun iqtisadiyyat sahesindeki eserleri emek ve emeyin kapitalla elaqesi haqqinda bezi muasir nezeriyyelerin esasini teskil edir Dunyada bir cox ziyalilar hemkarlar ittifaqlari ressamlar ve siyasi partiyalar Marksin yaradiciligindan tesirlenmis bir coxu onun ideyalarini deyisdirmis ve ya uygunlasdirmisdir Marks adeten muasir sosial elmlerin esas memarlarindan biri kimi qeyd olunur HeyatiUsaqliq illeri ve ilk tehsili 1818 1836 Trir seherinde indiki Brukenqasse 10 unvaninda yerlesen Marksin doguldugu ev Aile birinci mertebede iki ikinci mertebede uc otaq tutmusdu 1928 ci ilde Almaniya Sosial Demokrat Partiyasi terefinden satin alinmis bu binada hazirda Marksin ev muzeyi fealiyyet gosterir Karl Henrix Marks 5 may 1818 ci ilde en 1777 1838 ve Henrietta Presburqun 1788 1863 ailesinde anadan olub O Prussiya kralliginin Asagi Reyn eyaletinin Trir seherinde Brukenqasse 664 kucesinde yerlesen menzilde dunyaya goz acib Marksin ailesi eslen dunyevi yehudilerden olsalar da onun dogumundan evvel resmi olaraq xristianligi qebul etmisdiler Ana terefden babasi holland ravvin idi ata terefi ise babasi Meyer Halevi Marksdan baslayaraq 1723 cu ilden Trir seherinin ravvinleri kimi fealiyyet gosterirdiler Atasi Hersel bu ona dogularken verilen ad idi nesilde dunyevi tehsil alan ilk sexs idi O vekil olduqdan sonra rifahi yaxsilasdi ve yuxari orta tebeqe kimi gelir elde etmeye basladi Herselin vekillikden gelen qazancindan elave ailenin Mozelde bir nece uzum bagi da vardi Hele oglu dunyaya gelmezden evvel Reyn vilayetinde yehudilerin emansipasiyasi legv olunduqdan sonra Marksin atasi iudaizm dininden donerek Prussiyanin yevangeliya kilsesine qosuldu ve idis dilindeki Hersel adini almanca seslenen Henrixe deyisdi Dunyevi heyat terzi keciren Henrix maarifcilik dovrunun adami idi filosoflar Immanuel Kant ve Volterin konsepsiyalari ile maraqlanirdi Klassik liberal kimi o dovrde mutleq monarxiya olan Prussiyada konstitusiya ve islahatlarla bagli tesviqatda istirak etmisdi 1815 ci ilde Henrix Marks vekil kimi islemeye basladi ve 1819 cu ilde ailesini yaxinligindaki on otaqli boyuk bir eve kocurdu Heyat yoldasi Henrietta Presburq eslen holland yehudilerinden sonralar Philips Electronics sirketinin esasini qoyan varli sahibkar aileden idi Bele ki Henriettanin bacisi Sofi Presburq 1797 1854 Lion Filips 1794 1866 ile aile heyati qurmusdu o sirketin quruculari olan en ve en nenesi en ise boyuk nenesi idi Hollandiyali Lion Filips imkanli tutun istehsalcisi ve senayecisi idi Karl ve Cenni Marks sonralar Londonda surgunde olarken tez tez ondan borc almaga gelecekdiler Marksin usaqligi haqqinda melumatlar olduqca azdir Ailede doqquz usaqdan ucuncusu idi 1819 cu ilde qardasi Moritsin olumunden sonra ailenin en boyuk oglu olmusdu Marks ve onun sag qalan baci qardaslari Sofi Herman Henrietta Luiza Emiliya ve Karolin 1824 cu ilin avqustunda analari ise 1825 ci ilin noyabrinda luteran kilsesinde veftiz olunmusdular Marks 1830 cu ilde Trir Gimnaziyasina daxil olana qeder atasi ona ozu ferdi tehsil vermisdi Gimnaziyanin direktoru Huqo Vittenbax atasinin dostu idi Bir cox liberal humanistleri muellim kimi ise goturen Vittenbax bu sebebden yerli muhafizekar hokumetin qezebine meruz qalmisdi Sonradan 1832 ci ilde mektebde reyd keciren polis siyasi liberalizmi mudafie eden edebiyyatlarin telebeler arasinda paylandigini askar etmisdi Bu cur materialin yayilmasini tehrikci hereket hesab eden hakimiyyet mektebde islahatlara baslamis ve Marksin oxudugu illerde muellim heyetini deyisdirmisdi Felsefe ve edebiyyat uzre tehsil almaq isteyen 17 yasli Marks 1835 ci ilin oktyabrinda Bonn Universitetine uz tutsa da atasi tekidle oglunun daha praktik sahe olan huquq oxumagini arzu edirdi Agciyer zeifliyi adlandirilan veziyyete gore Marks 18 yasina catanda herbi xidmetden azad edildi Bonn Universitetinde olarken siyasi radikallardan ibaret Sairler Klubuna qosulmusdu o radikallar ki daima polis terefinden nezaret edilirdiler Marks hem de Trir Taverna Klubu alm Landsmannschaft der Treveraner adli icki cemiyyetinin de uzvu idi burada bir cox ideyalar muzakire olunurdu Hetta o bir muddet kluba hemsedrlik de etmisdi Hemin illerde Marks munaqiseye de girirdi Bele munaqiseler bezen ciddi xarakter alirdi bele ki universitetin Borrusiya qrupunun uzvu ile duelde bele istirak etmisdi Birinci semestrde qiymetleri yaxsi olsa da tezlikle asagi qiymet almaga basladi Bu da atasini mecbur etdi ki Marksi daha intizamli ve akademik olan Berlin Universitetine gondersin Hegelcilik ve jurnalistika 1836 1843 Karl Marksin heyat yoldasi Cenni Marks 1836 ci ilin yay payiz aylarini Trirde keciren Marks tehsiline ve sexsi heyatina daha ciddi yanasmaga basladi O tehsilli uzvu Cenni fon Vestfalenle nisanlandi Cenni Marksi usaqligindan taniyirdi O Marksla olmaq ucun genc aristokrat nisanlisindan ayrilmisdi Hem bu sebebden hem de dini ve sinfi mensubiyyetlerindeki ferqlere gore Cenni ile Marksin munasibeti etrafdakilarin qinagina meruz qalmisdi lakin Marks Cenninin atasi liberal aristokrat Ludviq fon Vestfalenle dostluq etmis ve sonralar doktorluq dissertasiyasini ona hesr etmisdi Nisanlandiqdan yeddi il sonra 19 iyun 1843 cu ilde gencler seherinde protestant kilsesinde evlenmisdiler 1836 ci ilin oktyabrinda Marks Berline gelir universitetin huquq fakultesine daxil olur ve Mittelstrassede bir otaq kirayeye goturur O birinci semestrde Qans mutereqqi Hegelci movqeyi temsil edirdi libertar aspektleri ve sosial meselenin ehemiyyetini xususile vurgulayaraq tarixde rasional inkisafi isleyib hazirlamisdi ve tarixi huquq mektebini temsil edirdi muhazirelerinde istirak edir Huquq tehsili almasina baxmayaraq o felsefeye valeh olmusdu ve felsefe olmadan hec neye nail ola bilmeyeceyine inanaraq bu ikisini birlesdirmeyin yollarini axtarirdi Marks o zamanlar Avropa felsefi dairelerinde genis muzakire edilen yenice vefat etmis alman filosofu Georq Vilhelm Fridrix Hegel ile maraqlanmaga basladi Stralauda mualice alarken Hegelin ideyalarini muzakire eden Hekim Klubu alm Doktorklub adli telebe qrupuna qosuldu ve onlarin vasitesile 1837 ci ilde kimi taninan bir qrup radikal mutefekkirle elaqe saxladi Hegelciler Adolf Rutenberqle yaxin dostluq elaqeleri quran Marksla Ludviq Feyerbax ve etrafinda bir araya geldiler Marks kimi Genc Hegelciler de Hegelin metafizik ferziyyelerine tenqidi yanasirdilar lakin movcud cemiyyeti siyaseti ve dini solcu movqeden tenqid etmek meqsedile onun dialektik metodunu qebul etmisdiler Marksin atasi 1838 ci ilin mayinda vefat etdi neticede ailenin geliri xeyli azaldi Marks atasina emosional olaraq cox yaxin idi ve olumunden sonra da onun xatiresini eziz tutmusdu 1837 ci ile qeder Marks hem bedii hem de diger janrlarda yazirdi Eqreb ve Feliks alm Skorpion und Felix qisa romanini ve Oulanem dramini tamamlamisdi elece de Cenni fon Vestfalene hesr olunmus bir sira sevgi seirleri de yazmisdi Bu ilk eserlerin hec biri onun sagliginda nesr olunmamisdir Sevgi seirleri olumunden sonra Karl Marks ve Fridrix Engelsin secilmis eserleri nin 1 ci cildinde derc olunub Tezlikle Marks ingilis ve italyan dillerini oyrenmek senetsunasliqla mesgul olmaq elece de latin klassiklerini tercume etmek ve diger mesguliyyetler ucun bedii edebiyyatdan uzaqlasdi O 1840 ci ilde birlikde Hegelin Din felsefesi eserini redakte etmeye basladi Marks hem de 1841 ci ilde tamamladigi Demokritci ve Epikurcu tebii felsefe arasinda ferq adli doktorluq dissertasiyasini yazmaqla mesgul idi Dissertasiya felsefenin ustun mudrikliyi qarsisinda teologiyanin boyun eymeli oldugunu gostermek ucun Marksin yola cixdigi cesaretli ve orijinal bir eser kimi tesvir edilmisdir Bu eser xususen de Berlin Universitetinin muhafizekar professorlari arasinda mubahiselere sebeb olmusdu Bu sebebden Marks dissertasiyasini daha liberal Yena Universitetine teqdim etmek qerarina gelir universitetin muvafiq fakultesi ona 1841 ci ilin aprelinde felsefe doktoru elmi derecesi verir Marks ve Bauer her ikisi ateist olduqlari ucun 1841 ci ilin martinda Ateist Arxivler alm Archiv des Atheismus adli jurnal ucun planlar qurmaga basladilar lakin bu hec vaxt bas tutmadi Iyul ayinda Marks ve Bauer Berlinden Bonna sefer etdiler Orada onlar serxos olub kilsede gulerek ve kucelerde esseklerin ustunde caparaq oz siniflerini rusvay etmisdiler Marks akademik karyera haqqinda dusunse de hokumetin klassik liberalizme ve Genc Hegelcilere qarsi artan muqavimeti ona bu yolda mane olurdu Marks 1842 ci ilde Kolne kocur ve burada jurnalist kimi fealiyyet gosterir radikal Reyn xeberleri alm Rheinische Zeitung qezetinde yazaraq sosializm haqqinda ilk baxislarini ve iqtisadiyyata artan maragini ifade edir Marks sagci Avropa hokumetlerini elece de tesirsiz ve ya qeyri mehsuldar hesab etdiyi liberal ve sosialist herekatinin xadimlerini tenqid edirdi Qezet Prussiya dovletinin senzurasinin diqqetini celb edirdi bele ki onlar her nomreni cap etmezden evvel texribat xarakterli materiallarin olub olmadigini yoxlayirdilar Marks da bu meseleden sikayet edirdi Qezetimiz evvelce polise teqdim edilmeli idi eger polisin burnu xristianliq ve ya Prussiya eleyhine bir sey iyleyerdise qezetin cixmasina icaze verilmezdi Reyn xeberleri qezetinde Rusiya monarxiyasini keskin tenqid eden meqale derc edildikden sonra car I Nikolay onun qadagan edilmesini xahis etdi ve 1843 cu ilde Prussiya hokumeti carin isteyini gerceklesdirdi Paris 1843 1845 Marksla 1844 cu ilde tanis olan genc Fridrix Engels onun ebedi dostuna cevrilir 1843 cu ilde Marks alman feali terefinden alman ve fransiz radikallarini bir araya getirmek ucun yaradilan yeni radikal solcu Paris qezetinin Alman fransiz illik mecmuesi nin alm Deutsch Franzosische Jahrbucher redaktoru oldu Qezet Fransada cap olunduguna gore Marks ve arvadi 1843 cu ilin oktyabrinda Parise gelir Evvelce Ruqe ve arvadi ile birlikde Vano kucesi 23 unvaninda yasayan genc aile heyat seraitinin dozulmez oldugunu gorub 1844 cu ilde qizlari Cenni dunyaya geldikden sonra basqa eve kocurler Qezet hem Fransadan hem de Almaniyadan yazicilari celb etmek meqsedi dasisa da mecmuede sonuncular ustunluk teskil edirdi ve qezetin alman olmayan yegane yazari surgunde olan rus Mixail Bakunin idi Marks qezete iki meqale teqdim etmisdi Hegelin huquq haqq felsefesinin tenqidine tohfeye giris ve Yehudi meselesi haqqinda Ikinci meqale onun proletariyanin inqilabi quvve olduguna dair fikirlerinden xeber verir ve kommunizmi daha cox sahiblendiyini gosterirdi Qezetin yalniz bir nomresi nesr olundu lakin onu muqayisede ugurlu hesab etmek olardi bu ugurunu da esasen Henrix Heynenin Bavariya krali I Ludviq haqqinda yazdigi satirik qesidelere borclu idi Satirik eserlerin qezete daxil edilmesi mecmuenin alman dovletleri terefinden qadagan edilmesine ve idxal olunan nusxelerin musadiresine sebeb oldu Teessuf ki Ruqe novbeti nomrelerin nesrini maliyyelesdirmekden imtina etdi belelikle Marksla olan dostlugu da pozuldu Qezetin cokmesinden sonra Marks geriye qalan yegane senzurasiz almandilli radikal qezet Ireli alm Vorwarts ucun yazmaga basladi Parisde yerlesen qezet iscilerin ve senetkarlarin gizli cemiyyeti olan terefinden desteklenirdi Marks onlarin bezi iclaslarinda istirak etse de ittifaqa qosulmadi Ireli qezetinde Marks Hegelci ve Feyerbaxci dialektik materializm ideyalarina esaslanan sosializmle bagli fikirlerini yeniden gozden kecirir eyni zamanda Avropada fealiyyet gosteren liberallari ve diger sosialistleri tenqid edirdi 28 avqust 1844 cu ilde Marks Rejans kafesinde alman sosialist Fridrix Engelsle tanis olur ve onlarin omurluk dostluq munasibeti baslayir Engels Marksa yenice capdan cixmis 1844 cu ilde Ingilterede isci sinfinin veziyyeti kitabini gosterir ve Marksi inandirir ki isci sinfi tarixde sonuncu inqilabin temsilcisi ve aleti olacaqdir Tezlikle Marks ve Engels birlikde Marksin kecmis dostu felsefi fikirlerini tenqid etmeye baslayirlar Bu tenqidlerin neticesinde ortaya cixan eser 1845 ci ilde adi altinda nesr olunur Baueri tenqid etse de Marks Genc Hegelciler Maks Stirner ve Ludviq Feyerbaxin ideyalarindan cox tesirlenmisdi lakin netice etibarile Marks ve Engels Feyerbax materializminden de imtina etmisdiler Parisde Vano kucesi 38 unvaninda yasadigi muddetde 1843 cu ilin oktyabrindan 1845 ci ilin yanvarinadek Marks siyasi iqtisadiyyat Adam Smit David Rikardo Ceyms Mill ve basqalari Fransa sosialistleri xususile de Klod Henri Sen Simon ve Sarl Furye ve Fransa tarixi ile bagli intensiv tedqiqatlar aparir Siyasi iqtisadiyyatin tedqiqi ve tenqidi Marksin butun omru boyu davam etdireceyi bir layiheye cevrilir ve onun esas iqtisadi eseri olan uc cildlik Das Kapital kitabinin nesri ile neticelenir Marksizm boyuk olcude uc tesire esaslanirdi Hegel dialektikasi fransiz utopik sosializmi ve ingilis iqtisadiyyati Hegel dialektikasi ile bagli evvelki arasdirmasi ile yanasi Marksin bu muddet erzinde Parisde etdiyi arasdirmalar da marksizmin butun esas komponentlerinin 1844 cu ilin payizina qeder ortaya cixdigini gosterirdi Marks adi gundelik qaygilari sebebinden elave olaraq da radikal bir qezetin redaktesi ile ve daha sonra potensial inqilabi xalq usyanlari illerinde bir siyasi partiyanin cehdlerinin teskil edilmesi ve yonlendirilmesi ile mesgul oldugundan daim siyasi iqtisadiyyatin tedqiqinden uzaq qalirdi Bununla bele o hemise kapitalizmin daxili isini basa dusmeye calisdigindan hemin tedqiqatlarina yeniden qayidirdi Marksla Engelsin tanis oldugu Rejans kafesi 16 dekabr 1843 cu il 1844 cu ilin sonlarinda marksizmin konturlari Karl Marksin zehninde qeti sekilde formalasdi Eslinde o vaxta qeder dunya barede marksist dusuncenin bir cox unsuru tefsilati ile islenib hazirlanmisdi lakin Marks oz fikrindeki yeni siyasi iqtisadiyyat nezeriyyesini daha da deqiqlesdirmek ucun iqtisadiyyata dair dusuncelerini butun teferruati ile yazida ifade etmek ehtiyaci duyurdu Bu donemde Marks Iqtisadi ve felsefi elyazmalar eserini yazir Bu elyazmalar bir cox movzulari ehate edirdi o cumleden de Marksin ozgelesdirilmis emek konsepsiyasini 1845 ci ilin yazinda siyasi iqtisadiyyat kapital ve kapitalizmle bagli tedqiqatlarini davam etdirmesi Marksi bele bir inanca sovq etdi ki onun mudafie etdiyi siyasi iqtisadiyyatin yeni nezeriyyesi sohbet elmi sosializmden gedir herterefli islenmis materialist nezeriyye esasinda qurulmalidir Iqtisadi ve felsefi elyazmalar 1844 cu ilin aprel avqust aylarinda qeleme alinmisdi lakin tezlikle Marks eserin Ludviq Feyerbaxin bezi casdirici fikirlerinden tesirlenmis oldugunu anladi Buna uygun olaraq tarixi materializmle davam etmek ucun Feyerbaxin felsefesinden imtina etmeli oldugunu derk eden mutefekkir bir il sonra 1845 ci ilin aprelinde Parisden Brussele kocdukden sonra Feyerbax haqqinda on bir tezis yazdi Feyerbax haqqinda tezisler xususile on birinci tezisle meshurdur mehz hemin tezisde Marks qeyd edirdi ki filosoflar dunyani muxtelif formalarda yalniz serh etmisler halbuki mesele onu deyisdirmekdir Bu eserde Marks materializmi hedden artiq dusunce esiri olduguna gore idealizmi praktikani nezeriyyeye endirdiyine gore ve umumilikde felsefeni mucerred realligi fiziki dunyadan ustun tutduguna gore tenqid edirdi Belelikle eser Marksin ilk baxisini ifade edir ve dunyanin ideyalarla deyil real fiziki maddi fealiyyet ve tecrube ile deyisdirilmesi arqumentini ireli sururdu 1845 ci ilde Prussiya kralinin xahisi ile Fransa hokumeti daxili isler naziri Fransua Gizo ile