Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sosiologiya (lat. socius — "cəmiyyət", yun. lóɡos — "elm"; XX əsrin əvvəllərinə qədərki mənbələrdə ictimaiyyat) — cəmiyyətə, insanın sosial davranışına, sosial münasibətlərin nümunələrinə, sosial əlaqələrə və gündəlik həyatla əlaqəli mədəniyyət aspektlərinə diqqət yetirən sosial elm.
Sosiologiyanın funksiyaları və rolu
Baxmayaraq ki, qədim zamanlardan insanların sosial rifahını yaxşılaşdırmaq üçün müxtəlif filosoflar (İbn Xəldun, Platon və s.) fərqli ideyalar irəli sürüblər, qanunlar qəbul və icra olunub, sosiologiya bir elm kimi yalnız və yalnız XVIII əsrdən etibarən yaranmağa və inkişaf etməyə başlayıb. Sosiologiyanın banisi kimi fransız filosofu Ogüst Kont götürülür, lakin ondan çox digər 3 şəxs (Karl Marks, Maks Veber və Emil Durkhaym) sosiologiyanın inkişafına töhfə veriblər və elə buna görə də məhz bu 3 şəxs sosiologiyanın "ataları" kimi də tanınır.
Sosiologiya elminə töhfə vermiş və hal-hazırda da bu sahədə çalışan şəxslər 2 kateqoriyaya bölünürlər: klassik sosioloji və müasir sosioloji nəzəriyyəçilər.
Klassik nəzəriyyəçilər sosiologiya elminin yarandığı ildən 20-ci əsrin əvvəllərinədək işləyən şəxsləri əhatə edir. Bu qrupa sosiologiyanın ataları — Georq Zimmel, Ogüst Kont, Herbert Spenser və Vilfredo Pareto kimi şəxslər daxildir. Onların ideyaları hələ də yaşayır və müasir dövrdəki sosial məsələləri anlamaq üçün alimlər onların nəzəriyyələrindən də olduqca çox istifadə edirlər.
Müasir qrupa isə İkinci dünya müharibəsinin başlandığı illərdən indiki dövrə kimi olan şəxslər nəzərdə tutulur və onların da ideyaları olduqca aktual və maraqlıdır. Bu qrupa Talkot Parsons, Entoni Giddens, Yurgen Habermas, Stenli Koen, Yudit Batler və Silviya Uolbi kimi şəxslər daxildir.
İctimai biliyin dərinləşməsi, digər elmlərin yüksək differensiasiyası, həmçinin cəmiyyətin tədqiqində labüdlüyü sosiologiyanın ayrıca elm kimi formalaşmasına şərait yaratdı. Sosiologiya elmi digər elmlərlə birgə işləyir və buna görə də multidisiplinar elm kimi də tanınır. Misal üçün, Maks Veberin din və iqtisadiyyat barədə olan işlərinə nəzər yetirsək, görə bilərik ki, Veber iqtisadiyyat, din və siyasət elmlərindən də istifadə edərək dinin cəmiyyətdəki rolunu araşdırmışdır. Sosiologiya elmi hər bir cəmiyyətdə mövcud olan və onun formalaşmasında vacib rol oynayan (din, ailə, dövlət) və cəmiyyətin nümayəndələrinin əmələ gətirdiyi (cinayət, anormallıq, musiqi, incəsənət, media) faktorları dərindən tədqiq edir, Buna görə də sosiologiya elminin əhatəsi olduqca genişdir və cəmiyyətin nəyə görə və hansı səbəblə müəyyən formada hərəkət etməsini, nəyə görə bu formada olduğunu və s. bu cür suallara cavab tapmaq istəyən fərd üçün bu elm olduqca vacib və maraqlıdır.
Sosiologiyanın yalnız nəzəri biliklərdən ibarət olmaması sahəsində xidmətləri böyükdür. Məhz o, sosiologiyanı "müşahidəyə əsaslanan elmlər pilləsinə" qaldırmışdır.
Sosiologiya elminin müxtəlif funksiyaları var, ancaq ən əsas funksiyaları insanların normal qəbul etdikləri (adət-ənənə, miflər, dini idealar) ideaları empirik şəkildə araşdırıb nə dərəcədə düzgün olub-olmadığını və nəyə görə o ideaların formalaşdığını, sosial problemlər ortaya çıxdığı zaman onun səbəbini tapıb müvafiq həll yolları təklif etmək və insanlara şəxsi iş və yaxud problem kimi görsənən məsələləri gündəmə gətirib onları tədqiq edib həll yolu göstərməkdir. Adı çəkilən funksiyalardan birincisinə nümunə olaraq qadın-kişi münasibətlərinə, daha doğrusu, bərabərliyinə dair olan ictimai fikirlərin sosioloqlar tərəfindən necə təsirlənərək dəyişdiyini nümunə göstərmək olar. XVII -XVIII-ci əsrlərə kimi dünyanın əksər yerlərində qadının bioloji olaraq kişidən əqli və fiziki cəhətdən "zəif" olduğu və buna görə də kişiyə tabe olub onun əmrlərini yerinə yetirməli olduğu hər kəs tərəfindən qəbul edilirdi. Bu ideaların formalaşmasında dinin də rolu olduqca güclü olub çünki Bibliyada və Tövratda müxtəlif formalarda kişinin qadına sahib çıxması, qadının ona itaət etməsi kimi ayələr var, lakin sosiologiya elmi, xüsusən də feminism cərəyanı ortaya çıxdıqdan sonra yavaş-yavas insanlar bu bərabərsizliyin təbii yox, cəmiyyət, əsasən də kişilərdən tərəfindən yaradıldığını düşünməyə və hətta çoxları qəbul etməyə başladılar. Judith Butler, Simone De Beauvoir, Sylvia Walby və Margaret Mead kimi görkəmli feministlərin araşdırmaları inqilabi ideaların ortaya çıxmasına gətirib çıxardı. Onlar tapdıqları sübutlara istinadən iddia etdilər ki baxmayaraq ki dünya yaranan ilkin zamanlarda qadınlar kişilərdən üstün sosial mövqedə olublar, xış əkinçiliyinin və digər aqrar və texniki inkişaflar nəticəsində matriarxat patriarxat sistemi ilə əvəzlənib. Öz üstünlüklərini bərpa etmək üçün kişilər dini ayələrdən də istifadə ediblər. Nəticədə kişilər dominant, qadlnlar isə aşağı statusa yiyələniblər. Sosioloqlar tarix boyu ciddi dəyişikliklərin baş verməsinə də səbəb olmuşlar.
