Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Fridrix Engels (alm. Friedrich Engels; 28 noyabr 1820[…], Barmen[d], Prussiya – 5 avqust 1895[…], London) — fransız əsilli XIX əsr alman filosofu, sahibkarı, marksizmin yaradıcılarından biri, Karl Marksın yaxın dostu, köməkçisi və bir çox əsərlərinin həmmüəllifi.
| Fridrix Engels | |
|---|---|
| alm. Friedrich Engels | |
 | |
| Doğum tarixi | 28 noyabr 1820[…] |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 5 avqust 1895[…](74 yaşında) |
| Vəfat yeri |
|
| Vəfat səbəbi | xərçəng xəstəliyi |
| Atası | Fridrix Engels[d] |
| Elm sahəsi | fəlsəfə |
| Üzvlüyü |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Adı tarixdə 100 ən çox öyrənilmiş şəxsiyyətlər siyahısına daxil edilib.
Həyatı
1820-ci il noyabr ayının 28-də Almaniyanın Barmen şəhərində varlı fabrikant Fridrixin ailəsində dünyaya gəldi. Ailə başçısı əvvəlcə Engelsi Barmen şəhərində məktəbdə, sonra isə 1834–1837-ci illərdə Elberfelddə Gimnaziyada oxutmuş daha sonra isə oğlunu peşəkar sahibkar kimi tərbiyə etmək üçün Gimnaziya təhsilindən yarımçıq ayıraraq fabrikə göndərmişdir. Gimnaziya təhsilini başa vurmasına cəmi bir il qalmış atasının təkidli tələbiylə təhsildən ayrılsa da, əslində Engelsin oxuyub mütaliə etmək ehtirası bitib-tükənmək bilmirdi. O, müstəqil surətdə daim öz təhsilini artırır. Hegel fəlsəfəsini öyrənirdi. Xüsusi fitri-istedadının hesabına Fridrix Engels iyirmiyə qədər xarici dil öyrənmişdir. Bu səbəbdəndə kəkələyəndə dostları zarafatla "Bizim Engels iyirmi dilə kəkələyir" deyərdilər.
1841–1842-ci illərdə Berlin şəhərində hərbi xidmət keçən Engels imkan tapıb Berlin universitetində mühazirələr dinləmiş və inqilabi-demokratik əhval ruhiyyəli gənc hegelçilərə qoşulmuşdur. Beləliklə ata Fridrixin fabrik kapitalisti kimi görmək istədiyi Engels, əksinə, varlı kapitalistlərə qarşı mübarizə aparan inqilabçıya çevrilmiş və hələ üstəlik 1849-cu ilin may-iyul aylarında 29 yaşı olarkən Cənub Qərbi Almaniyadakı silahlı üsyanda şəxsən iştirak etmiş, barrikadaların qurulmasında küçə döyüşlərində xüsusi fəallıq göstərmiş, üsyan yatırıldıqdan sonra isə Prusiya ordusunun təqiblərindən yaxa qurtarmaq üçün əvvəlcə İsveçrəyə, oradan da İngiltərəyə mühacirət etmək məcburiyyətində qalmışdır, amma maddi ehtiyac yenədə onu zəhləsi getdiyi işlə — ticarətlə məşğul olmağa sövq etdi. O, 1850-ci ildə Londondan Mançestr şəhərinə gəlmiş və burada atasının ortağı olduğu "Ermen və Engels" firmasında işləməyə məcbur oldu. 1851-ci ildə irland mənşəlli fəhlə qızı Meri Bernslə ailə qurmuş, 1864-cü ildə isə Meri vəfat etdikdən bir il sonra baldızı Lizzi Bernslə evlənmişdir. Ömrünün sonlarına yaxın Engelsin arzusunda olduğu ən böyük şey böyük dəyişikliklərin yaşanacağına ümid etdiyi XX əsri az da olsa görmək idi, amma səhhəti buna imkan vermədi və 1895-ci il avqustun 5-də axşam saat 10:30-da vəfat etdi. Ölümündən əvvəl əmlakının böyük hissəsini dostu Karl Marksın qızlarına vəsiyyət etmiş və arzusuna uyğun olaraq öldükdən sonra cənazəsi yandırılmış, külü isə İngiltərənin İstborn şəhəri yaxınlığında dənizə batırılmışdı, bura Engelsin ən çox sevdiyi istirahət yeri idi və indi də onun külünün dənizə batırıldığı yerdə xatirə abidəsi ucalmaqdadır.