birlikde Ireli qezetini bagladi ve Marksi Fransadan uzaqlasdirdi Neticede Brussele kocen Marks burada kapitalizm ve siyasi iqtisadiyyatin tedqiqi ile bagli arasdirmalarini bir daha davam etdireceyine umid edirdi Brussel 1845 1848 Fransada qalmasi istenmeyen Almaniyaya da qayida bilmeyen Karl Marks 1845 ci ilin fevralinda Belcikaya Brussele muhaciret etmek qerarina gelir Bununla bele Belcikada qalmaq ucun o muasir siyaset movzusunda hec ne derc etmeyeceyine soz vermeli idi Marks Brusselde iken Avropada surgun edilmis diger sosialistlerle o cumleden Karl Heynzen ve elaqe saxlayirdi 1845 ci ilin aprelinde Engels Marksa ve Brusselde ozlerine yer axtaran Edaletliler Ittifaqinin uzvlerinin getdikce artan heyetine qosulmaq meqsedile Almaniyanin Barmen seherinden Brussele kocur Daha sonra Engelsin coxdanki yoldasi Meri Borns Ingilterenin Mancester seherinden ayrilaraq Brusselde Engelse qosulur 1845 ci ilde Brussel seherine siginib Marks ve Engelsle eyni kucede yasayan ve onlarla dostluq eden 1846 Sonralar Mozesle fikir ayriligina dusen Marks ve Engels Alman ideologiyasi nda onun eserini tenqid etmisdiler 1845 ci il iyulun ortalarinda Marks ve Engels Britaniyada fehle herekati olan cartistlerin liderlerini ziyaret etmek ucun Brusselden Ingiltereye yola dusurler Bu Marksin Ingiltereye ilk seferi idi Engels ise sefer ucun ideal beledci idi bele ki Engels artiq iki il 1842 ci ilin noyabrindan 1844 cu ilin avqustuna qeder Mancesterde yasamisdi Engels ingilis dilini oyrenmekle kifayetlenmemis hem de bir cox cartist liderlerle yaxin munasibet de qurmusdu Hemcinin Engels bir cox cartist ve sosialist ingilis qezetlerinde muxbir kimi xidmet edirdi Marks bu seferden London ve Mancesterdeki muxtelif kitabxanalarda arasdirma aparmaq ucun iqtisadiyyatla bagli movcud olan edebiyyatlari tedqiq etmek furseti kimi istifade etdi Marks Engelsle birlikde ozunun konsepsiyasini en yaxsi sekilde ifade etdiyi dusunulen alm Die deutsche Ideologie kitabini yazdi Bu eserde Marks Maks Stirner ve diger Genc Hegelcilerle elece de ve felsefeleri hele de qismen idealizm e esaslanan diger esl sosialistler le elaqelerini qoparir Alman ideologiyasi nda Marks ve Engels tarixde yegane hereketverici quvve kimi yalniz materializme esaslanan felsefelerini nehayet tamamlayirlar Alman ideologiyasi yumoristik satirik formada yazilib lakin bu satirik forma bele eseri senzuradan xilas ede bilmemisdi Bir cox diger onceki yazilari kimi Alman ideologiyasi da Marksin sagliginda nesr olunmamis ve yalniz 1932 ci ilde derc edilmisdi Alman ideologiyasi ni tamamladiqdan sonra Marks heqiqi elmi materialist felsefe noqteyi nezerinden fealiyyet gosteren heqiqi inqilabci proletar herekatinin nezeriyye ve taktikasi ile bagli oz movqeyini aydinlasdirmaq meqsedi dasiyan esere muraciet etdi Bu eser utopik sosialistlerle Marksin oz elmi sosialist felsefesi arasinda ferq yaratmaq meqsedi dasiyirdi Utopikler dusunurduler ki insanlarin sosialist herekatina qosulmalari ucun onlari yola getirmek bunun ucun de insani her hansi ferqli inanci qebul etmeye inandirmaq lazimdir Marks ise insanlarin bir cox hallarda oz iqtisadi maraqlarina uygun hereket etmeye meyilli olduqlarinin ferqindeydi Buna gore de bir sinfin en temel maddi maragina yonelik boyuk cagirisla hemin sinife bu halda isci sinfine muraciet etmek inqilab edib cemiyyeti deyisdirmek meqsedile sinfin boyuk qismini herekete getirmekde en yaxsi metod ola bilerdi Marksin planlasdirdigi yeni kitabin meqsedi de bu idi lakin yazilari dovlet senzurasindan kecdiyine gore kitabi Felsefenin yoxsullugu fr Misere de la philosophie 1847 adi altinda derc etdirdi Bu adi ise fransiz anarxist sosialist Pyer Jozef Prudonun 1840 eserinde qeyd etdiyi kicik burjua felsefesine cavab olaraq bu cur mueyyen etmisdi 1848 ci ilde alman dilinde derc olunan Kommunist Partiyasinin Manifesti nin ilk nesri Bu kitablar Marks ve Engelsin en meshur eseri olan Kommunist Manifesti adli siyasi pamflet ucun baza rolunu oynadi 1846 ci ilde Brusselde yasayarken Marks adli gizli radikal teskilatla elaqesini davam etdirdi Yuxarida qeyd edildiyi kimi Marks Ittifaqin Avropanin isci sinfini hemin sinfin inqilabina getirib cixaracaq kutlevi herekata dogru sovq etmek ucun lazim olan radikal teskilat oldugunu dusunurdu Bununla bele isci sinfini kutlevi herekata cevirmek ucun Ittifaq ozunun gizli ve ya yeralti fealiyyetini dayandirmali ve siyasi partiya kimi aciq fealiyyet gostermeli idi Ittifaq uzvleri nehayet bu meselede razilasdilar Ardinca 1847 ci ilin iyununda Ittifaq birbasa isci siniflerine muraciet eden yeni aciq yerustu siyasi cemiyyete uzv olmaqla yeniden teskil edildi Bu yeni aciq siyasi cemiyyet Kommunist Ittifaqi adlanirdi Hem Marks hem de Engels yenice qurulmus proqraminin ve teskilati prinsiplerinin tertibinde istirak etdiler 1847 ci ilin sonlarinda Marks ve Engels ozlerinin en meshur isini ucun fealiyyet proqramini yazmaga basladilar 1847 ci ilin dekabrindan 1848 ci ilin yanvarina qeder her iki muellif terefinden birge yazilan Kommunist Manifesti ilk defe 21 fevral 1848 ci ilde nesr olundu Kommunist Manifesti yeni Kommunist Ittifaqinin prinsiplerini ortaya qoydu Kommunist Ittifaqi artiq gizli bir teskilat olmadigina gore Edaletliler Ittifaqinin etdiyi kimi oz prinsiplerini gizletmekdense meqsed ve niyyetini genis ictimaiyyete catdirmaq isteyirdi Pamfletin giris cumleleri marksizmin temel dusuncelerini ifade edirdi Indiye qeder movcud olan butun cemiyyetlerin tarixi sinfi mubarizelerin tarixidir Kitab Marksin burjuaziya varli kapitalist sinfi ile proletariya senaye iscisi sinfi arasinda getdikce boyuduyunu iddia etdiyi maraqlarin toqqusmasindaki ziddiyyetleri arasdirir Bundan ireli gelerek Manifest Kommunist Ittifaqinin o zamanki diger sosialist ve liberal siyasi partiya ve qruplardan ferqli olaraq kapitalist cemiyyetini devirmek ve onu sosializmle evez etmek ucun heqiqeten proletariatin maraqlarindan cixis ederek hereket etdiyine dair arqument teqdim edir Hemin ilin sonunda Avropa 1848 ci il inqilablari kimi taninan bir sira etirazlar qiyamlar ve zoraki usyanlarla uzlesdi Fransada inqilab monarxiyanin devrilmesi ve Ikinci Fransa Respublikasinin qurulmasi ile neticelendi Marks bu cur fealiyyetleri destekleyirdi hetta deyilenlere gore hemin dovrde atasindan qalan 5 000 ve ya 6 000 frank meblegindeki bu miras 1838 ci ilde atasinin olumunden sonra emisi Lionel Filips terefinden saxlanilirdi ehemiyyetli miras emlaki inqilabi herekat kecirmeyi planlasdiran belcikali iscileri silahlandirmaq ucun istifade etmisdi Bu iddialarin dogrulugu mubahiseli olsa da Belcika Edliyye Nazirliyi Marksi bunda teqsirlendirerek hebs etdi Buna gore de Marks Fransaya qacmaga mecbur oldu burada hakimiyyetde olan yeni respublika hokumetinin onun ucun tehlukesiz olacagini dusunurdu Koln 1848 1849 Marks ve Engels Yeni Reyn Qezeti nin metbeesinde Muveqqeti olaraq Parisde meskunlasan Marks Kommunist Ittifaqinin qerargahini bu sehere kocurur ve burada yasayan muxtelif alman sosialistleri ile birlikde Almaniya Iscileri Cemiyyeti qurur Inqilabin Almaniyaya yayildigini gormek umidi ile 1848 ci ilde Kolne qayidir ve burada Almaniyada Kommunist Partiyasinin telebleri adli buklet cixarmaga baslayir Bukletde Kommunist Manifesti nin on bendinden yalniz dordunun adi cekilirdi cunki Marks hesab edirdi ki hemin dovrde Almaniyada proletariya burjuaziyani devirmezden evvel burjuaziya feodal monarxiyasini ve aristokratiyani devirmelidir Iyunun 1 de Marks gundelik qezet olan Yeni Reyn Qezeti nin alm Neue Rheinische Zeitung nesrine baslayir o qezeti bu yaxinlarda aldigi atasinin mirasindan qalan pullar hesabina maliyyelesdirirdi Avropadan gelen xeberleri ozunun marksist yanasmasi ile isiqlandiran Marks qezetde bas yazici ve bas redaktor qisminde cixis edirdi Kommunist Ittifaqinin diger uzvleri de bu qezete tohfe vermis olsalar da Fridrix Engelsin fikrince qezet Marksin kicik diktatorlugu olaraq qaldi Qezetin redaktoru olan Marks ve diger inqilabci sosialistler mutemadi olaraq polis terefinden teqib edilse de ve Marks bir nece defe muxtelif ittihamlarla mehkeme qarsisina cixarilsa da her defe beraet alirdi Bu ittihamlarin arasinda Bas prokuroru tehqir etmek metbuatda qanunsuzluq etmek ve vergi boykotlari yolu ile silahli usyana tehrik etmek kimi emeller vardi Bu vaxt Prussiyada demokratik parlament dagilir ve kral IV Fridrix Vilhelm solcu ve diger inqilabci unsurleri olkeden cixarmaq ucun eksinqilabi tedbirler heyata keciren murtece terefdarlarindan ibaret yeni kabineti teqdim edir Neticede Yeni Reyn Qezeti tezlikle baglanir ve Marksa mayin 16 da olkeni terk etmek emri verilir Marks o zamanlar hem murtece eksinqilabin hem de veba epidemiyasinin mengenesinde olan Parise qayidir ve tezlikle onu siyasi tehluke hesab eden seher rehberliyi terefinden qovulur Almaniyaya ve Belcikaya geri done bilmeyen Marks ele bu zaman dorduncu usaqlarina hamile qalan heyat yoldasi Cenni ile 1849 cu ilin avqustunda qacqin kimi Londona siginir Londondaki heyati 1850 1860 Karl Marksin 1851 1856 ci illerde Londonda yasadigi bina Marks 1849 cu il iyunun evvelinde Londona kocur ve omrunun axirina qeder bu seherde qalir Kommunist Ittifaqinin qerargahi da Londona kocurulur Bununla bele 1849 1850 ci illerin qisinda Avqust Villix ve Karl Sapperin basciliq etdiyi fraksiya derhal usyan ucun tesviqata basladi bu da Kommunist Ittifaqi siralarinda parcalanmaya sebeb oldu Villix ve Sapper hesab edirdiler ki Kommunist Ittifaqi usyana tesebbus gosterdikden sonra Avropanin butun fehle sinfi ona qosulmaq ucun ozluyunde ayaga qalxacaq ve bununla da butun Avropada inqilab yaradacaq Marks ve Engels ise bu fikre etiraz ederek bildirirdiler ki Kommunist Ittifaqinin bu cur planlasdirilmamis usyan qaldirmasi maceradan basqa bir sey deyil ve intihara beraberdir Sapper Villix qrupunun tovsiye etdiyi usyan tipi Avropanin murtece hokumetlerinin polis ve silahli quvveleri terefinden asanliqla yatirila bilerdi Marksin fikrince bu Kommunist Ittifaqi ucun her seyin sonu menasina gelirdi Marks dusunurdu ki cemiyyetdeki deyisiklikler bir ovuc insanin iradesi ve seyleri ile bir gecede elde oluna bilmez Eksine bele deyisiklikler cemiyyetin iqtisadi seraitinin elmi tehlili ve sosial inkisafin muxtelif merhelelerinde inqilaba dogru irelileme yolu ile heyata kecirilir Inkisafin indiki merhelesinde texminen 1850 ci ilden sohbet gedir 1848 ci ilde butun Avropada usyanlarin meglubiyyetinden sonra o hesab edirdi ki Kommunist Ittifaqi serbest secki ile secilmis meclisin parlamentin oldugu konstitusiyali respublika ve umumi secki huququ butun kisilerin sesverme huququnun taninmasi kimi meselelerde feodal aristokratiyasini meglub etmek ucun fehle sinfini yukselen burjuaziyanin mutereqqi elementleri ile birlesmeye tesviq etmelidir Basqa sozle fehle sinfi oz gundeliyini ve fehle inqilabini vurgulamazdan once burjua inqilabinin ugurla basa catmasi ucun burjua ve demokratik quvvelerle birlesmelidir Kommunist Ittifaqini mehv etmek tehlukesi yaradan uzun mubarizeden sonra Marksin fikri ustun geldi ve neticede Sapper Villix qrupu Kommunist Ittifaqini terk etdi Bu arada Marks sosialist yonumlu Almaniya Iscilerinin Tehsil Cemiyyeti ile de six mesgul olurdu Cemiyyet goruslerini Londonda eylencenin merkezi olan bolgelerden birinde kecirirdi Bu teskilat hem de uzvleri arasinda daxili mubarizelerle dolu idi bele ki bezileri Marksin digerleri ise Sapper Villix fraksiyasinin ardinca gedirdi Burada muzakire obyekti olan meseleler Kommunist Ittifaqindaki daxili parcalanmada qaldirilan meselelerle eyni idi lakin Marks Almaniya Iscilerinin Tehsil Cemiyyetinin daxilindeki Sapper Villix fraksiyasi ile mubarizede meglub olaraq 1850 ci il sentyabrin 17 de Cemiyyetden istefa verdi New York Daily Tribune qezetindeki fealiyyeti ve jurnalistika Londondaki ilk illerinde Marks yalniz oz tedqiqatlarina fokuslanmisdi Ailesi hemin dovrde hedsiz yoxsulluq icinde yasayirdi Zengin senayeci atasindan maddi destek goren Engels Marksin esas gelir menbeyi idi Prussiyada oz qezetinin redaktoru ve ideoloji cehetden ona yaxin olan insanlara tohfe veren biri kimi Marksin oz auditoriyasina yeni fehle sinfine catimliligi vardi Londonda qezet idare etmek ucun vesaiti olmadigina gore o Engelsle birlikde beynelxalq jurnalistikaya uz tutdu Bir muddet onlar Ingiltere ABS Prussiya Avstriya ve Cenubi Afrikadan alti qezete yazmaga basladilar Marksin esas qazanci 1852 ci ilden 1862 ci ile qeder qezetinde Avropa muxbiri kimi islemesinden ve daha cox burjua qezetleri ucun meqaleler hazirlamaqdan gelirdi Evveller Vilhelm Piper Marksin meqalelerini alman dilinden ingilis diline tercume edirdi Zaman kecdikce Marks tercumeye ehtiyac duymadan ingilis dilinde serbest meqaleler yazmaga basladi qezetinin tesiscisi Cenab Marksin oz fikirleri var bezileri ile razilasmaqdan uzagiq lakin onun mektublarini oxumayanlar cari Avropa siyasetinin boyuk meselelerine dair en ibretamiz melumat menbelerinden birine etinasiz yanasmis olurlar qezetinin esasi 1841 ci ilin aprelinde terefinden qoyulmusdur Onun redaksiya heyetine aciqfikirli burjua jurnalistleri ve nasirleri o cumleden Corc Ripli ve qezetin bas redaktoru olan jurnalist Carlz Dana daxil idi Furyerist ve abolisionist Dana qezetde Marksin elaqe saxladigi esas sexs idi Qezet Marksin qarsi gizli muharibesi kimi transatlantik ictimaiyyete catmasi ucun bir vasite idi Diger terefden qezet derc olundugu ilk gunden fehle sinfinin diqqetini celb etmisdi ve cox ucuz cemi iki sene satilirdi hemcinin her buraxilisda texminen 50 000 nusxe ile ABS de en boyuk tiraji olan nesr idi 14 Onun redaksiya yanasmasi mutereqqi idi ve koleliye qarsi durusu Qrilinin movqeyini eks etdirirdi 82 Marksin qezet ucun ilk meqalesi 21 avqust 1852 ci ilde derc olunmusdu ve Britaniya parlament seckileri ile bagli idi 1850 ci illerin sonlarinda Amerika xalqinin Avropa meselelerine maragi azaldi neticede Marks kolelik bohrani ve Statlar arasinda muharibe meqalesinde oldugu kimi 1861 ci il ABS de vetendas muharibesinin baslanmasi kimi movzularda yazmaga basladi 1851 ci ilin dekabrindan 1852 ci ilin martina qeder Marks 1848 ci il Fransa inqilabindan behs eden adli nezeri eseri uzerinde islemisdir Burada o sinfi mubarize proletariat diktaturasi ve proletariatin burjua dovleti uzerinde qelebesi konsepsiyalarini arasdirmisdir 1857 ci il martin 21 de Dana Marksa bildirdi ki iqtisadi bohran sebebi ile cap olunub olunmamasindan asili olmayaraq heftede yalniz bir meqalenin pulu odenilecek diger yazilar ucun ise yalniz derc edildiyi halda odenis olacaq Marks meqalelerini cersenbe axsami ve cume gunleri gonderirdi lakin hemin ilin oktyabrinda Tribune Marks ve istisna olmaqla Avropadaki butun muxbirlerini isden cixardi Marksin fealiyyetini ise heftelik bir meqaleye endirdi 1860 ci ilin sentyabr noyabr aylarinda yalniz bes meqale nesr olundu Alti ayliq fasileden sonra Marks 1861 ci ilin sentyabrindan qezetdeki fealiyyetine davam etmeye basladi 1862 ci ilin martinda ise Dana Amerikanin daxili isleri ile elaqedar olaraq Londondan gelen reportajlara Tribune da daha yer verilmeyeceyini qeyd etdi 1868 ci ilde Dana ozunun bas redaktoru oldugu New York Sun adli reqib qezet tesis etdi Hele 1857 ci ilin aprelinde Dana Marksi Dananin dostu ve Tribune un edebi redaktoru Corc Riplinin ideyasi olan Yeni Amerika Siklopediyasi na herb tarixine aid meqaleler teqdim etmeye devet etmisdi Umumilikde Marks ve Engelsin muellifi