Sosiologiyanın digər funksiyası olan (sosial məsələlərin tədqiqi və həlli) isə sosiologiya yaranandan bügün ki günümuzə kimi aktual olub və həmişə də olacaq. Sosioloqlar əsasən problemlərin media, ekspert və dövlət nümayəndələri tərəfindən göstərilən səbəbləri ilə tam razı olmayaraq problemlərin görünməyən tərəflərini və səbəblərini araşdırırlar, və elə buna görə də bir çoxları (media, kapitalist, dövlət) tərəfindən tənqidə məruz qalırlar. Nümunə olaraq dahi Karl Marksı göstərmək olar. Onun idealarının sayəsində bizlər artıq kapitalizmin nə dərəcədə ədalətsiz sistem olduğunu anlaya bilirik. İşsizlik, böhran və siyasl oyunların arxasında iqtisadi maraqların və faktorların durduğunu görə bilirik. Əgər Marks olmasa idi, çox güman ki bizlər adı sadalanan problemlərin və hadisələrin təbii olduğunu zənn edərdik. Baxmayaraq ki Marksın ideaları kapitalist dünyasında media və dövlət nümayəndələri tərəfindən (öz mövqelərini sarsıtmamaq üçün) tez-tez işıqlandırılmır, onun ideaları sosial, siyasi və iqtisadi problemlərin anlaşılmasında daim istifadə olunub və olunacaqdır.
Sosiologiyanın predmeti
Sosiologiya termini iki sözün birləşməsindən ibarətdir: latın sözü "sosietas" (cəmiyyət) və yunan sözü "loqos" (söz, təlim). Hərfi mənada sosiologiya cəmiyyət haqqında elm deməkdir. Aydın məsələdir ki, bəşəriyyət öz tarixi ərzində həmişə cəmiyyəti dərk etməyə, ona öz münasibətini bildirməyə səy göstərmişdir. Bunu xatırlamaq kifayətdir ki, keçmişin bütün mütəfəkkirləri öz fəlsəfi sistemləri çərçivəsində həm də öz ictimai baxışlarını ifadə etmişlər. İqtisadi, hüquqi, pedaqoji fikir müvafiq xüsusi elmlərdən — siyasi iqtisaddan, hüquqşünaslıqdan, pedaqogikadan qədim olduğu kimi, sosial fikir də bir elm kimi sosiologiyadan daha qədimdir. Sosial məsələlər haqqında mühakimlər, ictimai hadisə və proseslərin qiymətləndirilməsi müxtəlif formalarda, müxtəlif janrlarda öz əksini tapmışdır. Bəşəriyyətin ən ümumi sosial ideyalar işləyib hazırlaması uzunmüddətli mürəkkəb və ziddiyyətli prosesdir. Zehni əmək bölgüsü elə bir yol keçməli idi ki, sosial təfəkkürün özünün spesifik formalarında təzahür də bilsin. Bu baxımdan sosioloji fikir tarixi sosial fikrin, sosial ideyaların xüsusi tərkib hissəsidir. Sosiologiyanın müəyyən ilkin şərtlərin mövcud olduğu XIX əsrdə meydana gəldiyi vaxtdan onun predmeti eynimənalı başa düşülməmişdir. Məsələn, O. Kont belə hesab edirdi ki, sosiologiya insan zəkasının və psixikasının ictimai həyatın təsiri ilə necə təkmilləşdiyini öyrənən yeganə elmdir. Sosiologiya ictimai həyat faktlarını, proseslərini müşahidə etmək, təsvir etmək və sistemləşdirmək vəzifələrini yerinə yetirməlidir. Herbert Spenserə (1820–1903) görə, sosiologiya elə ən ümumi elmdir ki, özündə həm tarixi inkişafın ümumi nəzəriyyəsini, həm antropologiyanı, həm də etnoqrafiyanı birləşdirir. Alman iqtisadçısı və sosioloqu (1831–1903) bildirirdi ki, sosiologiyanın predmetini insanlar arasındakı qarşılıqlı mənəvi münasibətlər, habelə ünsiyyətin ideal və texniki üsulları, formaları təşkil edir. Görkəmli hüquqşünas və sosioloq Lüdviq Qumploviçin (1838–1909) fikrincə, sosiologiya bütün sosial elmlərin fəlsəfi əsasıdır. XIX əsrin sonlarına qədər Kontun nöqteyi-nəzəri, yəni sosiologiyanın cəmiyyətşünaslıqla eyni olan elm kimi nəzərdən keçirilməsi elmi ədəbiyyatda üstünlük təşkil etmişdir. XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində cəmiyyət məsələlərinə həsr olunmuş tədqiqatlarda sosial aspekt xüsusi olaraq ayırd edilir, onun iqtisadi, hüquqi və s. aspektlər sırasında özünəməxsus cəhətlərinə daha çox diqqət yetirilir. Bu halda sosiologiyanın predmeti xeyli məhdudlaşdırılaraq məhz ictimai inkişafın sosial tərəflərinin öyrənilməsinə müncər edilir. Sosiologiya elminin belə şərhini ilk dəfə fransız sosioloqu və filosofu Emil Durkhaym (1858–1917) vermişdir. Dürkheymin fikrincə, sosiologiyanın predmeti elə xüsusi reallıqdır ki, onunla mövcud elmlərdən heç biri indiyə qədər məşğul olmamışdır. Bu reallığın əsasını sosial faktlar təşkil edir. Həmin faktlar isə gerçəkliyini nə iqtisadi, nə psixoloji, nə fiziki və s. faktlarına müncər edilə bilməz; onların öz müstəqil xarakteristikaları vardır. Sosial faktların başlıca əlamətləri onların obyektiv səciyyə daşıması, fərddən asılı olmayaraq mövcud olması, ona təzyiq göstərə bilməsidİr. Dürkheym sosial faktları iki yerə ayırırdı: cəmiyyətin "maddi substratını" təşkil edən morfoloji faktlar (məs. əhali sıxlığı, fərdlər