Fəaliyyəti
Fridrix Engels və Karl Marks dostluğu
Heç şübhəsiz ki, Engelsin həyatında Marksla olan 40 illik dostluq münasibətlərinin özünəməxsus yeri vardı. Onların ilk əyani tanışlığı 1842-ci ilin noyabr ayında Köln şəhərində Marksın baş redaktoru olduğu "Reyn" qəzetinin redaksiyasında baş tutmuşdur. Növbəti görüşləri isə 1844-cü ilin avqustuna təsadüf etmiş və bununla da onların yaxın dostluğunun təməli qoyulmuşdur. 1845–1846-cı illərdə birgə yazdıqları "Alman ideologiyası" əsəri isə onların ilk ortaq işiydi. Marks və Engels əvvəlcə utopik sosialistlərin təsiri altında olan "Ədalətlilər İttifaqı" ilə əməkdaşlıq etmiş, sonra isə bu təşkilatın proqramının elmi kommunizm prinsibləri əsasında tərtibinə nail olmuşdurlar. 1847-ci ildə "Ədalətlilər İttifaqı "nın I qurultayı zamanı təşkilatın adı "Kommunistlər İttifaqqı" olaraq dəyişdirilmiş, növbəti II qurultayda isə Engelsin hazırladığı nizamnamə və təklif etdiyi "Bütün ölkələrin proletarları, birləşin!" şüarı qəbul olunmuşdur.
Sonra təşkilatın göstərişinə uyğun olaraq Marks və Engels "Kommunist Partiyasının manifesti"ni yazdılar ki, bu kommunistlərin ilk proqram sənədiydi. 1848-ci ildə Köln şəhərinə köçən Marks və Engels burada "Yeni Reyn" qəzetinin nəşrinə başladılar. 1849-cu ildə Almaniyada baş vermiş inqilabdan sonra qəzetin fəaliyyəti qadağan olunmuş, Marks Londona mühacirət etmək məcburiyyətində qalmışdır. Barrikada döyüşlərində iştirak edən Engels isə üsyançı dostlarıyla birlikdə Baden hersoqluğu ərazisində Prussiya ordusuna məğlub olduqdan sonra sərhəddi keçərək İsveçrəyə, oradan isə İngiltərəyə mühacirət etdi. Engels şəhərində ticarət kantorunda çalışır və Marksın ailəsinə mütəmadi maddi yardım göstərirdi. Mançestrdə yaşadığı 20 il ərzində Marks və Engels arasında təxminən 1300-dən çox yazışma olmuş və bu vasitəylədə onlar ən mühüm məsələləri belə müzakirə etmək imkanı əldə etmişdirlər. Nəhayət 1870-ci ildə Engels həmişəlik olaraq Marksın yanına, Londona köçmüşdür. Fridrix Engelsin kommunist ideologiyası qarşısında 2 ən böyük xidməti: 1-ci ən böyük xidməti ondan ibarətdir ki, Engels marksizmi hamının başa düşəcəyi populyar dildə şərhini vermişdir. Leninin təbirincə desək "Engelsin bütün əsərlərini nəzərə almadan marksizmi başa düşmək və onu mükəmməl şərh etmək olmaz"dı. Kommunist ideologiyasının qarşısında Engelsin göstərdiyi ikinci ən böyük xidmət isə ondan ibarətdir ki, o "Kapital" əsərinin I cildini maliyyələşdirdi və Marksın ölümündən sonra onun yarımçıq qalmış işini davam etdirərək "Kapital"ın II və III cidlərini çap etdirməyə müvəffəq olmuşdur. Avstrya sosial-demokratı Adlerin təbirincə desək Engels Kapitalın II və III cildlərini nəşr etməklə öz dahi dostuna əzəmətli bir abidə qoymuş və bu abidə üzərində istər-istəməz öz adını da əbədi cizgilərlə yazmışdır. Doğrudanda "Kapital"ın bu iki cildi iki adamın, Marks ilə Engelsin əsəridir". Engels 1885-ci ildə kapitalın II cildini, 1894-cü ildə isə III cildini çapa hazırlayaraq nəşr etdirmişdir, amma axırıncı IV cildin nəşrinə ömür vəfa etmədi.