oldugu 67 meqale nesr olunmusdur onlardan 51 i Engels terefinden yazilmisdir baxmayaraq ki Marks Britaniya muzeyinde hemin meqaleler ucun mueyyen arasdirmalar aparmisdir 1850 1860 ci illeri genc Marksin Hegelci idealizmi ile daha yetkin Marksinstrukturalist marksizmle elaqeli elmi ideologiyasini ferqlendiren felsefi serhed kimi qeyd etmek olar Lakin hec de butun elm ehli bu ferqi qebul etmir 1848 1849 cu iller inqilablari Marks ve Engels ucun bir tecrube oldu ve onlarin iqtisadiyyat ve tarixi irelileyis nezeriyyelerinin inkisafinda esas rol oynadi 1848 ci ilin ugursuzluqlarindan sonra inqilabin hereketverici quvvesi tukenmis ve iqtisadi bohran olmadan berpa olunmayacaqmis kimi gorunurdu Bununla bagli Marks ve onun avanturist adi ile qinadigi kommunist yoldaslari arasinda qizgin mubahise yarandi Marks realliqda iqtisadi elementin zeruri oldugu halda irade gucunun inqilabi serait yaratmaq ucun kifayet ede bileceyinin teklif edilmesini fantastika hesab edirdi 1852 ci ilde ABS iqtisadiyyatindaki bohran olkede inqilabin bas verib vermeyeceyi ile bagli Marks ve Engelsi xeyli dusundurdu lakin buradaki iqtisadiyyat kapitalist inqilabi ucun hele cox genc idi Amerikanin qerb serhedindeki aciq eraziler sosial igtisaslarin quvvelerini dagitdi Ustelik Birlesmis Statlarda yaranan her hansi iqtisadi bohran oz milli serhedleri ile mehdudlasan qapali sistemler olan ayri ayri Avropa dovletlerinin kohne iqtisadiyyatlarinin inqilabi yoluxmasina getirib cixara bilmezdi Birlesmis Statlarda adi ile bilinen bohran ise butun dunyaya yayildiqda butun iqtisadi nezeriyye modellerini qirdi Bu vahime heqiqi menada ilk qlobal iqtisadi bohran oldu Marks maddi ehtiyaclar sebebi ile 1844 cu ilden 13 ildir fasile verdiyi iqtisadi tedqiqatlarina bununla dunyada bas verenleri daha derinlemesine anlaya bileceyini dusunerek geri qayitmaq qerarina geldi O hemise iqtisadiyyata geri donmeye calismisdi Birinci Internasional ve Das Kapital Das Kapital in birinci cildi Marks Nyu York Deyli Tribyun un redakte siyasetinin mutereqqi oldugunu dusunduyu muddet erzinde qezet ucun meqaleler yazmaga davam etdi Bununla bele 1861 ci ilin sonlarinda Carlz Dananin qezetden ayrilmasi ve neticede redaksiya heyetinde bas veren deyisiklik yeni redaksiya siyasetinin formalasmasina sebeb oldu Artiq Tribyun Ittifaqin tam qelebesine hesr olunmus kolelik eleyhine guclu bir qezet deyildi Yeni redaksiya heyeti Konfederasiyada koleliyin toxunulmaz qalmasini ve Birlesmis Statlardaki vetendas muharibesinde Ittifaqla Konfederasiya arasinda tecili sulhe nail olunmasini destekleyirdi Marks bu yeni siyasi movqe ile qetiyyen razilasmamis ve 1863 cu ilde Tribyun dan ayrilmaga mecbur edilmisdi Marks 1864 cu ilde diger adi ile Birinci Internasionala daxil oldu ve qurumun ele hemin il yaradilan Bas Surasina secildi O bu teskilatda Mixail Bakuninin rehberlik etdiyi anarxist qanadla mubarize icerisinde idi Marks bu mubarizeden qalib ayrilsa da ozunun de desteklediyi kimi 1872 ci ilde Bas Suranin merkezinin Londondan Nyu Yorka kocurulmesi Internasionalin tenezzulune getirib cixardi Internasionalin movcud oldugu dovrdeki en muhum siyasi hadise 1871 ci il Paris kommunasi ile bagli olmusdu bu zaman Paris vetendaslari oz hokumetlerine qarsi usyan qaldiraraq seheri iki ay nezaretde saxlamisdilar Sozugeden usyan amansizcasina yatirilmis ve coxsayli itkilerle neticelenmisdi Buna cavab olaraq Marks kommunani mudafie ederek ozunun en meshur pamfletlerinden birini alm Der Burgerkrieg in Frankreich eserini yazmisdi Isci inqilablarinin ve herekatlarinin defelerle ugursuzluqla neticelendiyini ve planlarinin alt ust oldugunu nezere alaraq Marks da kapitalist istehsal usuluna uygun tenqidi yanasmani anlamaga ve teqdim etmeye calisir buna gore de Britaniya muzeyinin oxu zalinda cox vaxt kecirirdi 1857 ci ile qeder Marks kapital torpaq mulkiyyeti muzdlu emek dovlet xarici ticaret ve dunya bazari haqqinda 800 sehifeden cox qeydler ve qisa esseler toplamisdi Lakin bu toplular alm Grundrisse der Kritik der Politischen Okonomie adi altinda ilk defe 1939 cu ilde nesr olunmusdu 1859 cu ilde Marks ozunun siyasi iqtisadiyyatla bagli ilk ciddi tenqidi eseri olan alm Zur Kritik der Politischen Okonomie kitabini derc etdirir Bu eser sadece onun daha sonra nesr etmek niyyetinde oldugu uc cildlik Das Kapital kitabinin girisi kimi nezerde tutulmusdu Marks eserde iqtisadi tefekkurun aksiomlarini ve kateqoriyalarini tenqidi sekilde arasdirmaga baslamisdi Eser oxucular terefinden cosgu ile qarsilandi ve satisa cixan kimi tezlikle satilib qurtardi kitabinin ugurlu satisi Marksi 1860 ci illerin evvellerinde onun heyati boyu en esas eseri qisminde cixis edecek uc boyuk cildden ibaret Das Kapital elece de siyasi iqtisadiyyat nezeriyyecilerini xususile de Adam Smit ve David Rikardonu muzakire ve tenqid eden ing Theorien uber den Mehrwert adli eserleri uzerinde isi bitirmeye stimullasdirirdi Izafi deyer nezeriyyeleri eseri cox zaman Das Kapital in dorduncu cildi kimi qebul edilir ve iqtisadi fikir tarixine dair ilk ehateli traktatlardan biri hesab olunur 1867 ci ilde Das Kapital in kapitali tenqidi sekilde tehlil eden birinci cildi nesr olundu Das Kapital muzdlu emeyin artimi is yerinin cevrilmesi reqabet bank sistemi menfeet derecesinin asagi dusme tendensiyasi ve torpaq icaresi habele muzdlu emeyin kapitalin hokmranligini davamli olaraq nece tekrar ortaya cixarmasi kimi movzular vasitesile kapitalin yigilmasinin dinamikasini tesvir ederek istehsal usulunun kecmisden geleceye qeder hereket qanunlari nin izahini nezerde tuturdu Marks qeyd edirdi ki kapitalin hereketverici quvvesi haqqi odenilmeyen isleri izafi deyerin esas menbeyini teskil eden sexslerin emeyinin istismari ile baglidir Das Kapital in rus dilinde nesrine olan telebat tezlikle kitabin 27 mart 1872 ci ilde rus dilinde 3000 nusxe ile capina sebeb oldu 1871 ci ilin payizina qeder Das Kapital in alman dilindeki ilk nesrinin butun tirajlari satilmis ve kitab ikinci defe nesr olunmusdu Das Kapital in II ve III cildleri Marksin omrunun sonunadek uzerinde islemeye davam etdiyi elyazmalar olaraq qaldi Her iki cild Marksin olumunden sonra Engels terefinden nesr edilmisdi Bele ki eserin II cildi 1893 cu ilin iyulunda Engels terefinden II Kapital Kapitalin dovriyyesi prosesi adi altinda hazirlanib derc olundu III cild ise bir il sonra 1894 cu ilin oktyabrinda III Kapital Butovlukde kapitalist istehsali prosesi adi ile nesr edildi Izafi deyer nezeriyyeleri eseri o zamanlar genis yayilmis 1861 1863 cu illerin iqtisadi elyazmalari ndan goturulmusdu Sonuncu Das Kapital ucun nezerde tutulmus ikinci qaralama eser olub Marks ve Engelsin eserlerinin toplusu nun 30 34 cu cildlerini ehate edirdi Daha deqiq Izafi deyer nezeriyyeleri eserler toplusunun otuzuncu cildinden otuz ikinci cildinin sonuna qeder olan hisseni daha genis olan 1861 1863 cu illerin iqtisadi elyazmalari ise eserler toplusunun otuzuncu cildinin evvelinden otuz dorduncu cildinin birinci yarisina qederki hisseni ehtiva edirdi Eserler toplusunun otuz dorduncu cildinin diger yarisi ise Das Kapital ucun nezerde tutulmus ucuncu qaralama eser olan 1863 1864 cu illerin iqtisadi elyazmalari nin bugunedek catmis fraqmentlerinden ibaretdir ve onun da boyuk bir hissesi Das Kapital in I cildinin Penguin nesriyyati terefinden cap olunmus nesrine elave kimi daxil edilmisdi Izafi deyer nezeriyyeleri alman dilinde ixtisar olunmus sekilde 1905 ve 1910 cu illerde derc olunmusdu Bu ixtisar olunmus nesr sonralar ingilis diline tercume olunaraq 1951 ci ilde Londonda cap edilmisdi Izafi deyer nezeriyyeleri tam sekilde ixtisar olunmadan 1963 ve 1971 ci illerde Moskvada Das Kapital in IV cildi kimi capdan cixmisdi Rusiyanin mensevik yazicisi ve inqilabcisi Marksa yazdigi mektublarda sosializmden evvel kapitalist senayelesmesinin zeruriliyini sorgulayan Zasulic onun eserlerini rus diline tercume etmis Rusiya intellektuallari arasinda marksist tesirin artmasina komek etmisdi Omrunun son on ilinde Marksin sehheti pislesmisdi ve o artiq evvelki kimi davamli olaraq tedqiqatla mesgul ola bilecek veziyyetde deyildi Bununla bele o xususen de Almaniya ve Rusiyadaki muasir siyaseti esasli sekilde serh ede bilirdi Onun alm Kritik des Gothaer Programms eseri Marksin ardicillarindan Vilhelm Libknextle Avqust Bebelin birlesmis sosialist partiyasinin maraqlari namine Ferdinand Lassalin dovlet sosializmi ideyalari ile guzeste getmek meyline qarsi cixirdi Bu eser Marksin basqa bir meshur sitati ile de diqqet cekir 8 mart 1881 ci il tarixde yazdigi mektubunda Marks Rusiyanin kapitalist inkisaf merhelesinden yan kecmesinin ve xas olan torpaq uzerinde umumi mulkiyyet esasinda kommunizm qurmasinin mumkunluyunu dusunurdu Rusiyanin kend kommunasinin Rusiyada sosial dircelisin dayaq noqtesi oldugunu etiraf etmekle yanasi Marks hemcinin xeberdarliq edirdi ki bu kommunanin kapitalist merhelesi olmadan birbasa sosialist merhelesine kecmek meqsedile bir vasite kimi fealiyyet gostermesi ucun ilk novbede kend kommunasina her terefden zerbe vuran zererli tesirleri aradan qaldirmaq lazimdir Marks hesab edirdi ki bu zererli tesirlerin aradan qaldirilmasi ile kend kommunasinin kortebii inkisafi ucun normal serait movcud olacaqdir Bununla bele Marks Vera Zasulice yazdigi ele hemin mektubunda hem de qeyd edirdi ki kapitalist sisteminin esasinda istehsalcinin istehsal vasitelerinden tamamile ayrilmasi dayanir Bu mektubun bir hissesinde Marks her kecen gun antropologiyaya hevesinin artmagindan behs edirdi bu da onun gelecek kommunizmin tarixden evvelki kecmisimizin kommunizmine daha yuksek seviyyede qayidis olacagina inamindan ireli gelirdi O yazirdi ki esrimizin tarixi tendensiyasi kapitalist istehsalinin ozunun en yuksek zirvesine catdigi Avropa ve Amerika olkelerinde meruz qaldigi olumcul bohrandir ki bu bohran da onun mehvi ile muasir cemiyyetin ise en qedim cemiyyetin daha ali formasina kollektiv istehsal ve menimsemeye qayidisi ile bitecekdir O elave edirdi ki ibtidai icmalarin yasam gucu semit yunanlar romalilar ve diger cemiyyetlerin her seyden evvel ise muasir kapitalist cemiyyetlerin yasam gucunden muqayise olunmayacaq derecede boyuk idi Marks olumunden evvel Engelsden bu fikirleri qeleme almagi xahis etmisdi Marksin bu fikirleri sonralar 1884 cu ilde Ailenin xususi mulkiyyetin ve dovletin menseyi adi altinda nesr olunmusdu Sexsi heyatiAilesi Marks qizlari Karolin Eleonora Laura ve dostu Engelsle birlikde 1860 Marks ve Cenni fon Vestfalenin yeddi ovladi dunyaya gelmis lakin Londonda yasadiqlari pis seraitin de tesiri ile onlardan yalniz ucu sag qala bilmisdi Hemin usaqlar asagidakilar idi Cenni Karolin 1844 1883 Cenni Laura 1845 1911 Edqar 1847 1855 Henri Edvard Qay Quido 1849 1850 Cenni Evelin Frensis Fransiska 1851 1852 Cenni Culia Eleanora 1855 1898 Cutluyun sonuncu ovladi 1857 ci ilin iyul ayinda dogulmus ve hele adi qoyulmamis dunyasini deyismisdi Kurekeni Pol Lafarqin dediyine gore Marks mehriban ata olub 1962 ci ilde Marksin evdeki komekcileri Freddi adinda nikahdankenar oglu olmasi ile bagli iddialar yayilmaga basladi Bununla bele bunu subut eden hec bir esas tapilmadigina gore deyilenler iddia olaraq qaldi Marks heyet evi ve ya menzil kiraye ederken ferqli adlardan istifade edir ve bu yolla gorunur hokumetin onun izine dusmesini cetinlesdirirdi Bele ki o Parisde olarken Musyo Ramboz adindan istifade etse de Londonda iken mektublarini A Vilyams kimi imzalayirdi Dostlari tund deri rengine ve qara buruq saclarina gore ona mavrlara ithafen Mavr deye muraciet edirdiler Marks ise usaqlarinin onu Qoca Nik ve Carli deye cagirmalarini isteyirdi O hemcinin dostlarina ve aile uzvlerine leqeb qosmagi da sevirdi Fridrix Engelse General komekcileri Helene Lencen ve ya Nim qizi Cenni Karoline Ki Ki Lauraya ise Kakadu ve ya Hottentot deye muraciet edirdi Sehheti Marks 1830 cu illerde Trir Taverna Klubu adli icki cemiyyetine qosuldugu gunden vefat edenedek spirtli ickileri hedden artiq cox istehlak edirdi Onun sehheti hec de yaxsi halda deyildi Marks ozu bu veziyyeti movcudlugun sefilliyi adlandirirdi Ayri ayri muellifler qeyd edilen hali tesvir ve izah etmeye calisirdilar Markssunas bioqraf Verner Blumenberq bunu Marksin 1849 cu ilde yasadigi ve sonralar hec vaxt qurtula bilmediyi qeyri saglam heyat terzi ile daha da agirlasan qaraciyer ve od problemleri ile elaqelendirirdi Bu narahatliqlar ozunu cox zaman bas agrisi gozde iltihablanma basda nevralji simptomlar ve revmatik agrilarla buruze verirdi 1877 ci ilde ortaya cixan ciddi eseb pozuntusunu ve uzunmuddetli yuxusuzlugu aradan qaldirmaq ucun Marks narkotikden istifade etmeye baslamisdi Onun sehheti geceler heddinden artiq calismasi ve yanlis qidalanma sebebinden daha da agirlasirdi Marks cox edviyyatli yemekler kuru ve xiyar tursusu yemeyi sevirdi hansi ki Blumenberqe gore bu erzaqlarin hec biri qaraciyer xesteleri ucun faydali deyildi O hemcinin serab ve likor icmeyi sevir ve cox siqaret cekirdi pulu olmadigi ucun adeten keyfiyyetsiz purolardan istifade edirdi 1863 cu ilden etibaren Marks cibandan cox sikayet etmeye baslamisdi ki bu da qaraciyer xestelerinde cox tez tez rast gelinirdi ve eyni sebeblerden emele gelmis ola bilerdi Absesler o qeder artmisdi ki Marks ne dik otura ne de isleye bilirdi Blumenberqin fikrince Marksin esebiliyi diger qaraciyer xestelerinde de tez tez musahide olunurdu Xestelik onun xarakterindeki mueyyen xususiyyetleri ortaya cixartmisdi Bele ki Marks siddetli sekilde mubahise edir hetta tehqire meruz qaldiqda bele iyneleyici sozlerini azaltmir ve kobud hemcinin qeddar ifadeler isledirdi Her ne qeder Marks en yaxin dostlarina kor korane inansa da bezen onlara qarsi hedden artiq inamsiz ve edaletsiz oldugundan sikayetlenirdi Tekce dusmenleri haqqinda deyil dostlari haqqinda da verdiyi hokmler bezen o qeder sert olurdu ki hec hessas olmayan insanlar bele onun bu sozlerinden inciye bilerdi Onun bu cur tenqid etmediyi adamlar cox az idi Hetta Engels de istisna deyildi ABS tarixcisi Cerrold Seygelin fikrince Marks yeniyetmelik dovrunun sonlarinda pnevmoniya ve ya plevrit xesteliyine tutulmus ola bilerdi Bu xestelik onun Prussiyada herbi xidmetden azad edilmesine sebeb olmusdu Hec vaxt tamamlamadigi Das Kapital in uzerinde isleyerken ise o uc xestelikden eziyyet cekirdi Irsen kecirdiyi ehtimal edilen qaraciyer xesteliyi cox islemek qeyri saglam qidalanma ve yuxusuzluq sebebi ile agirlasmisdi Gozlerde iltihablanma gece cox islemesi ile bagli idi Marksin ucuncu narahatligi ve ciban cixmasi idi ki bu da cox guman Marksin heyat terzinin de alkoqollu ickiler tutuncekme pis qidalanma ve yuxusuzluq tesiri ile umumi fiziki zeifliyinden ireli gelirdi Engels tez tez Marksa bu tehlukeli rejimi deyisdirmeyi tovsiye edirdi Seygel tezisinde qeyd edirdi ki Marksin sehhetini bu derecede cezalandirmasinin ve feda etmesinin arxasinda duran sebeb ona vaxtile atasinin telqin etdiyi eqoizm ve xudbinlik idi 2007 ci ilde Nyukasl Universitetinin dermatoloqu Sem Suster terefinden Marksin deri xesteliyinin aparilir Susterin fikrince onun sehheti ile bagli en aglabatan izahat bele ola biler ki Marks hec de qaraciyer problemlerinden yox tuk koklerine dogru geden apokrin kanallarinin tixanmasi neticesinde yaranan tekrarlanan infeksion veziyyet olan eziyyet cekirdi 1933 cu ile qeder ingilis tibb edebiyyatina melum olmayan bu veziyyet buna gore de Marksin hekimlerine de melum deyildi oynaq