arasında ünsiyyətin intensivliyi, yaşayış yerlərinin [12–13] xarakteri və s.) və mənəvi, qeyri-maddi faktlar (bunlar məcmu halda kollektiv və ya ümumi şüuru təşkil edir). Sosiologiya cəmiyyət haqqında elmdir, başqa sözlə, sosioloji idrakın obyektini cəmiyyət təşkil edir. lakin belə izah sosiologiyanın predimetini tam aydınlaşdırmır, çünki cəmiyyət ən müxtəlif elmlər tərəfindən öyrənilir. Ona görə də digər elmlərdə olduğu kimi, sosiologiyada da onun obyektini və predmetini fərqləndirmək lazımdır. Sosioloji idrakın obyektinin və predmetinin qarışdırılması və ya eyniləşdirilməsi ciddi metodoloji qüsurdur. Bu qüsur indi meydana çıxmamışdır: o, əvvəllər də özünü göstərmişdir, indi də ən müxtəlif məktəblərin və cərəyanların bir çox sosioloqlarına xas olan cəhətdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, sosiologiyanın digər elmlərdən, ABŞ-da sosial psixologiyadan və s. nisbətən gec ayrılmasını və müstəqil elmi fənn kimi təşəkkül tapmasını şərtləndirən ən mühüm səbəblərdən biri məhz sosioloji idrakın obyektinin və predmetinin eyniləşdirilməsi olmuşdur. Adətən tədqiqatçının fəaliyyətinin istiqamətləndiyi hər şeyi idrak obyekti kimi qəbul edirlər. Bu o deməkdir ki, müxtəlif hadisə, proses, münasibət ən müxtəlif elmlərin predmetindən söhbət getdikdə yalnız obyektin həmin elmin spesifikası ilə müəyyən edilən tərəfi, aspekti, xassəsi, münasibəti əsas götürülür. Obyektin digər tərəf, aspekt, xassə və münasibətləri isə ikinci dərəcəli məsələlər kimi, yaxud obyektin mövcudluq şəraiti kimi nəzərdən keçirilir. Deməli, hər hansı elmin formalaşması ilə onun elmi tədqiqat predmetini ayırd etmək məsələsi qarşıya çıxır. Başqa sözlə, hər bir elm digər elmdən ilk növbədə öz predimeti ilə fərqlənir. Hər bir elm obyektiv reallığın öz xüsusi tərəfini, sferasını, özü üçün spesifık olan qanunauyğunluqlarını, həmin qanunauyğunluqların xüsusi təzahür formalarını və fəaliyyət mexanizmlərini öyrənir. Bu o deməkdir ki, hər hansı elmin, o cümlədən sosiologiyanın predmetini tədqiqat obyektinə görə müəyyənləşdirmək kifayət deyildir. Məsələn, sosial reallıq ictimai və [13–14] humanitar elmlərin tədqiqat obyektidir, lakin hər bir elm məhz öz predmeti sayəsində müəyyən birmənalılıq qazanır; elmin predmeti həmişə spesifikdir: hətta eyni obyektdə, yaxud onun ayrı-ayrı hissələrində müxtəlif elmlər bir-birindən fərqli, spesifik qanunauyğunluqları tədqiq edirlər. Məsələn, ailə iqtisadiyyat, hüquq, demoqraflıya, sosiologiya, psixologiya, pedaqogika və s. elmlərin tədqiqat obyekti ola bilər, lakin bu elmlərin ailə təsisatına münasibəti, yanaşması öz predmetləri çərçivəsində eyni deyildir, bir-birindən fərqlidir. Hər bir elmin predmeti empirik reallığı abstrakt səviyyədə spesifık şəkildə təkrar istehsal edir, yəni nəzəri abstraktlaşdırmanın nəticəsidir. Belə abstraktlaşdırma öyrənilən obyektin fəaliyyət və inkişafının elə qanunauyğunluqlarını ayırd etməyə imkan verir ki, onlar həmin elm üçün spesifikdir. Sosiologiyanı bir elm kimi səciyyələndirərkən çox zaman əslində sosioloji idrakın başlıca obyektləri sadalanır. Sosioloji məktəblərin və cərəyanların, sosioloji biliyin konkret təşkilat sistemlərinin müxtəlifliyi, ideyanəzəri mövqelərin və yönümlərin rəngarəngliyi sosiologiyanın predmeti məsələsində çətinlikləri artırır. Bir çox hallarda "sosial" anlayışının özü dəqiq təsəvvür olunmur. Hər bir elmin spesifikasını araşdırarkən gerçəklikdəki elə əlaqə və münasibətlər ayırd edilməlidir ki, onlar keyfiyyətcə digər əlaqə və münasibətlərdən fərqli olub, məhz həmin elmin predmetini təşkil edə bilsin. Məsələyə belə yanaşdıqda demək olar ki, sosial adlandırılan əlaqə və münasibətlərin bütün məcmusu sosioloji idrakın obyekti hesab edilməlidir. Bu əlaqə və münasibətlər hər bir konkret sosial obyektdə xüsusi tərzdə təşkil olunmuşdur. Ona görə də sosioloji idrakın obyekti sosial sistem kimi çıxış edir. Deməli, sosial olan, sosial əlaqə və münasibətlər, onların təşkili üsulu elə anlayışlardır ki, bunlar sosioloji idrak obyektinin xüsusiyyətlərini açmaq üçün əsas anlayışlar kimi götürülə bilər. Bu halda sosial qanunauyğunluqların aşkara çıxarılması sosiologiya elminin predmetini müəyyənləşdirmək üçün həlledici [14–15] əhəmiyyət qazanır. Sosiologiya tarixən müəyyən sosial sistemlərinin fəaliyyətinin və inkişafının sosial qanunauyğunluqları, habelə həmin qanunauyğunluqların şəxsiyyətlərin, sosial qrupların, birliklərin, siniflərin, xalqların fəaliyyətində təzahür formaları və