Fridrix Engels, yoxsa Karl Marks
Kommunist ideologiyasına münasibətdə qərb ictimai fikrində çox yanlış iki tendensiya mövcuddur. Bunlardan biri ondan ibarətdir ki, elmi kommunizm nəzəriyyəsinin yaradıcısı kimi Marks yox, məhz Fridrix Engels ön plana çəkilir və bu da onunla əsaslandırılır ki, Engels kommunizmin nəzəri məsələləri barədə daha çox yazmış və belə demək mümkündürsə, kommunizm prinsiplərinin elmi nəzəri şərhi Marksa yox, Engelsə məxsusdur. Məsələn, bu gün də fəaliyyətdə olan Belçika Fəhlə Partiyası ideoloji rəhbər kimi ancaq Fridrix Engelsi tanıyır. Bu cür düşünənlərin ən yaxşı cavabını elə məhz Engels özü sağlığındaykən vermişdi. O, Marksın ölümündən bir il sonra 1884-cü ilin oktyabrında dostu Bekkerə məktubunda açıq-aydın etiraf edirdi ki, "Marksın yanında mən ikinci rol oynayırdım". Engelsin yazdıqlarından belə aydın olur ki, onunla Marks arasında sanki belə bir iş bölgüsü varıydı.
Marks tezisləri irəli sürür, iqtisadi məsələləri təhlil edir, onların şərhi isə Engelsin üzərinə düşürdü. Engels açıq bir şəkildə Marksı öz zamanının ən böyük düşüncə adamı hesab edirdi. Heç təsadüfü deyildir ki, Marksın qəbri üstündəki nitqində o, mərhum silahdaşını "müasir mütəfəkkirlərdən ən böyüyü kimi" xarakterizə edir və "bu əzəmətli simanın vəfatından sonra əmələ gələn boşluq ən yaxın zamanda özünü hiss etdirəcək" deyirdi. Fridrix Engels Marksın vəfatından bir il sonra "Kommunist Partiyasının manifesti"nin 1883-cü il almanca nəşrinə müqəddiməsində yazırdı. "…hər bir tarixi dövrün iqtisadi istehsalı və bunun labüd nəticəsi olan cəmiyyət quruluşu həmin dövrün siyasi və əqli tarixinin əsasını təşkil edir; buna uyğun olaraq… bütün tarix sinfi mübarizə tarixi olmuşdur, ictimai inkişafın müxtəlif pillələrində istismar olunan siniflərlə istismarçı siniflər arasında, tabe siniflərlə hakim siniflər arasında mübarizə tarixi olmuşdur və indi bu mübarizə elə bir pilləyə gəlib çatmışdır ki, istismar edilən və məzlum sinif (proletariat) eyni zamanda bütün cəmiyyətin istismardan, zülm və sinfi mübarizədən həmişəlik azad etmədən onu istismar edən və ona zülm edən sinifdən (burjuaziyadan) azad ola bilməz, — bu əsas fikir bütünlüklə və yalnız Marksa məxsusdur" . Sonra Engels Manifestin 1890-cı il almanca nəşrinə müqəddiməsində bu fikirə əlavə olaraq belə bir qeyd edir: "… bu fikrə biz hər ikimiz hələ 1845-ci ildən bir neçə il əvvəl tədricən yaxınlaşırdıq. Bu istiqamətdə mənim müstəqil surətdə nə qədər irəliləyə bildiyimi "İngiltərədə fəhlə sinfinin vəziyyəti" adlı əsərim göstərir… 1845-ci ilin yazında mən Brüsseldə Marksla yenidən görüşdükdə isə o artıq həmin fikri hazırlamışdı və demək olar tamamilə burada təkrar etdiyim kimi, aydın ifadələrlə mənə şərh etdi". Engelsin özünündə səmimi etirafından göründüyü kimi kommunizm nəzəriyyəsini ilk dəfə elmi şəkildə ifadə edən Karl Marks olmuşdur, belə olan təqdirdə nəzəriyyəyə yeni "bani" axtarmağa nə ehtiyac var. Kommunist ideologiyasıyla bağlı qərb ictimai fikrində mövcud olan ikinci yanlış