agrisina sehven revmatik xestelik diaqnozu qoyula biler ve agrili goz xesteliklerine sebeb ola biler Suster oz retrodiaqnozunu elde etmek ucun esas material kimi Marksin Marks ve Engelsin eserlerinin toplusu nun 50 cildinde derc olunmus yazismalarini nezerden kecirmisdi Orada her ne qeder Marks heyat yoldasi ve hekimleri onun deri lezyonlarini furunkullar cibanlar ve karbunkullar adlandirsalar da bunlar bu diaqnoz ucun olduqca qalici tekrarlanan dagidici ve sahevi idi Bele ki qalici karbunkullar in yerleri defelerle qoltuqalti qasiq perianal penis ve ve suprapubik nahiyelerde ve budun daxili hisselerinde bir sozle hidradenitis suppurativa ucun elverisli yerlerde qeyde alinmisdi Professor Suster diaqnozun indi qeti sekilde qoyula bileceyini iddia edirdi Suster derinin unsiyyet orqani oldugunu ve hidradenitis suppurativanin nifret ve ikrah hissi ile ozunu qiymetlendirme ehval ruhiyye ve rifah depressiyasi da daxil olmaqla bir cox psixoloji narahatliqlar yaratdigini vurgulayaraq xesteliyin potensial psixososial tesirlerini nezerden kecirmeye davam etmisdi O bununla elaqedar Marksin yazismalarinda coxlu subutlar tapmisdi Professor Suster xesteliyin zehni tesirlerinin Marksin isine tesir edib etmediyini ve hetta onun inkisaf etdirmesine komek edib etmediyini de arasdirirdi Olumu London Haygeyt qebiristanliginin Serq bolmesi 1881 ci ilin dekabrinda heyat yoldasi Cenninin olumunden sonra Marks katar xesteliyine tutulmus bu da omrunun son 15 ayi erzinde sehhetinin pislesmesine sebeb olmusdu Nehayet o 14 mart 1883 cu ilde Londonda 64 yasinda vetendasligi olmayan sexs kimi bronxit ve plevrit sebebinden vefat etdi Londondaki ailesi ve dostlari onu 1883 cu il martin 17 de Londonun Haygeyt qebiristanliginin Serq bolmesinde aqnostikler ve ateistler ucun ayrilmis erazide Corc Eliotun mezarinin yaxinliginda defn etdiler Jurnalist Frensis Vine gore onun defn merasiminde 9 11 nefer istirak etmisdir Lakin muasir menbelerden elde edilen arasdirmalarda defn merasiminde istirak etmis on uc neferin adi cekilir Fridrix Engels Eleonora Evelinq Pol Lafarq Sarl Longe Vilhelm Libknext Qotlib Lemke Frederik Lessner Loxner ve Ernest Redford Muasir qezetlerden birinde ise iddia edilir ki defn merasiminde onun iyirmi bes otuz qohumu ve dostu istirak edib The Graphic jurnalinda Marksin olumu ile bagli asagidakilar qeyd olunmusdu Qeribe bir sehv ucbatindan iki gun erzinde onun olumu barede hec ne bildirilmedi sonra ise hadisenin Parisde bas verdiyi aciqlandi Ertesi gun Parisden dogru xeber geldi dostlari ve terefdarlari Marksin defn olunma vaxtini ve yerini oyrenmek ucun Londonun Haverstok Hil qesebesindeki evine telesik gelende onun artiq soyuq mezarda oldugunu oyrendiler Amma bu gizliliye ve telesikliye gore subhesiz ki onun mezari uzerinde boyuk bir xalq numayisi de kecirile bilerdi Marksin defn merasiminde yaxin dostlarindan bir necesi o cumleden Vilhelm Libknext ve Fridrix Engels nitqle cixis etmisdi Engels oz nitqinde asagidaki fikirleri seslendirmisdi 14 mart gunu gunorta saat uce on bes deqiqe qalmis dunyanin yasayan en boyuk mutefekkiri dusunmekden el cekdi Biz onu cemi ikice deqiqe tek qoymusduq ve geri qayidanda kreslosunda huzur icerisinde ebedi yuxuya getdiyini gorduk Marksin sag qalan qizlari Eleanora ve Laura hemcinin fransiz sosialist kurekenleri Sarl Longe ve Pol Lafarq da merasimde istirak edirdiler Marks heyat yoldasi ve en boyuk qizinin olumunden sonra vefat etmisdi bele ki qizi bir nece ay evvel 1883 cu ilin yanvarinda olmusdu Defn zamani Almaniya Sosial Demokrat Partiyasinin qurucusu ve lideri Libknext alman dilinde Fransa fehle herekatinin gorkemli numayendesi Longe ise fransiz dilinde qisa beyanatla cixis etmisdiler Merasimde Fransa ve Ispaniya fehle partiyalarindan gelen iki teleqram seslendirilmisdi Engelsin cixisi ile birlikde defn merasiminin butun proqrami bunlardan ibaret olmusdu Defn merasiminde istirak eden qohum olmayan dost tanislar arasinda Marksin uc kommunist yoldasi var idi 1852 ci ilde Kolnde kommunistlerin mehkeme isinden sonra uc il muddetine azadliqdan mehrum edilen Frederik Lessner Engelsin Kommunist Ittifaqinin kohne uzvu adlandirdigi Loxner ve Mancesterde yasayan kimya professoru Kral Cemiyyetinin uzvu 1848 ci il Baden inqilabinda istirak eden kommunist feal Defn merasiminin basqa bir istirakcisi sonralar gorkemli akademik olan britaniyali zooloq idi Marks deyeri 250 funt sterlinq 2021 ci ile munasibetde bu reqem 26788 funt sterlinqe beraberdir olan mulk miras qoymusdu Engels de oz novbesinde 1895 ci ilde olumunden sonra boyuk mulkunun 2011 ci ilde 4 8 milyon ABS dollari deyerinde qiymetlendirilir ehemiyyetli hissesini Marksin sag qalan iki qizina miras qoyub getmisdi 1954 cu ilin noyabrinda Marks ve aile uzvleri ilkin mezarlarinin yaxinligindaki yeni yerde defn edilmisdiler Yeni mezarin uzerinde 14 mart 1956 ci ilde acilmis iki meshur cumle eks olunub Kommunist Manifesti nin sonuncu cumlesi Butun olkelerin proletarlari birlesin ve Feyerbax haqqinda tezisler in on birincisinde Marksin qeyd etdiyi fikir Filosoflar dunyani muxtelif formalarda yalniz serh etmisler halbuki mesele onu deyisdirmekdir Bust tesebbusu ile heykeltaras terefinden hazirlanmisdi Sonralar Karl Marksin mezarinin yaninda qaraderililerin huquqlarinin mudafiecisi ve Boyuk Britaniya Kommunist Partiyasinin feal uzvu defn edilmisdi Marksist tarixci qeyd edirdi Marksin ugur qazanmadan olduyunu soylemek olmaz O Ingilterede coxsayli ardicillar formalasdirmaga nail olmasa da onun yazilari artiq Almaniya ve Rusiyadaki solcu herekatlara tesir gostermeye baslamisdi Marksin oz siyasetlerine tesirini qebul eden kontinental Avropa sosialist partiyalari onun olumunden sonraki iyirmi bes il erzinde temsil olunduqlari demokratik seckilerde ehemiyyetli ugurlara imza atmisdilar DusunceleriTesirler Engelsin 1842 ci ilde cekdiyi bu eskizde muzakire ederken gormek mumkundur Marksin yehudi irsinin onun hem exlaqi dunyagorusunun hem de materialist felsefesinin formalasmasinda boyuk rolu olmusdur Onun dusuncelerinin hem de bir cox konsepsiyalardan o cumleden asagidaki yanasmalardan tesirlendiyi qeyd olunur Hegel felsefesi Adam Smit ve David Rikardonun klassik siyasi iqtisadiyyati ve ya sadece iqtisadiyyat hemcinin Jan Sarl Leonar de Sismondinin laissez faire iqtisadiyyatinin tenqidi ve proletariatin tehlukeli veziyyetinin tehlili Fransiz sosialist dusuncesi xususile Jan Jak Russonun Henri Sen Simonun Pyer Jozef Prudonun ve Sarl Furyenin yanasmasi xususen de Ludviq Feyerbax ve erken alman felsefi materializmi hemcinin Didro Klod Adrian Helvetsi ve Pol Anri Holbax da daxil olmaqla XVIII esrin sonlarindaki fransiz materializmi Fridrix Engelsin fehle sinfinin tehlili hemcinin bu sinfin xususiyyetlerinin fransiz liberallari ve Fransua Gizo ve kimi Sen Simoncular terefinden verilen ilkin tesvirleri Marksin tarixe baxisi adlandirilir mubahiseli sekilde Engels ve Lenin terefinden dialektik materializmin felsefesi kimi uygunlasdirilmisdir ve ozunde Hegelin gercekliye ve tarixe dialektik baxilmali oldugu ile bagli iddiasinin tesirini subhesiz ki gosterir Halbuki Hegel ideyalari on plana cixararaq idealist terminlerle dusunduyu halda Marks materiyanin ideya uzerinde ustunluyunu mudafie ederek dialektikani materialist terminlerle konseptuallasdirmaga calisirdi Hegel ruh u tarixi herekete getiren quvve kimi gorduyu halda Marks bunu beseriyyetin realligini ve dunyani formalasdiran fiziki hereketlerini gizleden lazimsiz bir mistifikasiya kimi gorurdu O yazirdi ki Hegelcilik gercekliyin hereketini bas uzerinden temin etmeye calisir halbuki onu ayaq uste qoymaq lazimdir Mistik terminleri sevmese de Marks bir sira eserlerinde qotik dilden istifade edirdi meselen Kommunist Manifesti nde Avropada bir kabus gezir kommunizm kabusu Kohne Avropanin butun gucleri bu kabusu qovmaq ucun muqeddes bir ittifaqa daxil oldular ve ya Das Kapital eserinde oldugu kimi Sonuncuda o kapitali emek mehsullarini ehate eden kimi ifade edirdi Fransiz sosialist ve sosioloji fikrinden ilhamlansa da Marks tenqid ederek onlarin beyendiyi kicik miqyasli sosialist icmalarinin marjinallasma ve yoxsulluga mehkum olacagini ve yalniz iqtisadi sistemdeki genismiqyasli deyisikliyin real deyisikliye sebeb ola bileceyini iddia edirdi Marksin Hegelciliyi yeniden nezerden kecirmesinde ozunun Istehsalin hereketi alm Die Bewegung der Produktion eserinde cemiyyetin hereketini istehsal quvveleri ile istehsal usulu arasindaki ziddiyyetden ireli gelen axin kimi tesvir eden sosial demokrat Fridrix Vilhelm Sulzun elece de Engelsin 1844 cu ilde Ingilterede isci sinfinin veziyyeti kitabinin boyuk tesiri olmusdu Bele ki Engelsin kitabi Marksi tarixi dialektikani sinfi mubarize baximindan tesevvur etmeye ve muasir fehle sinfini inqilab ucun en mutereqqi quvve kimi gormeye vadar etmisdi Marks inanirdi ki o tarixi ve cemiyyeti elmi cehetden oyrene tarixi meylleri ayird ede ve bununla da sosial munaqiselerin neticelerini proqnozlasdira biler Buna gore de Marksin bezi davamcilari kommunist inqilabinin qacilmaz olacagi qenaetine gelmisdiler Bununla bele Marks Feyerbax haqqinda tezisler in on birincisinde qeyd etdiyi o meshur filosoflar dunyani muxtelif formalarda yalniz serh etmisler halbuki mesele onu deyisdirmekdir fikri ile aciq askar ozunun dunyani deyisdirmeye calisdigini bildirmisdir Marksin nezeriyyeleri bir sira gelecek konsepsiyalar o cumleden Kuznets dalgalari yaradici mehv bohran nezeriyyesi ve ucun ilham menbeyi olmusdur Felsefe ve sosial fikirler Marksin diger mutefekkirlerle polemikasi cox zaman tenqid vasitesile bas verirdi Buna gore de o sosial elmlerde tenqidi metodun ilk boyuk istifadecisi adlandirilir O metafizikani ideologiya ile eynilesdirerek spekulyativ felsefeni tenqid edirdi Bu yanasmani menimsemekle Marks esas tapintilari ideoloji qerezlilikden ayirmaga calisirdi Bu da onu bir cox muasir filosoflardan ferqlendirirdi Insan tebieti Cinin Fosan Universitetinde Marks ve Kopernike hesr olunmus abide Kimliyi mueyyen edile bilmeyen despotun oldugu mechul ve burokratik despotizmi tesvir eden Aleksis de Tokvil kimi Marks da tek tirandan danisan klassik mutefekkirlerden ve tek despotun tebietini muzakire eden Monteskyoden uzaqlasmisdi O bunun evezine kapitalin despotizmi ni tehlil etmeye baslamisdi Marks esasen ferz edirdi ki beser tarixi hem insanlari hem de maddi obyektleri ehate eden insan tebietinin deyisdirilmesini ehtiva edir Insanlar hem real hem de potensial menliklere sahib olduqlarini derk edirler Hem Marks hem de Hegele gore ozunuinkisaf bu derketmeden ireli gelen daxili tecrubesi ile baslayir daha sonra ise real menliyin subyektiv faktor kimi oz potensial qarsiligini basa dusulen obyekte cevirdiyini anlamasi ile davam edir Marks daha sonra iddia edir ki tebieti arzuolunan usullarla formalasdirmaqla subyekt obyekti ozununku kimi qebul edir ve bununla da ferdin tam insan kimi gerceklesmesine imkan verir Marksa gore insan tebieti insan emeyinin funksiyasi kimi movcud olur Marksin menali emek ideyasinin temelinde o fikir dayanir ki subyekt oz yadlasmis obyekti ile barisa bilmek ucun evvelce subyektin dunyasindaki heqiqi maddi obyektlere tesir gostermelidir Marks Hegelin emeyin mahiyyetini derk etdiyini ve autentik bir o qeder de gercek olan maddi insani oz isinin neticesi kimi qavradigini qebul etse de Hegelci ozunuinkisafi hedsiz derecede menevi ve mucerred kimi seciyyelendirir Belelikle Marks asagidaki fikrinde tekid ederek Hegelden uzaqlasir Insanin cismani heqiqi hissiyyatli tebii qabiliyyetlere malik maddi varliq olmasi onun oz tebieti ucun oz heyat ifadesinin obyektleri kimi gercek hissiyyatli obyektlere sahib oldugunu ve ya oz heyatini gercek hissiyyatli obyektlerde sadece ifade ede bileceyini gosterir Netice etibarile Marks Hegelci emeyi maddi emek kimi ve insanin oz tebietini cevirme qabiliyyeti kontekstinde isci quvvesi terminini yeniden nezerden kecirir Emek sinfi mubarize ve yalanci suur Etrafli bax Sinfi mubarize veMarksin tesvir edildiyi Dieqo Riveranin muellifi oldugu divar resmi Milli Saray Mexiko Karl Marks Kommunist Manifesti eserinde yazirdi Indiye qeder movcud butun cemiyyetin tarixi sinfi mubarizeler tarixidir Marks insanlarin oz isci quvvesine munasibeti meselesi ile xususi maraqlanirdi O bu barede problemi baximindan genis arasdirma aparmisdir Dialektikada oldugu kimi Marks burada da arasdirmaga Hegelci yadlasma anlayisi ile baslamis lakin daha materialist bir konsepsiya ireli surmusdur Kapitalizm bazarda alinib satilan emteeler o cumleden emek vasitesile ictimai istehsal munasibetlerine meselen isciler arasinda ve ya isciler ve kapitalistler arasinda vasitecilik edir Marksa gore insanin oz emeyine sahib olmaqdan dunyani deyisdirmek qabiliyyetinden imtina etmek ehtimali insanin oz tebietinden uzaqlasmasina beraberdir ve bu menevi itkidir Marks bu itkini emtee fetisizmi kimi tesvir edirdi burada insanlarin istehsal etdiyi esyalar yeni emteeler ozlerine aid heyata ve herekete sahibmis kimi gorunur insanlar ise oz davranislarini bu heyata ve herekete uygunlasdirmaga calisirlar Emtee fetisizmi Engelsin ideologiya anlayisi ile six elaqeli olan yalanci suur adlandirdigi ifadeye bir numunedir Marks ve Engels ideologiya dedikde tarixin mueyyen bir dovrunde mueyyen bir sinfin maraqlarini eks etdiren lakin muasirlerinin universal ve ebedi hesab etdikleri ideyalari nezerde tuturdular Marks ve Engelsin fikri tekce bu cur inanclarin muhum siyasi funksiyaya xidmet etdiyi ucun en yaxsi halda yari heqiqet olmasi deyildi Basqa sozle bir sinfin istehsal vasiteleri uzerinde heyata kecirdiyi nezaret tekce erzaq ve ya senaye mallarinin istehsalini deyil hem de ideyalarin istehsalini ehate edir bu hem de asagi sinfin uzvlerinin niye oz maraqlarina zidd fikirlere sahib ola bileceyini de bir qeder izah edir Bu cur tehlile misal olaraq Marksin 1843 cu ilde yazdigi Hegelin huquq haqq felsefesinin tenqidine tohfe eserinin on sozunde ifade etdiyi din anlayisini gostermek olar Dini iztirab eyni zamanda hem heqiqi iztirabin ifadesi hem de heqiqi iztirablara etirazdir Din mezlum varligin ahidir qelbsiz dunyanin ureyi ruhsuz hallarin ruhudur Din xalqin tiryekidir Xalqin xeyali xosbextliyi kimi dinin legvi onun heqiqi xosbextliyinin telebidir Xalqdan oz veziyyeti ile bagli illuziyalarindan imtina etmeyini istemek illuziya teleb eden bir veziyyetden imtina etmeyini istemekdir Trir Gimnaziyasindaki dissertasiya isinde dinin esas sosial meqsedinin hemreyliyi tesviq etmek oldugunu iddia etdiyi halda burada Marks dinin sosial funksiyasini siyasi ve iqtisadi status kvonu ve vurgulamaq ve ya qorumaq baximindan tehlil edirdi Marks aciq askar eleyhdari idi O Britaniya senayelerinin ancaq qan hetta usaqlarin qanini da emerek yasaya bileceyini ve ABS sermayesinin usaqlarin kapitallasdirilmis qani hesabina maliyyelesdirildiyini soyleyirdi Siyasi iqtisadiyyatin tarixin ve cemiyyetin tenqidi Etrafli bax Marksist mektebseherinde fabrikden cixan isciler Marks butun dunyada senaye iscilerinin proletariatin ayaga qalxacagina inanirdi Marksin emek ve emeyin kapitalin tekrar istehsali funksiyasi haqqinda fikirleri cemiyyetin kecmisini bu gununu ve geleceyini mueyyen ederken ictimai munasibetlere verdiyi ustunlukle bagli idi Tenqidciler bunu iqtisadi determinizm adlandirirdilar Emek kapitalin hem movcudlugu hem de toplanmasi ucun ilkin sertdir her iki amil formalasdirir Marksin fikrince sosial