mexanizmləri haqqında elmdir. Sosiologiyanın predmetini müəyyənləşdirərkən adətən ayrı-ayrı sosioloqlar müxtəlif sosial hadisələri və prosesləri həlledici hesab edirlər. Məsələn, qrupların (insanların) qarşılıqlı fəaliyyəti, yaxud bu fəaliyyətin nəticələri; insanların sosial münasibətləri; sosial təsisatlar; sosial təşkilatlar və onların insan davranışına münasibəti; sosial fəaliyyət sistemləri; insan cəmiyyəti və insan davranışı; sosial nizamın və nizamsızlığın təbiəti; sosal qruplar; insan birlikləri formaları; insan cəmiyyətinin əsas strukturları; sosial proseslər; sosial-mədəni hadisələr; sosial həyatın elmi baxımdan öyrənilməsi və s. Bu anlayışlardan hər birinin mənasını, əhəmiyyətini kiçiltmədən qeyd etməliyik ki, sosiologiya üçün sosial anlayışı daha ümumiləşdirici olub, ən mühüm, mərkəzi anlayış kimi nəzərdən keçirilə bilər. Sosial anlayışını həm geniş məzmunda (ictimai mənasında), həm də məhdud (empirik) mənada başa düşülməsi həmişə müəyyən çətinliklər doğmuşdur. Birinci halda sosioloji biliyin spesifik obyekti (sosial əlaqə və münasibətlər) əslində unudulmuş, ikinci halda isə bütövlükdə cəmiyyətə aid olan hadisə və prosesləri dəqiq ifadə etmək mümkün olmamışdır. Ona görə də sosiologiyanın inkişafının müəyyən mərhələsində, ümumi sosioloji nəzəriyyə işləyib hazırlamaq zərurəti yarandıqda bütövlükdə cəmiyyəti, ictimai münasibətlərin bütün sistemini xarakterizə etmək üçün "sosial" anlayışı elmi dövriyyəyə daxil edilmiş, "sosial" anlayışı tədricən müstəqil məna kəsb etmişdir. Sosial münasibətlər şəxsiyyətin cəmiyyətlə qarşılıqlı fəaliyyətinin (sosial qruplar, təşkilatlar, təsisatlar və s. vasitəsilə) səciyyələndirir, istər iqtisadi, istər siyasi, istərsə də mənəvi münasibətlərin mahiyyətini, mühüm aspektini təşkil edir. İctimai münasibətlərin hər hansı sistemi həmişə aydın ifadə olunmuş sosial aspektə malikdir. Deməli, sosial ictimai münasibətlərin xüsusi aspektini səciyyələndirməklə qalmır, onların bütün növlərinə nüfuz edir. Sosialın spesifikasını hansı əsas cəhətlər səciyyələndirir? — Fərdlərin müxtəlif qrupları üçün ümumi xassə olmaq; belə xassə ictimai münasibətlərin bu və ya digər xassələrinin inteqrasiyası nəticəsidir. — Fərdlərin qarşılıqlı vəziyyətinin ifadəsi olmaq; bu, o deməkdir ki, fərdlər və onların qrupları arasında münasibətlərin məzmunu və xarakteri onların ictimai strukturlarda tutduqları yerdən və yerinə yetirdikləri roldan asılıdır. — Fərdlərin və onların müxtəlif qruplarının münasibətlərində təzahür etmək; bu münasibətlər çoxaspektli olub, həm onların bir-birinə, həm cəmiyyətdə öz vəziyyətinə, həm də ictimai həyatın hadisə və proseslərinə münasibətini əks etdirir. — Fərdlərin birgə fəaliyyətinin nəticəsi olmaq; bu nəticə fərdlərin ünsiyyətdə və qarşılıqlı fəaliyyətində təzahür edir. Qarşılıqlı fəaliyyət prosesi fərdlərin bir-birinə təsir göstərməsinə şərait yaradır, ictimai münasibətlərin müxtəlif xassələrinin inteqrasiya olunmasına kömək edir. Sosial münasibətlərin təkmilləşdirilməsi azadlıq, bərabərlik, ədalət anlayışlarının daha real məzmun kəsb etməsi üçün zəruri şərtdir.
Görkəmli nümayəndələri
Sosial araşdırmalar sahəsi
Özəyində cəmiyyəti tədqiq etmək kimi bir vəzifə olan sosiologiya elminin nümayəndələri daim müxtəlif araşdırmalar apararaq cəmiyyətin vəziyyətini öyrənir və problemlər olduqda onlara həlli yolu təklif etmişlər və edirlər. Sosial araşdırmalar sahəsi olduqca genişdir, çünki bütün sosioloqlar bu məsələyə vahid prizmadan baxmır. Məhz buna görə də bu sahədə iki ontoloji cərəyan var ; obyektivism və konstruktionism. Ontologiyanın mənası isə dünyanı və mövcud olan varlıqlara baxış prizması deməkdir. Obyektivizm ontologiyasına görə, sosial dünyanı öyrənmək üçün dəqiq elmlərdə istifadə olunan üsullardan istifadə edilməlidir. Bu üsullara laboratoriya və eksperiment üsulları və sırf kəmiyyətə söykənən məlumat mənbələri (statistik göstəricilər) aiddir. Onlar iddia edirlər ki, sosial dünya faktlarla doludur və yeni bir kəşf etməyə gərək yoxdur. Sosioloqların işi bu faktları öyrənmək və üzə çıxarmaqdır. Sosial dünya stabildir və onu təbiət qanunlarına istinad edərək öyrənmək olar. Bu cərəyanın nümayəndələrinin qəbul etdikləri epistemologiya (məlumatın tərkibi, dəyəri, necəliyi və məqbulluğu) isə positivizmdir.
İstiqamətləri
Sosiologiya özü bir sıra cərəyanlara bölünmüşdür:
- Pozitivizm.
- .
- – J. Qobino, X. Çemberlen, O. Ammon, J. Lapuj.
- – P. Liliyenfell, A. Şeffle, R. Vorms, A. Fulye.