tendensiya isə marksizmi radikal və mülayim qanadlara bölmək təşəbbüsüdür. İstər amerikalı tənqidçi Parkes, istərsədə İngilis filosofu Karl Popper öz əsərlərində dəfələrlə bu "sürreal" (reallıqdan kənar, reallıqdan xaric), qanadlar haqqında gen bol yazıblar. Onlar gah iddia edirlər ki, Marksdan fərqli olaraq Engels guya "mülayim" qanadın təmsilçisiydi, o proletariatın hakimiyyətə gəlməsi məsələsində guya inqilaba yox, parlament demokratiyası yoluna üstünlük verirdi, gah da iddia edirlər ki, istər Engels, istərsə də Marks ölümlərinin sönuna yaxın guyaki hakimiyyətə gəlmək üçün inqilaba yox, parlamentə, seçkilərə daha çox ümüd bəsləyirdilər, başqa sözlə, guya inqilaba münasibətdə tərəddüd edirdilər. Hətta bu məsələdə bəziləri elə bayağılığa yuvarlanırlar ki, az qalırlar Engelsi inqilabçı yox, adi bir iqtisadi islahatçıya çevirsinlər. Bəs əslində real həqiqət nədən ibarətdir? Məlumdur ki, "Kommunist Partiyasının manifesti " marksizmin ilk proqram sənədidir və bu əsəri Marksla Engels 28–30 yaşlarında, yəni kifayət qədər gənc ikən yazmışdılar. Manifestin 1883-cü il almanca nəşrinə yazılmış müqəddimədə Engelsin bir ifadəsi diqqəti cəlb edir. Engels Marksı nəzərdə tutaraq yazırdı: "Onun vəfatından sonra "Manifesti" dəyişdirmək və ya tamamlamaq haqqında heç bir söz ola bilməz." Bu nə deməkdir? Bu hər şeydən əvvəl o deməkdir ki, bu iki mütəfəkkir arasında heç bir vaxt prinsipial fikir ayrılığı olmamışdır və ən əsası isə onlar 28–30 yaşları olarkən necə fikirləşirdilərsə, elə ahıl çağlarında da eyni düşüncələrində qalırdılar. Əks təqdirdə Engels ən azından ölümündən cəmi bir il əvvəl Manifestin 1893-cü il italyanca nəşrinə yazdığı müqəddimədə bununla bağlı hansısa qeydləri, iradları bildirmiş olar və ya ən azından "Manifestə" söz ardı yazardı, amma bunu etməməsi və Manifestin 1848-ci il variantını olduğu kimi saxlaması bir daha qəti şəkildə sübut edir ki, nə Marks, nə də Engels ömürlərinin sonuna yaxın gənc vaxtlarında irəli sürdükləri prinsiplərin heç birindən, o cümlədən "inqilab" nəzəriyyəsindən bir mənalı olaraq əl çəkməmişdirlər. Eyni zamanda bu da danılmaz bir həqiqətdir ki, Fredrix Engels ömrünün sonlarına yaxın hakimiyyətə gəlmək yolunda parlament demokratiyasına böyük ümidlər bəsləyirdi. İngilis parlamentinə keçirilən seçkilər və bir neçə fəhlənin açıq mübarizədə öz rəqiblərini üstələyərək parlamentdə təmsil olunmaq hüququ əldə etməsi Engelsdə belə bir ümid yaradırdı ki, əgər müstəqil siyasət yeridə bilən möhkəm fəhlə partiyası olarsa, onda kommunistlər seçkilərdə böyük əksəriyyətin səsini qazanmaqla dinc yolla hakimiyyətə gələ bilərlər: "Fransa və Amerika kimi demokratik respublikalarda, həmçinin… xanədanın xalq iradəsi qarşısında aciz olduğu İngiltərə kimi monarxiyalarda köhnə cəmiyyət dinc yolla yeni cəmiyyətə qovuşa bilərdi.", amma son 100 illik Avropa tarixi qəti şəkildə sübut etdi ki, fəhlə sinfi parlament demokratiyası yoluyla nəinki hakimiyyətə gələ bilmədi, hələ üstəlik kommunist fəhlə partiyaları öz simalarını itirərək