deyisiklikleri bir birine zidd maraqlar arasindaki toqqusma hemcinin istehsal usullarinin tarixi veziyyetinde olan terefler idare edir Bu yanasma munaqise nezeriyyesi kimi taninan eserler toplusu ucun ilham olmusdu Ozunun tarixin tekamul modelinde Marks iddia edirdi ki beser tarixi azad mehsuldar ve yaradici fealiyyetlerle baslamis zaman kecdikce tezyiqe meruz qalmis ve insanliqdan cixarilmisdir ki bu tendensiya da kapitalizmde daha aydin gorunur O qeyd edirdi ki bu meqsedyonlu proses deyil daha cox kapitalin ictimai munasibetlerini tekrar istehsal etmek ucun daha cox insan emeyi mucerred emek teleb eden movcud istehsal usuluna xas mentiq ile baglidir Cemiyyetin teskili istehsal vasitelerinden asilidir Istehsal vasiteleri torpaq tebii servetler ve texnologiya kimi maddi nemetler istehsal etmek ucun lazim olan her seydir lakin insan emeyi bura daxil deyil Istehsal munasibetleri insanlarin istehsal vasitelerini elde ederken ve istifade ederken daxil olduqlari ictimai munasibetlerdir Bunlar birlikde istehsal usulunu teskil edir Marks istehsal usullari baximindan tarixi dovrleri ferqlendirirdi Marks baza ve superstruktur arasinda ferq qoyurdu burada baza yaxud infrastruktur iqtisadi sistem superstruktur ise medeni ve siyasi sistemdir Marks iqtisadi baza ile sosial superstruktur arasindaki bu uygunsuzlugu sosial pozulmalarin ve qarsidurmalarin esas menbeyi hesab edirdi Marksin kapitalizmin tenqidini ve onu evez etmeli olan yeni kommunist cemiyyetinin muzakiresini vurgulamasina baxmayaraq bu cemiyyeti kecmis cemiyyetlerle quldarliq ve feodalizmle muqayisede inkisaf etmis bir cemiyyet kimi gorduyune gore onun askar tenqidi movqeyi mudafie edilirdi Marks hec vaxt exlaq ve edalet meselelerini aciq sekilde muzakire etmirdi lakin alimler onun eserinde bu anlayislarin gizli muzakiresinin ehtiva olundugu meselesinde hemfikirdirler Karl Marksin Drezdendeki heykeli 1953 Das kerpic uzerinde ucladilmis 2 metr hundurluyundeki heykel qeyri proporsional olculerine gore gulus obyektine cevrilmis neticede bir nece ay sonra sokulmusdu Heykel Almaniya Demokratik Respublikasinda Marksa ithaf edilmis ilk abide hesab olunur Marksin kapitalizme baxisi ikiterefli idi Bir terefden o XIX esrde bu sistemin insanliqdan uzaqlasdiran aspektlerinin en derin tenqidinde qeyd edirdi ki kapitalizmin mueyyenedici xususiyyetlerine yadlasdirma istismar ve tekrarlanma elece de kutlevi issizliye sebeb olan dovri depressiyalar daxildir Diger terefden o kapitalizmi evvelki cemiyyet formalarindan ferqli olaraq irelileyis ucun cavabdeh olan inkisafin artimin ve tereqqinin inqilabci senayelesdirici ve universallasdirici keyfiyyetleri burada Marks senayelesme seherlesme texnoloji tereqqi artan mehsuldarliq ve artim rasionalliq ve elmi inqilabi nezerde tuturdu kimi xarakterize edirdi Marks kapitalist sinfini tarixin en inqilabci siniflerinden biri hesab edirdi cunki bu sinif daima tarixdeki istenilen sinifden daha cox istehsal vasitelerini tekmillesdirmis ve feodalizmi devire bilmisdi Kapitalizm ehemiyyetli artimi stimullasdira biler cunki bir kapitalist oz menfeetini yeni texnologiyalara ve kapital avadanliqlarina yeniden investisiya etmek ucun stimula malikdir Marksin fikrince kapitalistler emek bazari ile kapitalistin istehsal ede bileceyi her hansi emtee ucun nezerde tutulan bazar arasindaki ferqden istifade edirler Marks musahide etmisdi ki praktiki olaraq her bir ugurlu senayede xammala cekilen xercler mehsullarin qiymetlerinden asagidir Marks bu ferqi izafi deyer adlandirir ve bunun yeni iscileri yasatmaq ucun cekilen xerclerle onlarin istehsal ede bildikleri arasindaki ferqe esaslandigini iddia edirdi Marks her ne qeder kapitalistleri iscilerin qanini emen vampirler kimi tesvir etse de qazanc menfeet elde etmeyin hec bir halda edaletsizlik olmadigini qeyd edirdi cunki Allen Vuda gore Marks bu cur xususi tenzimlemelerin exlaqi deyerleri ile bagli kiminse serh ede bileceyi oz dovrunu asan baxis bucagini istisna edirdi Marks onu da qeyd edirdi ki hetta kapitalistler bele sisteme qarsi gede bilmezler Problem kapitalin xerceng huceyresi dir bu emlak ve ya avadanliq deyil isciler ve sahibkarlar arasinda sosial munasibetlerdir isci quvvesinin alqi satqisi yeni cemiyyet sistemi daha dogrusu umumilikde istehsal usuludur Eyni zamanda Marks kapitalizmin qeyri sabit oldugunu ve dovri bohranlara meyilli oldugunu vurgulayirdi Onun fikrince zaman kecdikce kapitalistler yeni texnologiyalara daha cox emeye ise daha az sermaye qoyacaqlar Marks menfeetin emekden alinan izafi deyerden elde olunduguna inandigindan iqtisadiyyat boyudukce menfeetin nisbetinin asagi duseceyi qenaetine gelmisdi O getdikce siddetlenen bohranlarin bu inkisaf ve tenezzul tsikline noqte qoyacagini dusunurdu Ustelik o hesab edirdi ki uzunmuddetli perspektivde bu proses kapitalist sinfini zenginlesdirecek ve guclendirecek proletariati ise yoxsullasdiracaq Kommunist Manifesti eserinin birinci hissesinde Marks feodalizmi kapitalizmi ve daxili sosial ziddiyyetlerin tarixi prosesde oynadigi rolu asagidaki kimi tesvir edirdi Biz goruruk ki burjuaziyanin temeli uzerinde quruldugu istehsal ve mubadile vasiteleri feodal cemiyyetinde yaranmisdir Bu istehsal ve mubadile vasitelerinin inkisafinin mueyyen merhelesinde feodal cemiyyetinin istehsal ve mubadile etdiyi serait elece de feodal mulkiyyet munasibetleri artiq inkisaf etmis mehsuldar quvvelerle daha uygunlasmirdi onlar buxovlara cevrilmisdiler Onlari parcalamaq lazim idi ve parcalandilar Onlarin yerini ozune uygunlasdirilmis ictimai ve siyasi konstitusiya ile hemcinin burjua sinfinin iqtisadi ve siyasi nufuzu ile musayiet olunan azad reqabet aldi Bu herekatin benzeri ele gozlerimizin onunde bas verir Cemiyyetin ixtiyarinda olan mehsuldar quvveler artiq burjua mulkiyyeti seraitinin daha da inkisafina meyl etmirler eksine onlar ucun buxova cevrilen bu seraite gore hedden artiq qudretli olublar ve bu buxovlara qalib gelen kimi butun burjua cemiyyetinde nizam intizam yaradacaq burjua mulkiyyetinin movcudlugunu tehluke altina alacaqlar Marks ve Engelsin dostlugunu tecessum etdiren heykel Petrozavodsk Rusiya Marks hesab edirdi ki kapitalizm daxilindeki bu struktur ziddiyyetler onun sonunu getirecek bu ise oz yerini sosializme ve ya post kapitalist kommunist cemiyyetine vermeyi zeruri edir Buna gore de muasir senayenin inkisafi burjuaziyanin uzerinde istehsal etdiyi ve mehsullari menimsediyi temeli onun ayaqlarinin altindan cixarib atir Demeli burjuaziyanin istehsal etdiyi sey her seyden evvel oz qebirqazanlaridir Onun suqutu ve proletariatin qelebesi de eyni derecede qacilmazdir Marksin fikrince seherlesme kimi kapitalizmin idare etdiyi muxtelif prosesler sayesinde fehle sinfi proletariat sayca boyumeli ve sinfi suurunu inkisaf etdirmeli zamanla sistemi deyisdire bileceklerini ve deyisdirmeli olduqlarini derk etmelidirler Marks hesab edirdi ki proletariat istehsal vasitelerini ele kecirse onlar istismarci sinfi legv ederek dovri bohranlara daha az hessas olan istehsal sistemini tetbiq ederek hamiya beraber fayda getirecek ictimai munasibetleri tesviq edecekler Marks nda kapitalizmin beynelxalq fehle sinfinin mutesekkil hereketleri ile sona catacagi fikrini mudafie edirdi Kommunizm bizim ucun qurulmali olan bir veziyyet deyil realligin ozunu uygunlasdirmali oldugu bir idealdir Biz kommunizmi indiki veziyyeti legv eden heqiqi herekat adlandiririq Bu herekatin telebleri indi movcud olan sertlerden qaynaqlanir Bu yeni cemiyyetde yadlasma sona catacaq insanlar oz emeyini satmaq mecburiyyetinde qalmayacaq ve serbest hereket edecekler Bu butun ehalinin huquqlarini temin eden demokratik cemiyyet olacaq Bele bir utopik dunyada meqsedi evveller yadlasmani heyata kecirmek olan bir dovlete de az ehtiyac duyulacaq Marks bele bir nezeriyye ireli surmusdu ki kapitalizmle sosialist kommunist sisteminin qurulmasi arasinda isci sinfinin siyasi hakimiyyeti elinde saxladigi ve istehsal vasitelerini zorla ictimailesdirdiyi proletariat diktaturasi dovru olacaq O kitabinda da yazdigi kimi kapitalist ve kommunist cemiyyetleri arasinda birinin digerine inqilabi cevrilmesi dovru var Buna hem de dovletin proletariatin inqilabi diktaturasindan basqa bir sey ola bilmeyeceyi siyasi kecid dovru uygun gelir Marks guclu demokratik institusional strukturlari olan bezi olkelerde Birlesmis Kralliq ABS ve Niderland kimi sulh yolu ile kecidin mumkunluyune ehtimal verse de teklif edirdi ki iscilerin dinc yolla oz meqsedlerine cata bilmeyeceyi diger olkelerde inqilabimizin ricaqi guc olmalidir Beynelxalq munasibetler Kommunist Manifesti nin 100 illiyine ithaf edilmis 1948 ci il tarixli SSRI poct markasi Marks Rusiyani Avropa inqilablari ucun esas eks inqilabi tehluke kimi gorurdu O Krim muharibesi zamani Rusiyaya qarsi Osmanli imperiyasini ve onun muttefiqleri olan Ingiltere ve Fransani destekleyirdi Marks tamamile qarsi idi ve ona Rusiya xarici siyasetinin aleti kimi baxirdi O polyaklar istisna olmaqla slavyan xalqlarini eks inqilabci hesab edirdi Marks ve Engels bu mesele ile bagli 1849 cu ilin fevralinda Yeni Reyn Qezeti nde asagidaki mezmunda meqale derc etdirmisdiler Burada Avropanin en eks inqilabci xalqlari adindan bize teklif olunan qardasliq haqqinda sentimental ifadelere cavab olaraq bildiririk ki almanlar arasinda inqilab hissini alovlandiran esas quvve ruslara nifret olub ve olmaqda davam edir Inqilabdan sonra cexlere ve xorvatlara nifret de bura elave olundu ve biz yalniz bu slavyan xalqlarina qarsi tetbiq olunan en qetiyyetli terrordan istifade etmekle polyaklarla ve macarlarla birlikde inqilabi qoruya bilerik Biz inqilabin dusmenlerinin harada Rusiyada ve Avstriyanin slavyan bolgelerinde cemlesdiyini bilirik Bu olkelerin qeyri mueyyen demokratik geleceyine dair hec bir gozel ifade hec bir eyham bizi dusmenlerimize dusmen kimi yanasmaqdan cekindire bilmez Sonra Almaniyanin deyil mehz inqilabin maraqlarina uygun olan mehvedici doyus ve amansiz terror baslayacaq yeni inqilaba xeyanet eden slavyanlara qarsi amansiz olum dirim mubarizesi olacaq Marks ve Engels 1860 1870 ci illerin inqilabcilarina regbet besleyirdiler Rus inqilabcilari Rusiya cari II Aleksandra sui qesd edende Marks bu sui qesdin rus kommunasinin yaranmasindan xeber verdiyine umid etdiyini bildirmisdi Marks hemcinin car Rusiyasina qarsi Polsa usyanlarini destekleyirdi O 1867 ci ilde Londondaki cixisinda asagidaki ifadeleri seslendirmisdi 1979 1983 cu illerde marksist leninist ve ya maocu anlayisina esasen ozlerini sosialist dovleti elan eden olkelerin xeritesiIlk novbede Rusiyanin siyaseti deyismezdir Usullari taktikasi manevrleri deyise biler amma siyasetinin qutb ulduzu dunya hokmranligi sabit bir ulduzdur Bizim dovrumuzde ancaq vehsi kutleler uzerinde hokmranliq eden sivil hokumet bele bir plan uze cixarib onu heyata kecire biler Avropa ucun ancaq bir alternativ var Ya Asiya barbarligi Muskovitlerin rehberliyi altinda Rusiyanin etrafinda qar ucqunu kimi qopacaq ya da Polsani yeniden qurmali belelikle ozu ile Asiya arasinda iyirmi milyon qehreman qoymali ve sosial regenerasiyasinin heyata kecirilmesi ucun nefes almali olacaq Marks Irlandiyanin musteqilliyi meselesini de destekleyirdi O 1867 ci ilde Engelse yazirdi Men evveller Irlandiyanin Ingiltereden ayrilmasinin mumkun olmadigini dusunurdum Indi ise bunun qacilmaz oldugunu hesab edirem Ingilis fehle sinfi Irlandiyadan qurtulmayinca hec vaxt hec neye nail ola bilmeyecek Ingilteredeki ingilis reaksiyasinin kokleri Irlandiyanin tabe edilmesi meselesine dayanirdi Marks 1830 cu ilde isgala meruz qalan ve Fransanin mustemlekesine cevrilmis bir muddet yasamis ve Simali Afrikada mustemleke heyatini musahide etmek imkani qazanmisdi O mustemleke edliyye sistemi haqqinda yazirdi ki burada ereblerden etiraf almaq ucun isgence usulundan istifade olunur ve bu muntezem olaraq bas verir tebii ki bunu eynen Hindistandaki ingilislerde oldugu kimi polis tetbiq edir Gerek hakim bu haqda umumiyyetle hec ne bilmesin Marks Elcezairde yasayan bir cox avropalilarin tekebburunden heyrete gelerek mektubunda yazirdi Avropali bir mustemlekeci ister sakin kimi isterse de is meqsedile asagi irqler in arasinda yasadiqda umumen ozunu hetta yarasiqli Prussiya krali I Vilyamdan daha toxunulmaz hesab edir Bununla bele asagi irqler e qarsi askar tekebbur ve heddini bilmezlik meselesinde ingilisler ve hollandlar fransizlari geride qoyar Stenford felsefe ensiklopediyasina gore Marksin mustemlekeciliyi geride qalmis feodal cemiyyetine muasirlesme getiren mutereqqi quvve kimi tehlil etmesi xarici quvvelerin hokmranligi ucun seffaf rasionallasdirma esaslandirma kimi seslenir Bununla bele onun Britaniya hokmranligi haqqinda tesevvurleri Avropada kapitalizme qarsi gosterdiyi eyni ziddiyyeti eks etdirir Her iki halda Marks feodal cemiyyetinden burjuaziya cemiyyetine kecid zamani bas veren ucsuz bucaqsiz meseqqetleri qebul edir ve bu kecidin hem zeruri hem de son neticede mutereqqi oldugunu tekidle bildirir O xarici ticaretin nufuzunun Hindistanda sosial inqilaba sebeb olacagi fikrini mudafie edir Marks 1853 cu ilin iyununda qezetinde Hindistandaki Britaniya mustemlekeciliyini muzakire ederek yazirdi Ingilislerin Hindistanda sebeb olduqlari sefaletin butun Hindistanin evveller cekdiyi eziyyetden mahiyyet etibari ile ferqli ve son derece daha intensiv xarakter dasidigina hec bir subhe ola bilmez Ingiltere Hindistan cemiyyetinin butun cercivesini hele hec bir yenidenqurma elameti olmadan parcaladi Ancaq unutmamaliyiq ki bu qeyri adi kend icmalari ne qeder zerersiz gorunseler de hemise Serq despotizminin mohkem temeli olmuslar Bele ki onlar insan zehnini mumkun olan en kicik kompasa hebs ederek onu xurafatin muqavimetsiz aletine cevirmisler Irsi ve xatiresiEsas meqale MarksizmMarksin Karlovi Varida yerlesen heykeli Marksin ideyalari xususen 1917 ci il Rusiya inqilabindan sonra dunya siyasetine ve intellektual dusunceye boyuk tesir gostermisdir Marksin davamcilari tez tez Marksin yazilarini nece serh etmek ve onun konsepsiyalarini muasir dunyaya nece tetbiq etmek barede oz aralarinda mubahise edirdiler Marksin dusunceleri her biri ozunu Marksin en deqiq serhcisi hesab eden coxsayli tendensiyalar arasinda mubahise movzusuna cevrilmisdi Siyasi sahede bu meyllere leninizm marksizm leninizm trotskicilik maoculuq luksemburqculuq libertar marksizm ve aciq marksizm kimi siyasi nezeriyyeler daxildir Akademik marksizmde de basqa baxislarin tesiri altinda muxtelif cereyanlar inkisaf etmis neticede strukturalist marksizm fenomenoloji marksizm ve Hegel marksizmi yaranmisdi Marksin gorduyu isler akademik noqteyi nezerden muasir sosiologiyanin yaranmasina tohfe verdi Onun adi XIX esrde subhe mektebi nin uc qurucusundan biri kimi Fridrix Nitsse ve Ziqmund Freydle elece de muasir sosial elmin uc esas memarindan biri kimi Emil Durkhaym ve Maks Veberle yanasi qeyd edilir Diger filosoflardan ferqli olaraq Marks elmi metodla yoxlanila bilen nezeriyyeler teklif edirdi Hem Marks hem de Ogust Kont Avropanin dunyevilesmesi ve tarix ve elm felsefelerinde yeni tereqqiler fonunda elmi cehetden esaslandirilmis ideologiyalari inkisaf etdirmeye basladilar Hegelci enene ile isleyen Marks cemiyyet elmini inkisaf etdirmeye cehd ederken Kontun sosioloji pozitivizmini redd etmisdi Marksi ve Sorn Kyerkeqoru Hegelin iki en boyuk felsefi davamcisi hesab edirdi Muasir esas klassik perspektivlerden biri kimi taninir