- .
- .
XX-əsrin əvvəllərində Qərb Sosiologiyasında idealist sosial-cərəyanlar meydana gəldi:
Psixoloji məktəbin daxilində:
- .
- Biheviorizm.
- .
Sosiologiyanın ümumi cəmiyyətlə yanaşı muxtar tədqiqat sahələridə mövcuddur:
- Ailə sosiologiyası.
- .
- Sənayenin hər hansısa sahəsində işləyən işçi qruplarının Sosiologiyası.
- .
İstinadlar
- https://www.azleks.az/online-dictionary/ictimaiyyat?s=my 2023-08-13 at the Wayback Machine ictimaiyyat: Cəmiyyət və onun inkişafından bəhs edən elm (Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti)
- Richard Jenkins (2002). Foundations of Sociology-Towards A Better Understanding of the Human World
- Vahidov F. Q. . Ağayev T. B. Sosiologiya. Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti. Bakı: "Təknur" nəşriyyatı, 2008, 334 s. səh 8–10.
- George Ritzer (2008). Classical Sociological Theory
- Victoria Robinson və Diane Richardson (2008). Gender and Women's studies
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sosiologiya lat socius cemiyyet yun loɡos elm XX esrin evvellerine qederki menbelerde ictimaiyyat cemiyyete insanin sosial davranisina sosial munasibetlerin numunelerine sosial elaqelere ve gundelik heyatla elaqeli medeniyyet aspektlerine diqqet yetiren sosial elm Sosiologiyanin funksiyalari ve roluBaxmayaraq ki qedim zamanlardan insanlarin sosial rifahini yaxsilasdirmaq ucun muxtelif filosoflar Ibn Xeldun Platon ve s ferqli ideyalar ireli surubler qanunlar qebul ve icra olunub sosiologiya bir elm kimi yalniz ve yalniz XVIII esrden etibaren yaranmaga ve inkisaf etmeye baslayib Sosiologiyanin banisi kimi fransiz filosofu Ogust Kont goturulur lakin ondan cox diger 3 sexs Karl Marks Maks Veber ve Emil Durkhaym sosiologiyanin inkisafina tohfe veribler ve ele buna gore de mehz bu 3 sexs sosiologiyanin atalari kimi de taninir Sosiologiya elmine tohfe vermis ve hal hazirda da bu sahede calisan sexsler 2 kateqoriyaya bolunurler klassik sosioloji ve muasir sosioloji nezeriyyeciler Klassik nezeriyyeciler sosiologiya elminin yarandigi ilden 20 ci esrin evvellerinedek isleyen sexsleri ehate edir Bu qrupa sosiologiyanin atalari Georq Zimmel Ogust Kont Herbert Spenser ve Vilfredo Pareto kimi sexsler daxildir Onlarin ideyalari hele de yasayir ve muasir dovrdeki sosial meseleleri anlamaq ucun alimler onlarin nezeriyyelerinden de olduqca cox istifade edirler Muasir qrupa ise Ikinci dunya muharibesinin baslandigi illerden indiki dovre kimi olan sexsler nezerde tutulur ve onlarin da ideyalari olduqca aktual ve maraqlidir Bu qrupa Talkot Parsons Entoni Giddens Yurgen Habermas Stenli Koen Yudit Batler ve Silviya Uolbi kimi sexsler daxildir Ictimai biliyin derinlesmesi diger elmlerin yuksek differensiasiyasi hemcinin cemiyyetin tedqiqinde labudluyu sosiologiyanin ayrica elm kimi formalasmasina serait yaratdi Sosiologiya elmi diger elmlerle birge isleyir ve buna gore de multidisiplinar elm kimi de taninir Misal ucun Maks Veberin din ve iqtisadiyyat barede olan islerine nezer yetirsek gore bilerik ki Veber iqtisadiyyat din ve siyaset elmlerinden de istifade ederek dinin cemiyyetdeki rolunu arasdirmisdir Sosiologiya elmi her bir cemiyyetde movcud olan ve onun formalasmasinda vacib rol oynayan din aile dovlet ve cemiyyetin numayendelerinin emele getirdiyi cinayet anormalliq musiqi incesenet media faktorlari derinden tedqiq edir Buna gore de sosiologiya elminin ehatesi olduqca genisdir ve cemiyyetin neye gore ve hansi sebeble mueyyen formada hereket etmesini neye gore bu formada oldugunu ve s bu cur suallara cavab tapmaq isteyen ferd ucun bu elm olduqca vacib ve maraqlidir Sosiologiyanin yalniz nezeri biliklerden ibaret olmamasi sahesinde xidmetleri boyukdur Mehz o sosiologiyani musahideye esaslanan elmler pillesine qaldirmisdir Sosiologiya elminin muxtelif funksiyalari var ancaq en esas funksiyalari insanlarin normal qebul etdikleri adet enene mifler dini idealar idealari empirik sekilde arasdirib ne derecede duzgun olub olmadigini ve neye gore o idealarin formalasdigini sosial problemler ortaya cixdigi zaman onun sebebini tapib muvafiq hell yollari teklif etmek ve insanlara sexsi is ve yaxud problem kimi gorsenen meseleleri gundeme getirib onlari tedqiq edib hell yolu gostermekdir Adi cekilen funksiyalardan birincisine numune olaraq qadin kisi munasibetlerine daha dogrusu beraberliyine dair olan ictimai fikirlerin sosioloqlar terefinden nece tesirlenerek deyisdiyini numune gostermek olar XVII XVIII ci esrlere kimi dunyanin ekser yerlerinde qadinin bioloji olaraq kisiden eqli ve fiziki cehetden zeif oldugu ve buna gore de kisiye tabe olub onun emrlerini yerine yetirmeli oldugu her kes terefinden qebul edilirdi Bu idealarin formalasmasinda dinin de rolu olduqca guclu olub cunki Bibliyada ve Tovratda muxtelif formalarda kisinin qadina sahib cixmasi qadinin ona itaet etmesi kimi ayeler var lakin sosiologiya elmi xususen de feminism