burjua siyasətinin əlavəsinə çevrildilər. Belə olan halda isə Engelsin ölümündən iki il əvvəl dediyi bu sözlər indiki dövr üçün də çox aktual səslənir. "Madamki varlı siniflərin özləri azad olmağa nəinki heç bir ehtiyac hiss etmir, hətta fəhlə sinfinin özü-özünü azad etməsinə var qüvvə ilə mane olurlar, deməli fəhlə sinfi sosial inqlabı təklikdə hazırlayıb həyata keçirməlidir.". Nəticə: Fredrix Engels yaşadığı həyatla biz kommunistlər üçün əsil həyat məktəbi miras qoyub getmişdir. O əyani surətdə göstərmişdir ki, varlı fabrikant oğlu öz dəbdəbəli həyatını işçi sinfinin azadlığı naminə barrikadalara, polis təqiblərinə necə dəyişmiş, təminatlı zəngin həyatını öz əqidəsinə necə qurban vermişdir. Engels aid olduğu kapitalistlər sinfinin forslu, özündən müştəbeh filosofu da ola bilərdi, amma bu mövqeyini şüurlu surətdə dünya proletarlarının müəllimi adına dəyişmiş, proletariatın elmi dünyagörüşünü yaratmaq işini varlı məclislərində siyasi tost deməkdən üstün tutmuşdur. K. Marks və F. Engels ilk dəfə olaraq elmi surətdə hər kəsə sübut etdilər ki, tarixin yaradıcısı imperatorlar, krallar yox, həqarətlə qara camaat adlandırılan xalq kütlələridir və onlar öz elmi dünyagörüşlərinə yiyələnməklə öz əməklərinin nəticəsini özgələrinin yox, özlərinin mənimsəyə biləcəkləri sosial ədalətli cəmiyyətin qurucusu olacaqlar.
İstinadlar
- Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- Friedrich Engels // Encyclopædia Britannica (ing.).
- Энгельс Фридрих // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Friedrich_Engels#Later_years.
- Pas L. v. Genealogics (ing.). 2003.
- Lenin "Əsərlərin tam külliyyatı" səh.13, cild II, Bakı 1974
- K. Marks və F. Engels. seçilmiş əsərləri, cild 3, səh. 496, Bakı-1983
- K. Marks və F. Engels. seçilmiş əsərləri, cild 3, səh. 496, Bakı-1983 səh. 509
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Fridrix Engels alm Friedrich Engels 28 noyabr 1820 Barmen d Prussiya 5 avqust 1895 London fransiz esilli XIX esr alman filosofu sahibkari marksizmin yaradicilarindan biri Karl Marksin yaxin dostu komekcisi ve bir cox eserlerinin hemmuellifi Fridrix Engelsalm Friedrich Engels Dogum tarixi 28 noyabr 1820 1820 11 28 Dogum yeri Barmen d PrussiyaVefat tarixi 5 avqust 1895 1895 08 05 74 yasinda Vefat yeri London London qrafligi d Ingiltere Boyuk Britaniya ve Irlandiya Birlesmis KralligiVefat sebebi xerceng xesteliyiAtasi Fridrix Engels d Elm sahesi felsefeUzvluyu Birinci Internasional d Vikianbarda elaqeli mediafayllar Adi tarixde 100 en cox oyrenilmis sexsiyyetler siyahisina daxil edilib Heyati1820 ci il noyabr ayinin 28 de Almaniyanin Barmen seherinde varli fabrikant Fridrixin ailesinde dunyaya geldi Aile bascisi evvelce Engelsi Barmen seherinde mektebde sonra ise 1834 1837 ci illerde Elberfeldde Gimnaziyada oxutmus daha sonra ise oglunu pesekar sahibkar kimi terbiye etmek ucun Gimnaziya tehsilinden yarimciq ayiraraq fabrike gondermisdir Gimnaziya tehsilini basa vurmasina cemi bir il qalmis atasinin