Isayya Berlin her kesin bu titula iddia ede bildiyi hedde Marksi muasir sosiologiyanin esl banisi hesab edirdi Marks sosial elmlerden basqa felsefe edebiyyat incesenet ve humanitar elmlerde de ebedi miras qoymusdur XX XXI esrlerin sosial nezeriyyecileri Marksa cavab olaraq iki esas strategiya ireli surmusler Bunlardan birincisi analitik marksizm kimi taninir ve Marksin ideyalarini onun analitik mahiyyetine endirmek meqsedi dasiyirdi Daha cox yayilmis diger yanasmanin mahiyyeti ise Marksin sosial nezeriyyesinin izahedici iddialarini zeifletmek ve Marksin istehsal quvveleri nin inkisafi ile istehsal usullari nin ardicilligi arasindaki qarsiliqli elaqe haqqinda fikirleri ile birbasa elaqeli olmayan sosial ve iqtisadi heyatin aspektlerinin nisbi muxtariyyetini vurgulamaq olmusdur Bu ve Erik Hobsbaum kimi Marksin sosial nezeriyyesinden ilham alan tarixcilerin qebul etdiyi neomarksist nezeriyyedir Bu hem de marksist sosial nezeriyyenin isiginda gorulen transformativ siyasi tecrubenin imkanlarini ve cetinliklerini anlamaga calisan Antonio Qramsi kimi mutefekkirlerin ve feallarin izlediyi dusunce xetti olmusdur Marksin ideyalari edebiyyat tesviri incesenet musiqi kino ve teatrda avanqard hereketlerle gelecek ressamlara ve senet tarixine de derin tesir gostermisdir 9 oktyabr 1971 ci ilde acilan bu abide Xemnitsin simvolu hesab olunur Arxadaki divarda alman ingilis fransiz ve rus dillerinde Butun olkelerin proletarlari birlesin ifadesi hekk olunmusdur Seherin adi deyisdirildikden sonra abidenin sokulmesi teklif edilmis bir cox seherlerden o cumleden Koln seherinden heykeli satin almaqla bagli muracietler daxil olmusdu Siyasi baximdan Marksin irsi daha murekkebdir XX esrde onlarla olkede bas veren xususen de Sovet Ittifaqinin qurulmasi ile neticelenen Rusiya inqilabi kimi herekatlar ozlerini marksist kimi qeleme verirdiler Vladimir Lenin Mao Tszedun Fidel Kastro Salvador Alyende Iosip Broz Tito Kvame Nkruma Cevahirlel Nehru Nelson Mandela Si Tsinpin ve Tomas Sankara kimi dunya liderleri Marksdan tesirlendiklerini ifade edirdiler Marksin ideyalari tekce marksist inqilablarin bas verdiyi yerlerde deyil butun dunyada siyasi partiyalara gedib catmisdi Marksizmle elaqeli olkelerde bezi hadiseler siyasi opponentlerin milyonlarla insanin olumune gore Marksi gunahlandirmasina sebeb olurdu Halbuki digerleri xususi olaraq Marksin irsi ve tesiri ile onun ideyalarini siyasi meqsedler ucun formalasdiranlarin irsi ve tesiri arasinda ferqin oldugunu iddia edirdiler Artur Lipou Marks ve onun yoldasi Fridrix Engelsi muasir inqilabi demokratik sosializmin quruculari kimi tesvir edir Rusiyanin Marks ve Almaniyanin Karl Marks Stadt seherleri Marksin adini dasiyir Sonuncu seherin adi ise referendumla deyisdirilmis ve 1 iyun 1990 ci ilden resmi olaraq seherin 1953 cu ile qederki tarixi adi ile Xemnits adlandirilmisdir SSRI nin suqutundan sonra bir sira postsovet olkelerinde hemin qurulusu xatirladan heykeller sokulmusdur Karl Marksin 1980 ci ilde Bakida indiki Azadliq prospekti ile Mehdi Huseyn kucesinin kesismesinde ucaldilmis tunc heykeli 1992 ci ilde goturulerek Azerbaycan Kommunist Partiyasi Baki Seher Komitesinin binasinin heyetine aparilmisdir ve hazirda Neriman Nerimanov metrostansiyasinin yaxinliginda heykelteraslarin emalatxanasinda saxlanilir Bununla bele bezi olkelerde Marksa ithaf edilmis abideler sokulmemis eksine yenileri ucaldilmisdir 2018 ci ilin may ayinda Marksin anadan olmasinin 200 illiyi munasibetile Almaniyanin Trir seherinde doguldugu yerde gorkemli Cin heykelterasi Vu Veysanin muellifi oldugu Cin hokumeti terefinden hediyye edilmis 4 5 metrlik heykelinin acilisi kecirilmisdir Avropa Komissiyasinin o zamanki sedri Marksin xatiresini mudafie etmis ve yazilarinin cox hissesi tam eks menada yeniden ifade olunduguna gore bu gun Marks mesuliyyet dasimadigi ve sebeb olmadigi seyleri temsil edir fikrini seslendirmisdir 1848 ci il inqilablarindan evvelki dovru tesvir eden Marks onun heyat yoldasi Cenni Marks ve Engels ile yanasi diger inqilabcilarin ve ziyalilarin da yer aldigi 2017 ci il istehsali olan bedii filmi hem tarixi deqiqliyine hem de hadiseleri ve intellektual heyati canli tesvir etdiyine gore yaxsi reyler almisdi Teqdimati Marksin iki yuzilliyine tesaduf eden diger fiktiv eser filosof Rey Brasyenin fikrince maraqli gulmeli casdirici ve hormetsiz olmasina baxmayaraq Marksin fikirlerine gozlenilmez isiq tutan Ceyson Barkerin Marks qayidir romani idi Hemcinin baxDiger layihelerdeVikisitatda elaqeli sitatlarVikimenbede elaqeli metnlerVikianbarda elaqeli media fayllar Felsefe portali Marksizm Fridrix Engels Kommunist Partiyasi Marksist mekteb Siyasi iqtisadiyyat Covanni Centile Adam Smit Menfeet derecesinin asagi dusmesi tendensiyasiIstinadlarBibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Gemkow H Carlos Marx Biografia completa 1975 A A P Secret Re burial of Karl Marx In London ing The Sydney Morning HeraldSydney Fairfax Media 1954 Iss 36485 late edition P 1 ISSN 0312 6315 Marx Karl geb Mordechai Dr phil Theoretiker des Sozialismus Manifest der Komm Partei Redakteur Band 16 Lewi MehrMunxen K G Saur Verlag 2008 S 331 25 427 s ISBN 978 3 598 22696 0 Lundy D R The Peerage ing Marx 5 Karl Heinrich Band 17 Linl MatsS 768 832 s ISBN 978 3 7653 4117 5 Marx Karl Heinrich ing Volume 7P 896 Feuer L S McLellan D Ed Volume 23 Volume 23S 531 543 928 s Marks Karl Bolshaya sovetskaya enciklopediya rus v 30 t pod red A M Prohorov 3 e izd Moskva Sovetskaya enciklopediya 1969 https www marxists org archive marx bio marx eng 1869 htm Hobsbawm Eric Marx Karl Heinrich Oxford Dictionary of National Biography 2021 08 19 tarixinde Istifade tarixi 2021 12 07 Ulvi Sireliyev Milliyyet Arasdirmalar Merkezi 2019 07 15 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib K Marks ve F Engels Manifesto of the Communist Party https www marxists org 1848 2 sentyabr 2009 tarixinde Istifade tarixi 12 yanvar 2022 Karl Marx Critique of the Gotha Program 27 oktyabr 2007 at the Wayback Machine Calhoun 2002 seh 23 24 Marx the millennium s greatest thinker ingilis BBC News World Online 1 oktyabr 1999 2 sentyabr 2017 tarixinde Istifade tarixi 12 yanvar 2022 apostrophe markup Free Trade Reimagined The World Division of Labor and the Method of Economics Princeton Princeton University Press 2007 John Hicks Capital Controversies Ancient and Modern The American Economic Review 64 2 May 1974 p 307 The greatest economists Smith or Marx or Keynes have changed the course of history Yozef Sumpeter Ten Great Economists From Marx to Keynes Volume 26 of Unwin University books Edition 4 Taylor amp Francis Group 1952 ISBN 0 415 11078 5 978 0 415 11078 5 Little Daniel Marxism and Method 10 December 2017 tarixinde Istifade tarixi 10 December 2017 Kim Sung Ho Zalta Edward N redaktor Max Weber Metaphysics Research Lab Stanford University 2017 18 March 2019 tarixinde Istifade tarixi 10 December 2017 Max Weber is known as a principal architect of modern social science along with Karl Marx and Emil Durkheim McLellan 2006 seh 178 Plate 1 Wheen 2001 pp 12 13 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 7 Wheen 2001 seh 8 12 McLellan 2006 seh 1 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 4 5 Wheen 2001 seh 7 9 12 McLellan 2006 seh 2 3 Carroll James Constantine s Sword The Church and the Jews A History ingilis Houghton Mifflin Harcourt 2002 seh 419 ISBN 978 0 547 34888 9 24 September 2020 tarixinde Istifade tarixi 2 April 2018 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 4 6 McLellan 2006 seh 2 4 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 5 8 12 Wheen 2001 seh 11 McLellan 2006 seh 5 6 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 7 Wheen 2001 seh 10 McLellan 2006 seh 7 Wheen 2001 chpt 6 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 12 Wheen 2001 seh 13 McLellan 2006 seh 7 Karl Marx Dictionary of National Biography Volume 37 Oxford University Press 2004 57 58 ISBN 978 0 19 861387 9 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 12 15 Wheen 2001 seh 13 McLellan 2006 seh 7 11 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 15 16 Wheen 2001 seh 14 McLellan 2006 seh 13 Wheen 2001 seh 15 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 20 McLellan 2006 seh 14 Wheen 2001 seh 16 McLellan 2006 seh 14 Holmes Rachel Karl Marx the drinking years The Times 14 October 2017 7 December 2021 tarixinde Istifade tarixi 14 October 2017 abune teleb olunur Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 21 22 McLellan 2006 seh 14 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 22 Wheen 2001 seh 16 17 McLellan 2006 seh 14 Fedoseyev 1973 seh 23 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 23 30 Wheen 2001 seh 16 21 33 McLellan 2006 seh 15 20 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 70 71 Wheen 2001 seh 52 53 McLellan 2006 seh 61 62 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 31 McLellan 2006 seh 15 McLellan 2006 seh 21 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 33 McLellan 2006 seh 21 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 32 34 Wheen 2001 seh 21 22 McLellan 2006 seh 21 22 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 34 38 Wheen 2001 seh 34 McLellan 2006 seh 25 27 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 44 69 70 McLellan 2006 seh 17 18 Sperber 2013 seh 55 56 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 33 McLellan 2006 seh 18 19 New York International Publishers 1975 pp 531 632 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 33 Wheen 2001 seh 25 26 Marx s thesis was posthumously published in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 1 New York International Publishers 1975 pp 25 107 Wheen 2001 seh 32 Classics Karl Marx Willamette University 16 April 2020 tarixinde Istifade tarixi 31 August 2020 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 45 Wheen 2001 seh 33 McLellan 2006 seh 28 29 33 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 38 45 Wheen 2001 seh 34 McLellan 2006 seh 32 33 37 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 49 McLellan 2006 seh 33 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 50 51 Wheen 2001 seh 34 36 42 44 McLellan 2006 seh 35 47 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 57 Wheen 2001 seh 47 McLellan 2006 seh 48 50 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 60 61 Wheen 2001 seh 47 48 McLellan 2006 seh 50 51 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 68 69 72 Wheen 2001 seh 48 McLellan 2006 seh 59 61 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 77 79 Wheen 2001 seh 62 66 McLellan 2006 seh 73 74 94 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 72 Wheen 2001 seh 64 65 McLellan 2006 seh 71 72 Marx Karl Contribution to the Critique of Hegel s Philosophy of Law contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 3 International Publishers New York 1975 p 3 Marx Karl On the Jewish Question contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 3 p 146 McLellan 2006 seh 65 70 74 80 Nicolaievsky Maenchen Helfen 1976 seh 72 75 76 Wheen 2001 seh 65 McLellan 2006 seh 88 90 Wheen 2001 seh 66 67 112 McLellan 2006 seh 79 80 Wheen 2001 seh 90 Wheen 2001 p 75 Mansel Philip Paris Between Empires p 390 St Martin Press NY 2001 Frederick Engels The Condition of the Working Class in England contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 4 International Publishers New York 1975 pp 295 596 T B Bottomore A Dictionary of Marxist thought Wiley Blackwell 1991 108 ISBN 978 0 631 18082 1 22 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 5 March 2011 Fedoseyev 1973 seh 82 Wheen 2001 pp 85 86 Karl Marx The Holy Family contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 4 pp 3 211 Several authors elucidated this long neglected crucial turn in Marx s theoretical development such as Ernie Thomson in The Discovery of the Materialist Conception of History in the Writings of the Young Karl Marx New York The Edwin Mellen Press 2004 for a short account see Max Stirner a durable dissident 18 may 2006 at the Wayback Machine Taken from the caption of a picture of the house in a group of pictures located between pages 160 and 161 of Fedoseyev 1973 Isaiah Berlin Karl Marx His Life and Environment Oxford University Press London 1963 pp 90 94 Larisa Miskievich Preface to Volume 28 of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels International Publishers New York 1986 p xii Karl Marx Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 35 Volume 36 and Volume 37 International Publishers New York 1996 1997 and 1987 Isaiah Berlin Karl Marx His Life and Environment pp 35 61 Fedoseyev 1973 seh 62 Note 54 contained on p 598 in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 3 Karl Marx Economic and Philosophical Manuscripts of 1844 Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 3 International Publishers New York 1975 pp 229 346 Karl Marx Karl Marx Stanford Encyclopaedia of Philosophy Metaphysics Research Lab Stanford University 2017 8 February 2012 tarixinde Istifade tarixi 28 May 2005 First published Tue 26 August 2003 substantive revision Mon 14 June 2010 Retrieved 4 March 2011 Fedoseyev 1973 seh 83 Karl Marx Theses on Feuerbach contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 5 International Publishers New York 1976 pp 3 14 Karl Marx Theses on Feuerbach contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 5 p 8 Doug Lorimer in Friedrich Engels Socialism utopian and scientific Resistance Books 1999 34 36 ISBN 978 0 909196 86 8 17 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 7 March 2011 Wheen 2001 p 90 15 sentyabr 2015 at the Wayback Machine Heinrich Gemkow et al Frederick Engels A Biography Verlag Zeit im Bild New Book Publishing House Dresden 1972 p 101 Heinrich Gemkow et al Frederick Engels A Biography p 102 Marx s General The Revolutionary Life of Friedrich Engels Macmillan 2010 ISBN 978 1 4299 8355 6 Part V Doctor Georg Kuhlmann Of Holstein Or The Prophecies of True Socialism PDF Arthur Christopher John redaktor Sablon GBurl The German Ideology bad url ingilis II 1932 tarixinde nesr olunub 1976 ISBN 978 0 8285 0008 1 2001 07 15 tarixinde Istifade tarixi 2022 08 21 Heinrich Gemkow et al Frederick Engels A Biography p 78 Heinrich Gemkow et al Frederick Engels A Biography Verlag Zeit im Bild New Book Publishing House Dresden 1972 p 53 Fedoseyev 1973 seh 89 Wheen 2001 p 92 Karl Marx and Frederick Engels German Ideology contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 5 International Publishers New York 1976 pp 19 539 Fedoseyev 1973 seh 96 97 Baird Forrest E Walter Kaufmann From Plato to Derrida Upper Saddle River New Jersey Pearson Prentice Hall 2008 ISBN 978 0 13 158591 1 Wheen 2001 p 93 See Note 71 on p 672 of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 6 International Publishers New York 1976 Karl Marx The Poverty of Philosophy contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 6 International Publishers New York 1976 pp 105 212 Wheen 2001 p 107 Fedoseyev 1973 seh 124 Note 260 contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 11 International Publishers New York 1979 pp 671 72 Note 260 contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 11 p 672 Fedoseyev 1973 seh 123 125 Fedoseyev 1973 seh 125 