cereyani ortaya cixdiqdan sonra yavas yavas insanlar bu berabersizliyin tebii yox cemiyyet esasen de kisilerden terefinden yaradildigini dusunmeye ve hetta coxlari qebul etmeye basladilar Judith Butler Simone De Beauvoir Sylvia Walby ve Margaret Mead kimi gorkemli feministlerin arasdirmalari inqilabi idealarin ortaya cixmasina getirib cixardi Onlar tapdiqlari subutlara istinaden iddia etdiler ki baxmayaraq ki dunya yaranan ilkin zamanlarda qadinlar kisilerden ustun sosial movqede olublar xis ekinciliyinin ve diger aqrar ve texniki inkisaflar neticesinde matriarxat patriarxat sistemi ile evezlenib Oz ustunluklerini berpa etmek ucun kisiler dini ayelerden de istifade edibler Neticede kisiler dominant qadlnlar ise asagi statusa yiyelenibler Sosioloqlar tarix boyu ciddi deyisikliklerin bas vermesine de sebeb olmuslar Sosiologiyanin diger funksiyasi olan sosial meselelerin tedqiqi ve helli ise sosiologiya yaranandan bugun ki gunumuze kimi aktual olub ve hemise de olacaq Sosioloqlar esasen problemlerin media ekspert ve dovlet numayendeleri terefinden gosterilen sebebleri ile tam razi olmayaraq problemlerin gorunmeyen tereflerini ve sebeblerini arasdirirlar ve ele buna gore de bir coxlari media kapitalist dovlet terefinden tenqide meruz qalirlar Numune olaraq dahi Karl Marksi gostermek olar Onun idealarinin sayesinde bizler artiq kapitalizmin ne derecede edaletsiz sistem oldugunu anlaya bilirik Issizlik bohran ve siyasl oyunlarin arxasinda iqtisadi maraqlarin ve faktorlarin durdugunu gore bilirik Eger Marks olmasa idi cox guman ki bizler adi sadalanan problemlerin ve hadiselerin tebii oldugunu zenn ederdik Baxmayaraq ki Marksin idealari kapitalist dunyasinda media ve dovlet numayendeleri terefinden oz movqelerini sarsitmamaq ucun tez tez isiqlandirilmir onun idealari sosial siyasi ve iqtisadi problemlerin anlasilmasinda daim istifade olunub ve olunacaqdir Sosiologiyanin predmetiSosiologiya termini iki sozun birlesmesinden ibaretdir latin sozu sosietas cemiyyet ve yunan sozu loqos soz telim Herfi menada sosiologiya cemiyyet haqqinda elm demekdir Aydin meseledir ki beseriyyet oz tarixi erzinde hemise cemiyyeti derk etmeye ona oz munasibetini bildirmeye sey gostermisdir Bunu xatirlamaq kifayetdir ki kecmisin butun mutefekkirleri oz felsefi sistemleri cercivesinde hem de oz ictimai baxislarini ifade etmisler Iqtisadi huquqi pedaqoji fikir muvafiq xususi elmlerden siyasi iqtisaddan huquqsunasliqdan pedaqogikadan qedim oldugu kimi sosial fikir de bir elm kimi sosiologiyadan daha qedimdir Sosial meseleler haqqinda muhakimler ictimai hadise ve proseslerin qiymetlendirilmesi muxtelif formalarda muxtelif janrlarda oz eksini tapmisdir Beseriyyetin en umumi sosial ideyalar isleyib hazirlamasi uzunmuddetli murekkeb ve ziddiyyetli prosesdir Zehni emek bolgusu ele bir yol kecmeli idi ki sosial tefekkurun ozunun spesifik formalarinda tezahur de bilsin Bu baximdan sosioloji fikir tarixi sosial fikrin sosial ideyalarin xususi terkib hissesidir Sosiologiyanin mueyyen ilkin sertlerin movcud oldugu XIX esrde meydana geldiyi vaxtdan onun predmeti eynimenali basa dusulmemisdir Meselen O Kont bele hesab edirdi ki sosiologiya insan zekasinin ve psixikasinin ictimai heyatin tesiri ile nece tekmillesdiyini oyrenen yegane elmdir Sosiologiya ictimai heyat faktlarini proseslerini musahide etmek tesvir etmek ve sistemlesdirmek vezifelerini yerine yetirmelidir Herbert Spensere 1820 1903 gore sosiologiya ele en umumi elmdir ki ozunde hem tarixi inkisafin umumi nezeriyyesini hem antropologiyani hem de etnoqrafiyani birlesdirir Alman iqtisadcisi ve sosioloqu 1831 1903 bildirirdi ki sosiologiyanin predmetini insanlar arasindaki qarsiliqli menevi munasibetler habele unsiyyetin ideal ve texniki usullari formalari teskil edir Gorkemli huquqsunas ve sosioloq Ludviq Qumplovicin 1838 1909 fikrince sosiologiya butun sosial elmlerin felsefi esasidir XIX esrin sonlarina qeder Kontun noqteyi nezeri yeni sosiologiyanin cemiyyetsunasliqla eyni olan elm kimi nezerden kecirilmesi elmi edebiyyatda ustunluk teskil etmisdir XIX esrin sonu XX esrin evvellerinde cemiyyet meselelerine hesr olunmus tedqiqatlarda sosial aspekt xususi olaraq ayird edilir onun iqtisadi huquqi ve s aspektler sirasinda ozunemexsus cehetlerine daha cox diqqet yetirilir Bu halda sosiologiyanin predmeti xeyli mehdudlasdirilaraq mehz ictimai inkisafin sosial tereflerinin oyrenilmesine muncer edilir Sosiologiya elminin bele serhini ilk defe fransiz sosioloqu ve filosofu Emil Durkhaym 1858 1917 vermisdir Durkheymin fikrince sosiologiyanin predmeti ele xususi realliqdir ki onunla movcud elmlerden hec biri indiye qeder mesgul olmamisdir Bu realligin esasini sosial faktlar teskil edir Hemin faktlar ise gercekliyini ne iqtisadi ne psixoloji ne fiziki ve s faktlarina muncer edile bilmez onlarin oz musteqil xarakteristikalari vardir Sosial faktlarin baslica