tekidli telebiyle tehsilden ayrilsa da eslinde Engelsin oxuyub mutalie etmek ehtirasi bitib tukenmek bilmirdi O musteqil suretde daim oz tehsilini artirir Hegel felsefesini oyrenirdi Xususi fitri istedadinin hesabina Fridrix Engels iyirmiye qeder xarici dil oyrenmisdir Bu sebebdende kekeleyende dostlari zarafatla Bizim Engels iyirmi dile kekeleyir deyerdiler 1841 1842 ci illerde Berlin seherinde herbi xidmet kecen Engels imkan tapib Berlin universitetinde muhazireler dinlemis ve inqilabi demokratik ehval ruhiyyeli genc hegelcilere qosulmusdur Belelikle ata Fridrixin fabrik kapitalisti kimi gormek istediyi Engels eksine varli kapitalistlere qarsi mubarize aparan inqilabciya cevrilmis ve hele ustelik 1849 cu ilin may iyul aylarinda 29 yasi olarken Cenub Qerbi Almaniyadaki silahli usyanda sexsen istirak etmis barrikadalarin qurulmasinda kuce doyuslerinde xususi fealliq gostermis usyan yatirildiqdan sonra ise Prusiya ordusunun teqiblerinden yaxa qurtarmaq ucun evvelce Isvecreye oradan da Ingiltereye muhaciret etmek mecburiyyetinde qalmisdir amma maddi ehtiyac yenede onu zehlesi getdiyi isle ticaretle mesgul olmaga sovq etdi O 1850 ci ilde Londondan Mancestr seherine gelmis ve burada atasinin ortagi oldugu Ermen ve Engels firmasinda islemeye mecbur oldu 1851 ci ilde irland menselli fehle qizi Meri Bernsle aile qurmus 1864 cu ilde ise Meri vefat etdikden bir il sonra baldizi Lizzi Bernsle evlenmisdir Omrunun sonlarina yaxin Engelsin arzusunda oldugu en boyuk sey boyuk deyisikliklerin yasanacagina umid etdiyi XX esri az da olsa gormek idi amma sehheti buna imkan vermedi ve 1895 ci il avqustun 5 de axsam saat 10 30 da vefat etdi Olumunden evvel emlakinin boyuk hissesini dostu Karl Marksin qizlarina vesiyyet etmis ve arzusuna uygun olaraq oldukden sonra cenazesi yandirilmis kulu ise Ingilterenin Istborn seheri yaxinliginda denize batirilmisdi bura Engelsin en cox sevdiyi istirahet yeri idi ve indi de onun kulunun denize batirildigi yerde xatire abidesi ucalmaqdadir FealiyyetiFridrix Engels ve Karl Marks dostlugu Hec subhesiz ki Engelsin heyatinda Marksla olan 40 illik dostluq munasibetlerinin ozunemexsus yeri vardi Onlarin ilk eyani tanisligi 1842 ci ilin noyabr ayinda Koln seherinde Marksin bas redaktoru oldugu Reyn qezetinin redaksiyasinda bas tutmusdur Novbeti gorusleri ise 1844 cu ilin avqustuna tesaduf etmis ve bununla da onlarin yaxin dostlugunun temeli qoyulmusdur 1845 1846 ci illerde birge yazdiqlari Alman ideologiyasi eseri ise onlarin ilk ortaq isiydi Marks ve Engels evvelce utopik sosialistlerin tesiri altinda olan Edaletliler Ittifaqi ile emekdasliq etmis sonra ise bu teskilatin proqraminin elmi kommunizm prinsibleri esasinda tertibine nail olmusdurlar 1847 ci ilde Edaletliler Ittifaqi nin I qurultayi zamani teskilatin adi Kommunistler Ittifaqqi olaraq deyisdirilmis novbeti II qurultayda ise Engelsin hazirladigi nizamname ve teklif etdiyi Butun olkelerin proletarlari birlesin suari qebul olunmusdur Fridrix Engelsin vaxti