Frederick Engels Principles of Communism contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 6 International Publishers New York 1976 pp 341 57 Karl Marx and Frederick Engels The Communist Manifesto contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 6 pp 477 519 Wheen 2001 p 115 Chris Shilling Philip A Mellor The Sociological Ambition Elementary Forms of Social and Moral Life SAGE Publications 2001 seh 114 ISBN 978 0 7619 6549 7 15 September 2015 tarixinde Istifade tarixi 27 June 2015 Marx and Engels 1848 Wheen 2001 p 125 Saul Kussiel Padover Karl Marx an intimate biography McGraw Hill 1978 p 205 Wheen 2001 pp 126 27 Maltsev Yuri N Requiem for Marx Ludwig von Mises Institute 1993 93 94 ISBN 978 1 61016 116 9 22 July 2011 tarixinde Istifade tarixi 9 March 2011 David McLellan 1973 Karl Marx His life and Thought New York Harper and Row pp 189 90 Felix David Heute Deutschland Marx as Provincial Politician Central European History 15 4 1982 332 50 doi 10 1017 S0008938900010621 JSTOR 4545968 Wheen 2001 p 128 Karl Marx and Frederick Engels Demands of the Communist Party contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 7 International Publishers New York 1977 pp 3 6 Wheen 2001 p 129 Wheen 2001 pp 130 32 Seigel p 50 Doug Lorimer Introduction In Karl Marx The Class Struggles in France From the February Revolution to the Paris Commune Resistance Books seh 6 ISBN 978 1 876646 19 6 17 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 9 March 2011 Karl Marx James Ledbetter redaktor Dispatches for the New York Tribune Selected Journalism of Karl Marx 2007 ISBN 978 0 14 144192 4 Boris Nicolaievsky Karl Marx Man and Fighter Read Books 2007 192 ISBN 978 1 4067 2703 6 22 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 9 March 2011 Franz Mehring Karl Marx The Story of His Life Psychology Press 2003 19 20 ISBN 978 0 415 31333 9 16 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 9 March 2011 Gross David M 99 Tactics of Successful Tax Resistance Campaigns Picket Line Press 2014 76 77 ISBN 978 1 4905 7274 1 Wheen 2001 pp 136 37 Slavko Splichal Principles of publicity and press freedom Rowman amp Littlefield 2002 seh 115 ISBN 978 0 7425 1615 1 17 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 9 March 2011 Wheen 2001 pp 137 46 Wheen 2001 pp 147 48 Peter Watson The German Genius Europe s Third Renaissance the Second Scientific Revolution and the Twentieth Century HarperCollins 2010 250 ISBN 978 0 06 076022 9 17 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 9 March 2011 Fedoseyev 1973 seh 233 Note 269 contained on p 674 in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 11 Wheen 2001 pp 151 55 Phil Harriss London Markets 4th New Holland Publishers 2006 seh 20 ISBN 978 1 86011 306 2 20 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 23 April 2011 Note 269 on p 674 of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 11 Dussel Enrique D Moseley Fred Baker redaktor Towards an Unknown Marx A Commentary on the Manuscripts of 1861 63 Angulo Yolanda terefinden tercume olunub London New York Routledge 2001 seh xxxiii ISBN 0 415 21545 5 Egs edu 1 September 2010 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 9 March 2011 Jonathan Sperber Karl Marx A Nineteenth Century Life p 295 Kluger Richard The Paper The Life and Death of the New York Herald Tribune New York Alfred A Knopf 1986 ISBN 978 0 394 50877 1 Williams seh 131 135 Marx Karl Engels Friedrich Marx to Engels June 14 1853 Ryazanskaya S W redaktor Selected Correspondence Lasker I terefinden tercume olunub 2nd Moscow Progress Publishers 1965 83 86 Taken from a picture on p 327 of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 11 International Publishers New York 1979 Karl Marx The Elections in England Tories and Whigs contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 11 International Publishers New York 1979 pp 327 32 Note 1 at p 367 contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 19 International Publishers New York 1984 Karl Marx The Eighteenth Brumaire of Louis Napoleon contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 11 International Publishers New York 1979 pp 99 197 Karl Marx The 18th Brumaire of Louis Bonaparte Wildside Press LLC 2008 seh 141 ISBN 978 1 4344 6374 6 22 July 2011 tarixinde Istifade tarixi 9 March 2011 Marx amp Engels Collected Works vol 41 15 March 2017 Richard Kluger The Paper The Life and Death of the New York Herald Tribune Alfred A Knopf Publishing New York 1986 p 121 McLellan 2006 seh 262 John Cunningham Wood Karl Marx s economics critical assessments Psychology Press 1987 seh 346 ISBN 978 0 415 06558 0 20 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 16 March 2011 John Cunningham Wood Karl Marx s economics critical assessments second series Taylor amp Francis 1993 seh 232 ISBN 978 0 415 08711 7 17 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 16 March 2011 Sidney Hook From Hegel to Marx studies in the intellectual development of Karl Marx Columbia University Press 1994 24 25 ISBN 978 0 231 09665 2 23 September 2011 tarixinde Istifade tarixi 16 March 2011 Ronald John Johnston The dictionary of human geography Wiley Blackwell 2000 seh 795 ISBN 978 0 631 20561 6 16 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 16 March 2011 Richard T De George James Patrick Scanlan Marxism and religion in Eastern Europe papers presented at the Banff International Slavic Conference September 4 7 1974 Springer 1975 seh 20 ISBN 978 90 277 0636 2 17 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 16 March 2011 Jonathan Sperber Karl Marx A Nineteenth Century Life p 320 Jonathan Sperber Karl Marx A Nineteenth Century Life p 347 Fedoseyev 1973 seh 345 Nicolaievsky Maenchen Helfen 2007 seh Bob Jessop Russell Wheatley Karl Marx s social and political thought US 1999 seh 526 ISBN 978 0 415 19327 6 17 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 9 March 2011 Google Books vasitesile Curtis Michael Marxism the inner dialogues Transaction Publishers 1997 seh 291 ISBN 978 1 56000 945 0 16 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 9 March 2011 Google Books vasitesile Karl Marx The Civil War in France contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 22 International Publishers New York 1986 pp 307 59 Mab Segrest Born to belonging writings on spirit and justice Rutgers University Press 2002 seh 232 ISBN 978 0 8135 3101 4 16 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 9 March 2011 Google Books vasitesile Karl Marx Economic Manuscripts of 1857 1858 contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 28 International Publishers New York 1986 pp 5 537 Karl Marx Economic Manuscripts of 1857 1858 contained in the Preparatory Materials section of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 29 International Publishers New York 1987 pp 421 507 Karl Marx A Contribution to the Critique of Political Economy contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 29 pp 257 417 Postone 1993 seh 54 55 173 192 Marx Economic Manuscripts Appendix I Production Consumption Distribution Exchange www marxists org 8 February 2002 tarixinde Istifade tarixi 28 March 2022 The solitary and isolated hunter or fisherman who serves Adam Smith and Ricardo as a starting point is one of the unimaginative fantasies of eighteenth century romances a la Robinson Crusoe and despite the assertions of social historians these by no means signify simply a reaction against over refinement and reversion to a misconceived natural life This is an illusion and nothing but the aesthetic illusion of the small and big Robinsonades It is on the contrary the anticipation of bourgeois society which began to evolve in the sixteenth century and in the eighteenth century made giant strides towards maturity The individual in this society of free competition seems to be rid of natural ties etc which made him an appurtenance of a particular limited aggregation of human beings in previous historical epochs The prophets of the eighteenth century on whose shoulders Adam Smith and Ricardo were still wholly standing envisaged this 18th century individual a product of the dissolution of feudal society on the one hand and of the new productive forces evolved since the sixteenth century on the other as an ideal whose existence belonged to the past They saw this individual not as an historical result but as the starting point of history Labour seems to be a very simple category The notion of labour in this universal form as labour in general is also extremely old Nevertheless labour in this simplicity is economically considered just as modern a category as the relations which give rise to this simple abstraction Classical sociological theory Craig J Calhoun 3rd Chichester West Sussex 2012 seh 138 ISBN 978 0 470 65567 2 OCLC 794037359 2021 10 05 tarixinde Istifade tarixi 2023 11 26 Marx used social criticism as his standard form of social analysis Marx defined criticism as the radical negation of social reality Fedoseyev 1973 seh 318 Tom Rockmore Marx after Marxism the philosophy of Karl Marx 2002 seh 128 ISBN 978 0 631 23189 9 16 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 9 March 2011 Google Books vasitesile Brewer Anthony Marx Karl A guide to Marx s Capital CUP Archive 1984 seh 15 ISBN 978 0 521 25730 5 22 July 2011 tarixinde Istifade tarixi 9 March 2011 Google Books vasitesile Postone 2006 seh 190 26 27 135 374 75 Calhoun 2012 Pepperell 2010 seh 104 105 Karl Marx Capital II The Process of Circulation of Capital embodying the whole volume of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 36 International Publishers New York 1997 Karl Marx Capital III The Process of Capitalist Production as a Whole embodying the whole volume of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 37 International Publishers New York 1998 Karl Marx Theories of Surplus Value contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 30 International Publishers New York 1988 pp 318 451 Karl Marx Theories of Surplus Value contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 31 International Publishers New York 1989 pp 5 580 Karl Marx Theories of Surplus Value contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 32 International Publishers New York 1989 pp 5 543 Economic Works of Karl Marx 1861 1864 Marxists Internet Archive 16 July 2018 tarixinde Istifade tarixi 14 July 2018 See note 228 on p 475 of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels Volume 30 Marx Zasulich Correspondence 1881 www marxists org 2024 01 27 tarixinde Istifade tarixi 2024 01 31 Marx Karl Part I 1875 26 December 2017 tarixinde Istifade tarixi 9 March 2011 Karl Marx and Frederick Engels Collected Works Volume 46 International Publishers New York 1992 p 71 Karl Marx and Frederick Engels Collected Works Volume 46 International Publishers New York 1992 p 72 K Marx First draft of the letter to Vera Zasulich 1881 In Marx Engels Collected Works Volume 24 p 346 Marx A very short introduction Oxford Oxford University Press 2000 seh 5 ISBN 0 19 285405 4 Lafargue Paul Marx Engels Lenin Institute redaktor Reminiscences of Marx September 1890 Progress Publishers 1972 2021 08 16 tarixinde Istifade tarixi 2024 01 19 He was a loving gentle and indulgent father There was never even a trace of the bossy parent in his relations with his daughters whose love for him was extraordinary He never gave them an order but asked them to do what he wished as a favour or made them feel that they should not do what he wanted to forbid them And yet a father could seldom have had more docile children than he Wheen 2001 seh 173 The Means of Reproduction The New York Times 23 September 2011 26 September 2011 tarixinde Istifade tarixi 25 September 2011 Carver Terrell Reading Marx Life and Works Carver Terrell redaktor The Cambridge Companion to Marx Cambridge Cambridge University Press 1991 seh 11 ISBN 978 0 521 36694 6 2018 06 08 tarixinde Istifade tarixi 2024 01 19 this claim is not well founded on the documentary materials available Wheen 2001 seh 152 Blumenberg 2000 seh 98 Blumenberg 2000 seh 100 Blumenberg 2000 seh 99 100 Seigel 1978 seh 494 Seigel 1978 seh 495 496 Shuster 2008 seh 1 2 Shuster 2008 seh 3 McLellan 1973 p 541 Wheen 2001 seh 382 Stephen Jay Gould Paul McGarr Steven Peter Russell Rose The richness of life the essential Stephen Jay Gould W W Norton amp Company 2007 167 168 ISBN 978 0 393 06498 8 Istifade tarixi 9 March 2011 John Shepperd Who was really at Marx s funeral in Friends of Highgate Cemetery Newsletter April 2018 pp 10 11 https highgatecemetery org uploads 2018 04 Newsletter final web pdf 4 fevral 2020 at the Wayback Machine Dr Karl Marx 25 March 1883 3 Dr Karl Marx in The Graphic 31 March 1883 pp 319 322 1883 The death of Karl Marx Marxists Internet Archive 4 January 2010 tarixinde Istifade tarixi 21 December 2009 probatesearchservice gov UK Government 1883 7 August 2015 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 14 June 2020 Marx monument unveiled in Highgate cemetery archive 15 March 1956 The Guardian 15 March 2016 27 December 2022 tarixinde Istifade tarixi 7 January 2018 Wheen Francis Karl Marx A Life New York Norton 2002 Introduction Hobsbawm 2011 pp 3 4 Eagleton Terry Why Marx Was Right Yale University Press 2011 p 158 Seigel 1978 seh 112 119 Calhoun 2002 seh 20 23 Sherman Howard J Reinventing marxism Johns Hopkins University Press 1995 seh 5 ISBN 978 0 8018 5077 6 Istifade tarixi 7 March 2011 Chattopadhyay Paresh Marx s Associated Mode of Production A Critique of Marxism Springer 2016 39 41 Beilharz Peter Labour s Utopias Bolshevism Fabianism and Social Democracy CUP Archive 1992 seh 4 ISBN 978 0 415 09680 5 20 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 7 March 2011 Google Books vasitesile Clark 1998 seh 57 59 Neocleous Mark The Political Economy of the Dead Marx s Vampires PDF 12 April 2015 tarixinde PDF Istifade tarixi 1 November 2013 Levine Norman Divergent Paths The Hegelian foundations of Marx s method Lexington Books 2006 seh 223 Sperber Jonathan Karl Marx A Nineteenth Century Life seh 144 Calhoun 2002 seh 23 24 Bannerji 2001 seh 27 French Political Thought from Montesquieu to Tocqueville 15 sentyabr 2015 at the Wayback Machine Cambridge University Press 2008 p 152 Karl Marx Capital A Critique of Political Economy vol 1 trans and Edward Aveling New York Modem Library 1906 440 Bertell Ollman Alienation Marx s conception of man in capitalist society CUP Archive 1973 seh 81 ISBN 978 1 00 133135 5 22 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 8 March 2011 Google Books vasitesile Marx K 1999 The labour process and the process of producing surplus value 18 oktyabr 2010 at the Wayback Machine In K Marx Das Kapital Vol 1 Ch 7 Marxists org Retrieved 20 October 2010 Original work published 1867 See Marx K 1997 Critique of Hegel s dialectic and philosophy in general In K Marx Writings of the Young Marx on Philosophy and Society LD Easton amp KH Guddat Trans pp 314 47 Indianapolis Hackett Publishing Company Inc Original work published 1844 See also Lefever DM Lefever JT 1977 Marxian alienation and economic organisation An alternate view The American Economist 21 2 pp 40 48 See also Holland EW 2005 Desire In CJ Stivale Ed Gilles