elametleri onlarin obyektiv seciyye dasimasi ferdden asili olmayaraq movcud olmasi ona tezyiq gostere bilmesidIr Durkheym sosial faktlari iki yere ayirirdi cemiyyetin maddi substratini teskil eden morfoloji faktlar mes ehali sixligi ferdler arasinda unsiyyetin intensivliyi yasayis yerlerinin 12 13 xarakteri ve s ve menevi qeyri maddi faktlar bunlar mecmu halda kollektiv ve ya umumi suuru teskil edir Sosiologiya cemiyyet haqqinda elmdir basqa sozle sosioloji idrakin obyektini cemiyyet teskil edir lakin bele izah sosiologiyanin predimetini tam aydinlasdirmir cunki cemiyyet en muxtelif elmler terefinden oyrenilir Ona gore de diger elmlerde oldugu kimi sosiologiyada da onun obyektini ve predmetini ferqlendirmek lazimdir Sosioloji idrakin obyektinin ve predmetinin qarisdirilmasi ve ya eynilesdirilmesi ciddi metodoloji qusurdur Bu qusur indi meydana cixmamisdir o evveller de ozunu gostermisdir indi de en muxtelif mekteblerin ve cereyanlarin bir cox sosioloqlarina xas olan cehetdir Yeri gelmisken qeyd edek ki sosiologiyanin diger elmlerden ABS da sosial psixologiyadan ve s nisbeten gec ayrilmasini ve musteqil elmi fenn kimi tesekkul tapmasini sertlendiren en muhum sebeblerden biri mehz sosioloji idrakin obyektinin ve predmetinin eynilesdirilmesi olmusdur Adeten tedqiqatcinin fealiyyetinin istiqametlendiyi her seyi idrak obyekti kimi qebul edirler Bu o demekdir ki muxtelif hadise proses munasibet en muxtelif elmlerin predmetinden sohbet getdikde yalniz obyektin hemin elmin spesifikasi ile mueyyen edilen terefi aspekti xassesi munasibeti esas goturulur Obyektin diger teref aspekt xasse ve munasibetleri ise ikinci dereceli meseleler kimi yaxud obyektin movcudluq seraiti kimi nezerden kecirilir Demeli her hansi elmin formalasmasi ile onun elmi tedqiqat predmetini ayird etmek meselesi qarsiya cixir Basqa sozle her bir elm diger elmden ilk novbede oz predimeti ile ferqlenir Her bir elm obyektiv realligin oz xususi terefini sferasini ozu ucun spesifik olan qanunauygunluqlarini hemin qanunauygunluqlarin xususi tezahur formalarini ve fealiyyet mexanizmlerini oyrenir Bu o demekdir ki her hansi elmin o cumleden sosiologiyanin predmetini tedqiqat obyektine gore mueyyenlesdirmek kifayet deyildir Meselen sosial realliq ictimai ve 13 14 humanitar elmlerin tedqiqat obyektidir lakin her bir elm mehz oz predmeti sayesinde mueyyen birmenaliliq qazanir elmin predmeti hemise spesifikdir hetta eyni obyektde yaxud onun ayri ayri hisselerinde muxtelif elmler bir birinden ferqli spesifik qanunauygunluqlari tedqiq edirler Meselen aile iqtisadiyyat huquq demoqrafliya sosiologiya psixologiya pedaqogika ve s elmlerin tedqiqat obyekti ola biler lakin bu elmlerin aile tesisatina munasibeti yanasmasi oz predmetleri cercivesinde eyni deyildir bir birinden ferqlidir Her bir elmin predmeti empirik realligi abstrakt seviyyede spesifik sekilde tekrar istehsal edir yeni nezeri abstraktlasdirmanin neticesidir Bele abstraktlasdirma oyrenilen obyektin fealiyyet ve inkisafinin ele qanunauygunluqlarini ayird etmeye imkan verir ki onlar hemin elm ucun spesifikdir Sosiologiyani bir elm kimi seciyyelendirerken cox zaman eslinde sosioloji idrakin baslica obyektleri sadalanir Sosioloji mekteblerin ve cereyanlarin sosioloji biliyin konkret teskilat sistemlerinin muxtelifliyi ideyanezeri movqelerin ve yonumlerin rengarengliyi sosiologiyanin predmeti meselesinde cetinlikleri artirir Bir cox hallarda sosial anlayisinin ozu deqiq tesevvur olunmur Her bir elmin spesifikasini arasdirarken gerceklikdeki ele elaqe ve munasibetler ayird edilmelidir ki onlar keyfiyyetce diger elaqe ve munasibetlerden ferqli olub mehz hemin elmin predmetini teskil ede bilsin Meseleye bele yanasdiqda demek olar ki sosial adlandirilan elaqe ve munasibetlerin butun mecmusu sosioloji idrakin obyekti hesab edilmelidir Bu elaqe ve munasibetler her bir konkret sosial obyektde xususi terzde teskil olunmusdur Ona gore de sosioloji idrakin obyekti sosial sistem kimi cixis edir Demeli sosial olan sosial elaqe ve munasibetler onlarin teskili usulu ele anlayislardir ki bunlar sosioloji idrak obyektinin xususiyyetlerini acmaq ucun esas anlayislar kimi goturule biler Bu halda sosial qanunauygunluqlarin askara cixarilmasi sosiologiya elminin predmetini mueyyenlesdirmek ucun helledici 14 15 ehemiyyet qazanir Sosiologiya tarixen mueyyen sosial sistemlerinin fealiyyetinin ve inkisafinin sosial qanunauygunluqlari habele hemin qanunauygunluqlarin sexsiyyetlerin sosial qruplarin birliklerin siniflerin xalqlarin fealiyyetinde tezahur formalari ve mexanizmleri haqqinda elmdir Sosiologiyanin predmetini mueyyenlesdirerken adeten ayri ayri sosioloqlar muxtelif sosial hadiseleri ve prosesleri helledici hesab edirler Meselen qruplarin insanlarin qarsiliqli fealiyyeti yaxud bu fealiyyetin neticeleri insanlarin sosial munasibetleri sosial tesisatlar sosial teskilatlar ve onlarin insan davranisina munasibeti sosial fealiyyet sistemleri insan cemiyyeti ve insan davranisi sosial nizamin ve nizamsizligin tebieti sosal qruplar insan birlikleri formalari insan cemiyyetinin esas strukturlari sosial prosesler sosial medeni hadiseler sosial heyatin elmi baximdan oyrenilmesi ve s Bu anlayislardan her birinin menasini ehemiyyetini kiciltmeden qeyd etmeliyik ki sosiologiya ucun sosial anlayisi daha umumilesdirici olub en muhum merkezi anlayis kimi nezerden kecirile biler Sosial anlayisini hem genis mezmunda ictimai menasinda hem de mehdud empirik menada basa dusulmesi hemise mueyyen cetinlikler dogmusdur Birinci halda sosioloji biliyin spesifik obyekti sosial elaqe ve munasibetler eslinde unudulmus ikinci halda ise butovlukde cemiyyete aid olan hadise ve prosesleri deqiq ifade etmek mumkun olmamisdir Ona gore de sosiologiyanin inkisafinin mueyyen merhelesinde umumi sosioloji nezeriyye isleyib hazirlamaq zerureti yarandiqda butovlukde cemiyyeti ictimai munasibetlerin butun sistemini xarakterize etmek ucun sosial anlayisi elmi dovriyyeye daxil edilmis sosial anlayisi tedricen musteqil mena kesb etmisdir Sosial munasibetler sexsiyyetin cemiyyetle qarsiliqli fealiyyetinin sosial qruplar teskilatlar tesisatlar ve s vasitesile seciyyelendirir ister iqtisadi ister siyasi isterse de menevi munasibetlerin mahiyyetini muhum aspektini teskil edir Ictimai munasibetlerin her hansi sistemi hemise aydin ifade olunmus sosial aspekte malikdir Demeli sosial ictimai munasibetlerin xususi aspektini seciyyelendirmekle qalmir onlarin butun novlerine nufuz edir Sosialin spesifikasini hansi esas cehetler seciyyelendirir Ferdlerin muxtelif qruplari ucun umumi xasse olmaq bele xasse ictimai munasibetlerin bu ve ya diger xasselerinin inteqrasiyasi neticesidir Ferdlerin qarsiliqli veziyyetinin ifadesi olmaq bu o demekdir ki ferdler ve onlarin qruplari arasinda munasibetlerin mezmunu ve xarakteri onlarin ictimai strukturlarda tutduqlari yerden ve yerine yetirdikleri roldan asilidir Ferdlerin ve onlarin muxtelif qruplarinin munasibetlerinde tezahur etmek bu munasibetler coxaspektli olub hem onlarin bir birine hem cemiyyetde oz veziyyetine hem de ictimai heyatin hadise ve proseslerine munasibetini eks etdirir Ferdlerin birge fealiyyetinin neticesi olmaq bu netice ferdlerin unsiyyetde ve qarsiliqli fealiyyetinde tezahur edir Qarsiliqli fealiyyet prosesi ferdlerin bir birine tesir gostermesine serait yaradir ictimai munasibetlerin muxtelif xasselerinin inteqrasiya olunmasina komek edir Sosial munasibetlerin tekmillesdirilmesi azadliq beraberlik edalet anlayislarinin daha real mezmun kesb etmesi ucun zeruri sertdir Gorkemli numayendeleriEmil Durkhaym Karl Marks Vilfredo Pareto Georq Zimmel Maks VeberSosial arasdirmalar sahesiOzeyinde cemiyyeti tedqiq etmek kimi bir vezife olan sosiologiya elminin numayendeleri daim muxtelif arasdirmalar apararaq cemiyyetin veziyyetini oyrenir ve problemler olduqda onlara helli yolu teklif etmisler ve edirler Sosial arasdirmalar sahesi olduqca genisdir cunki butun sosioloqlar bu meseleye vahid prizmadan baxmir Mehz buna gore de bu sahede iki ontoloji cereyan var obyektivism ve konstruktionism Ontologiyanin menasi ise dunyani ve movcud olan varliqlara baxis prizmasi demekdir Obyektivizm ontologiyasina gore sosial dunyani oyrenmek ucun deqiq elmlerde istifade olunan usullardan istifade edilmelidir Bu usullara laboratoriya ve eksperiment usullari ve sirf kemiyyete soykenen melumat menbeleri statistik gostericiler aiddir Onlar iddia edirler ki sosial dunya faktlarla doludur ve yeni bir kesf etmeye gerek yoxdur Sosioloqlarin isi bu faktlari oyrenmek ve uze cixarmaqdir Sosial dunya stabildir ve onu tebiet qanunlarina istinad ederek oyrenmek olar Bu cereyanin numayendelerinin qebul etdikleri epistemologiya melumatin terkibi deyeri neceliyi ve meqbullugu ise positivizmdir IstiqametleriSosiologiya ozu bir sira cereyanlara bolunmusdur Pozitivizm J Qobino X Cemberlen O Ammon J Lapuj P Liliyenfell A Seffle R Vorms A Fulye XX esrin evvellerinde Qerb Sosiologiyasinda idealist sosial cereyanlar meydana geldi Heyat felsefesi Freydizm Psixoloji mektebin daxilinde Biheviorizm Sosiologiyanin umumi cemiyyetle yanasi muxtar tedqiqat saheleride movcuddur Aile sosiologiyasi Senayenin her hansisa sahesinde isleyen isci qruplarinin Sosiologiyasi Istinadlarhttps www azleks az online dictionary ictimaiyyat s my 2023 08 13 at the Wayback Machine ictimaiyyat Cemiyyet ve onun inkisafindan behs eden elm Azerbaycan dilinin izahli lugeti Richard Jenkins 2002 Foundations of Sociology Towards A Better Understanding of the Human World Vahidov F Q Agayev T B Sosiologiya Ali mektebler ucun ders vesaiti Baki Teknur nesriyyati 2008 334 s seh 8 10 George Ritzer 2008 Classical Sociological Theory Victoria Robinson ve Diane Richardson 2008 Gender and Women s studiesHemcinin baxSosial psixologiya