Deleuze Key Concepts pp 53 62 Montreal amp Kingston McGill Queens University Press Marx 1997 p 325 emphasis in original Marx 1997 p 321 emphasis in original Marx 1997 p 324 Marx Karl The Communist Manifesto Echo Library 2009 seh 5 ISBN 978 1 4068 5174 8 12 September 2015 tarixinde Istifade tarixi 27 June 2015 Google Books vasitesile Calhoun 2002 seh 22 Meszaros 2006 seh 96 Falla Paul Stephen Main currents of Marxism the founders the golden age the breakdown 2005 seh 226 ISBN 978 0 393 06054 6 16 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 8 March 2011 Google Books vasitesile Paul Hernadi The Rhetoric of interpretation and the interpretation of rhetoric 1989 seh 137 ISBN 978 0 8223 0934 5 16 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 8 March 2011 Google Books vasitesile John B Thompson Ideology and modern culture critical social theory in the era of mass communication 1990 37 38 ISBN 978 0 8047 1846 2 20 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 8 March 2011 Google Books vasitesile Karl Marx Introduction 12 may 2019 at the Wayback Machine to A Contribution to the Critique of Hegel s Philosophy of Right in February 1844 O Malley Joseph Critique of Hegel s Philosophy of right CUP Archive 1977 seh 131 ISBN 978 0 521 29211 5 17 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 23 April 2011 Google Books vasitesile William H Swatos Peter Kivisto Encyclopedia of religion and society Rowman Altamira 1998 499 ISBN 978 0 7619 8956 1 20 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 8 March 2011 Google Books vasitesile In Part II Proletariats and Communist and Part III Karl Marx Inaugural Address of the International Working Men s Association Speech 1864 Jonathan H Turner Sociology 2005 17 18 ISBN 978 0 13 113496 6 20 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 9 March 2011 Google Books vasitesile Marx Karl Grundrisse 06 21 November 2021 tarixinde Istifade tarixi 21 November 2021 the demand that wage labour be continued but capital suspended is self contradictory self dissolving Ernst G Knuppel Otto Rost Leben und Werk 1887 1970 Sachsischer Bildhauer in Dresden und Dobeln Leipzig Sachsenbuch 2006 S 66 ISBN 978 3 89664 045 1 Dennis Gilbert The American Class Structure in an Age of Growing Inequality Pine Forge Press 2010 6 ISBN 978 1 4129 7965 8 16 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 8 March 2011 Google Books vasitesile Calhoun 2002 seh 23 Jon Elster Making sense of Marx Cambridge University Press 1985 seh 217 ISBN 978 0 521 29705 9 17 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 23 April 2011 Google Books vasitesile Karl Marx Critique of the Gotha Programme Part IV Marx Engels Selected Works 3 Moscow Progress Publishers 1970 13 30 2 July 2019 tarixinde marxists org vasitesile La Liberte Speech 16 iyul 2018 at the Wayback Machine delivered by Karl Marx on 8 September 1872 in Amsterdam You know that the institutions mores and traditions of various countries must be taken into consideration and we do not deny that there are countries such as America England and if I were more familiar with your institutions I would perhaps also add Holland where the workers can attain their goal by peaceful means This being the case we must also recognise the fact that in most countries on the Continent the lever of our revolution must be force it is force to which we must some day appeal to erect the rule of labour Anderson 2016 seh 49 239 Marx Karl La Russie et l Europe Neue Rheinische Zeitung 223 16 February 1849 apostrophe markup Karl Marx and Friedrich Engels to the Chairman of the Slavonic Meeting 21 March 1881 Source Karl Marx and Frederick Engels Selected Correspondence Progress Publishers Moscow 1975 Speech delivered in London probably to a meeting of the International s General Council and the Polish Workers Society on 22 January 1867 text published in Le Socialisme 15 March 1908 Odbudowa Polski Warsaw 1910 pp 119 23 Mysl Socjalistyczna May 1908 From Karl Marx and Frederick Engels The Russian Menace to Europe edited by Paul Blackstock and Bert Hoselitz and published by London 1953 pp 104 08 The New York Times December 1971 Archived from the original on 9 May 2018 Marx in Algiers Al Ahram 10 August 2018 tarixinde Istifade tarixi 10 August 2018 Colonialism The Stanford Encyclopedia of Philosophy 2017 11 June 2018 tarixinde Istifade tarixi 10 August 2018 Marx on India under the British 13 June 2006 30 June 2018 tarixinde Istifade tarixi 10 August 2018 Magness Phil Makovi Michael The Mainstreaming of Marx Measuring the Effect of the Russian Revolution on Karl Marx s Influence 131 6 2022 1507 1545 doi 10 1086 722933 ISSN 0022 3808 2022 12 30 tarixinde Istifade tarixi 2024 04 05 Why Marx is man of the moment 17 July 2005 18 July 2005 tarixinde Allan Kenneth The Social Lens An Invitation to Social and Sociological Theory Pine Forge Press 2010 seh 68 ISBN 978 1 4129 7834 7 22 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 25 March 2011 Google Books vasitesile Andersen Kaspersen 2000 seh 123 Ricoeur Paul Freud and Philosophy An Essay on Interpretation New Haven and London 1970 seh 32 Max Weber Stanford Encyclopaedia of Philosophy Metaphysics Research Lab 2017 27 May 2012 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 November 2009 Calhoun 2002 seh 19 From Hegel to Nietzsche New York Columbia University Press 1991 seh 49 Berlin 1963 seh 130 Singer 1980 seh 1 O Laughlin Bridget Marxist Approaches in Anthropology 4 October 1975 341 370 doi 10 1146 annurev an 04 100175 002013 William Roseberry 1997 Marx and Anthropology Annual Review of Anthropology Vol 26 pp 25 46 October 1997 DOI 10 1146 annurev anthro 26 1 25 Becker S L Marxist Approaches to Media Studies The British Experience Critical Studies in Mass Communication 1 1 1984 66 80 doi 10 1080 15295038409360014 Gutch Robin Wollen Tana Learning the Media Introduction to Media Teaching Palgrave Macmillan 1987 Kolakowski Leszek Main Currents of Marxism the Founders the Golden Age the Breakdown Translated by P S Falla New York W W Norton amp Company 2005 Aron Raymond Main Currents in Sociological Thought Garden City NY Anchor Books 1965 Anderson Perry Considerations on Western Marxism London NLB 1976 Hobsbawm E J How to Change the World Marx and Marxism 1840 2011 London Little Brown 2011 314 44 Hemingway Andrew Marxism and the History of Art From William Morris to the New Left 2006 Lenin V I The Tasks of the Proletariat in the Present Revolution 1917 9 January 2015 tarixinde Istifade tarixi 8 January 2015 Glossary of People Ma 4 April 2015 tarixinde Istifade tarixi 8 January 2015 Savioli Arminio L Unita Interview with Fidel Castro The Nature of Cuban Socialism 1961 7 September 2015 tarixinde Istifade tarixi 8 January 2015 First speech to the Chilean parliament after his election 1970 24 September 2014 tarixinde Istifade tarixi 8 January 2015 Historical Development in the World Will Move Towards the Strengthening of Socialism 1959 26 April 2015 tarixinde Istifade tarixi 8 January 2015 African Socialism Revisited 1967 8 May 2015 tarixinde Istifade tarixi 8 January 2015 Nehru s economic philosophy 27 May 2017 26 December 2019 tarixinde Nelson Mandela s Living Legacy Preparing for Defiance 1949 1952 9 may 2018 at the Wayback Machine The South African 6 November 2013 Churm Philip Andrew Juncker opens exhibition to Karl Marx Euronews 4 May 2018 3 April 2019 tarixinde Istifade tarixi 16 May 2019 Harsch Ernest Resurrecting Thomas Sankara 20 May 2015 23 October 2021 tarixinde Istifade tarixi 6 October 2021 Jeffries Stuart Why Marxism is on the rise again The Guardian 4 July 2012 8 January 2015 tarixinde Istifade tarixi 8 January 2015 Stanley Tim The Daily Telegraph 1 November 2013 7 April 2016 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 8 January 2015 Elbe Indigo Viewpoint Magazine 21 October 2013 8 January 2015 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 8 January 2015 Lipow Arthur Authoritarian Socialism in America Edward Bellamy and the Nationalist Movement 1991 seh 1 ISBN 978 0 520 07543 6 We are not among those communists who are out to destroy personal liberty who wish to turn the world into one huge barrack or into a gigantic workhouse There certainly are some communists who with an easy conscience refuse to countenance personal liberty and would like to shuffle it out of the world because they consider that it is a hindrance to complete harmony But we have no desire to exchange freedom for equality We are convinced that in no social order will freedom be assured as in a society based upon communal ownership Thus wrote the editors of the Journal of the Communist League in 1847 under the direct influence of the founders of modern revolutionary democratic socialism Karl Marx and Frederick Engels Gde nahoditsya Ekaterinenshtadt Goroda Rossii Izhevskij novostnoj sajt rus 2010 04 29 2018 06 12 tarixinde Istifade tarixi 2023 09 01 Chemnitzer Tourismus Broschure Herausgeber City Management und Tourismus Chemnitz GmbH 4 Jahrgang Ausgabe 12 Sommer 2010 26 avqust 2010 at the Wayback Machine O Ton Nachweis im Chemnitzer Stadtarchiv olu kecid Travel Guide German Democratic Republic Zeit im Bild Publishing House 1983 89 The town was renamed Karl Marx Stadt in 1953 to commemorate the 135th anniversary of the birth and 70th anniversary of the death of Karl Marx East Germany invited to join EC Dublin summit ingilis The Times 2 June 1990 Karl Marksin Bakidaki heykelinin taleyi nece olub bizimyol info az 3 iyul 2022 13 avqust 2022 tarixinde Istifade tarixi 19 may 2024 Karl Marks haradadir az 6 iyun 2009 15 yanvar 2022 tarixinde Istifade tarixi 19 may 2024 Stone Jon Today he stands for things which is he not responsible for EU president Juncker defends Karl Marx s legacy The Independent 4 May 2018 24 April 2019 tarixinde Istifade tarixi 16 May 2019 Karl Marx statue from China adds to German angst BBC News 5 May 2018 22 June 2019 tarixinde Istifade tarixi 16 May 2019 Scott A O Review In The Young Karl Marx a Scruffy Specter Haunts Europe The New York Times 22 February 2018 7 May 2018 tarixinde Istifade tarixi 6 May 2018 Marx Returns Book Depository 4 February 2023 tarixinde Istifade tarixi 15 October 2021 Sitat sehvi lt ref gt tag with name Beilharz1992 defined in lt references gt group has no content Sitat sehvi lt ref gt tag with name JessopWheatley1999 526 defined in lt references gt group has no content Sitat sehvi lt ref gt tag with name MaltsevN 93 defined in lt references gt group has no content Sitat sehvi lt ref gt tag with name Rockmore2002 defined in lt references gt group has no content Sitat sehvi lt ref gt tag with name Sherman1995 defined in lt references gt group has no content Sitat sehvi lt ref gt tag with name Wood1993 defined in lt references gt group has no content Sitat sehvi lt ref gt tag with name k72 defined in lt references gt group has no content Sitat sehvi lt ref gt tag with name stateless defined in lt references gt group has no content Edebiyyat siyahisi Andersen Heine Kaspersen Lars Bo Classical and modern social theory 2000 ISBN 978 0 631 21288 1 17 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 9 March 2011 Google Books vasitesile Anderson Kevin B Marx at the Margins On Nationalism Ethnicity and Non Western Societies University of Chicago Press 2016 ISBN 978 0 226 34570 3 Google Books vasitesile Bannerji Himani Inventing subjects studies in hegemony patriarchy and colonialism Anthem Press 2001 ISBN 978 1 84331 072 3 17 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 2 May 2011 Google Books vasitesile Berlin Isaiah Karl Marx His Life and Environment London Oxford University Press 1963 Blumenberg Werner Karl Marx An Illustrated Biography Scott Douglas terefinden tercume olunub London New York Verso Books 2000 ISBN 978 1 85984 254 6 Classical Sociological Theory Oxford 2002 ISBN 978 0 631 21348 2 12 September 2015 tarixinde Istifade tarixi 27 June 2015 Google Books vasitesile Calhoun Craig J Classical sociological theory 3rd Chichester West Sussex 2012 ISBN 978 0 470 65567 2 OCLC 794037359 2021 10 05 tarixinde Istifade tarixi 2023 11 26 Clark Barry Stewart Political economy a comparative approach 1998 ISBN 978 0 275 96370 5 20 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 7 March 2011 Google Books vasitesile Fedoseyev Petr Nikolaevich Karl Marx A Biography Moscow 1973 OCLC 1365346 Heinrich Michael Karl Marx and the Birth of Modern Society The Life of Marx and the Development of His Work Volume I 1818 1841 New York Monthly Review P 2019 ISBN 978 1 58367 735 3 How to Change the World Tales of Marx and Marxism London Little Brown 2011 ISBN 978 1 4087 0287 1 McLellan David Karl Marx A Biography 4th Hampshire 2006 ISBN 978 1 4039 9730 2 Meszaros Istvan Marx s Theory of Alienation Merlin Press 2006 1970 ISBN 978 0 85036 554 2 16 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 8 March 2011 Google Books vasitesile Nicolaievsky Boris Karl Marx Man and Fighter David Gwenda Mosbacher Eric terefinden tercume olunub Harmondsworth and New York Pelican 1976 1936 ISBN 978 1 4067 2703 6 Nicolaievsky Boris Karl Marx Man and Fighter Read Books 2007 ISBN 978 1 4067 2703 6 22 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 9 March 2011 Google Books vasitesile Pepperell Nicole Disassembling Capital PDF PhD April 2010 2024 03 31 tarixinde PDF Istifade tarixi 2024 03 31 Pilling Geoff Marx s Capital Philosophy and Political Economy Routledge amp Keagan Paul 1980 ISBN 978 1 138 87410 7 2023 01 10 tarixinde Istifade tarixi 2024 03 31 vasitesile Postone Moishe Time labour and social domination Cambridge University Press 1993 doi 10 1017 CBO9780511570926 ISBN 978 0 511 57092 6 2023 02 06 tarixinde Istifade tarixi 2024 03 31 Postone Moishe Time labor and social domination a reinterpretation of Marx s critical theory Cambridge University Press 2006 ISBN 978 0 521 56540 0 OCLC 475188205 2021 10 05 tarixinde Istifade tarixi 2024 03 31 Schwarzschild Leopold The Red Prussian Life and Legend of Karl Marx Pickwick Books Ltd 1986 1948 ISBN 978 0 948859 00 7 Seigel Jerrold Marx s fate the shape of a life Princeton University Press 1978 ISBN 0 271 00935 7 Shuster Sam The nature and consequence of Karl Marx s skin disease British Journal of Dermatology 158 1 January 2008 071106220718011 doi 10 1111 j 1365 2133 2007 08282 x PMID 17986303 Marx Oxford Oxford University Press 1980 ISBN 978 0 19 287510 5 Sperber Jonathan Karl Marx A Nineteenth Century Life 2013 ISBN 978 0 87140 467 1 Splichal Slavko Principles of publicity and press freedom 2002 seh 115 ISBN 978 0 7425 1615 1 17 June 2013 tarixinde Istifade tarixi 9 March 2011 Google Books vasitesile Stedman Jones Gareth Karl Marx Greatness and Illusion London Allen Lane 2016 ISBN 978 0 7139 9904 4 Stokes Philip Philosophy 100 Essential Thinkers Kettering Index Books 2004 ISBN 978 0 572 02935 7 Vygodsky Vitaly The Story of a Great Discovery How Karl Marx wrote Capital Verlag Die Wirtschaft 1973 21 August 2018 tarixinde Istifade tarixi 5 March 2011 Wheen Francis Karl Marx London Fourth Estate 2001 ISBN 978 1 85702 637 5 Williams Robert C Horace Greeley Champion of American Freedom New York University Press 2006 ISBN 978 0 8147 9402 9 scholarly biographyXarici kecidlerKarl Marks IMDb sehifesi