ile yasadigi ev Sonra teskilatin gosterisine uygun olaraq Marks ve Engels Kommunist Partiyasinin manifesti ni yazdilar ki bu kommunistlerin ilk proqram senediydi 1848 ci ilde Koln seherine kocen Marks ve Engels burada Yeni Reyn qezetinin nesrine basladilar 1849 cu ilde Almaniyada bas vermis inqilabdan sonra qezetin fealiyyeti qadagan olunmus Marks Londona muhaciret etmek mecburiyyetinde qalmisdir Barrikada doyuslerinde istirak eden Engels ise usyanci dostlariyla birlikde Baden hersoqlugu erazisinde Prussiya ordusuna meglub olduqdan sonra serheddi kecerek Isvecreye oradan ise Ingiltereye muhaciret etdi Engels seherinde ticaret kantorunda calisir ve Marksin ailesine mutemadi maddi yardim gosterirdi Mancestrde yasadigi 20 il erzinde Marks ve Engels arasinda texminen 1300 den cox yazisma olmus ve bu vasiteylede onlar en muhum meseleleri bele muzakire etmek imkani elde etmisdirler Nehayet 1870 ci ilde Engels hemiselik olaraq Marksin yanina Londona kocmusdur Fridrix Engelsin kommunist ideologiyasi qarsisinda 2 en boyuk xidmeti 1 ci en boyuk xidmeti ondan ibaretdir ki Engels marksizmi haminin basa duseceyi populyar dilde serhini vermisdir Leninin tebirince desek Engelsin butun eserlerini nezere almadan marksizmi basa dusmek ve onu mukemmel serh etmek olmaz di Kommunist ideologiyasinin qarsisinda Engelsin gosterdiyi ikinci en boyuk xidmet ise ondan ibaretdir ki o Kapital eserinin I cildini maliyyelesdirdi ve Marksin olumunden sonra onun yarimciq qalmis isini davam etdirerek Kapital in II ve III cidlerini cap etdirmeye muveffeq olmusdur Avstrya sosial demokrati Adlerin tebirince desek Engels Kapitalin II ve III cildlerini nesr etmekle oz dahi dostuna ezemetli bir abide qoymus ve bu abide uzerinde ister istemez oz adini da ebedi cizgilerle yazmisdir Dogrudanda Kapital in bu iki cildi iki adamin Marks ile Engelsin eseridir Engels 1885 ci ilde kapitalin II cildini 1894 cu ilde ise III cildini capa hazirlayaraq nesr etdirmisdir amma axirinci IV cildin nesrine omur vefa etmedi Fridrix Engels yoxsa Karl Marks Kommunist ideologiyasina munasibetde qerb ictimai fikrinde cox yanlis iki tendensiya movcuddur Bunlardan biri ondan ibaretdir ki elmi kommunizm nezeriyyesinin yaradicisi kimi Marks yox mehz Fridrix Engels on plana cekilir ve bu da onunla esaslandirilir ki Engels kommunizmin nezeri meseleleri barede daha cox yazmis ve bele demek mumkundurse kommunizm prinsiplerinin elmi nezeri serhi Marksa yox Engelse mexsusdur Meselen bu gun de fealiyyetde olan Belcika Fehle Partiyasi ideoloji rehber kimi ancaq Fridrix Engelsi taniyir Bu cur dusunenlerin en yaxsi cavabini ele mehz Engels ozu sagligindayken vermisdi O Marksin olumunden bir il sonra 1884 cu ilin oktyabrinda dostu Bekkere mektubunda aciq aydin etiraf edirdi ki Marksin yaninda men ikinci rol oynayirdim Engelsin yazdiqlarindan bele aydin olur ki onunla Marks arasinda sanki bele bir is bolgusu variydi Friedrich Engels Marks tezisleri ireli surur iqtisadi meseleleri tehlil edir onlarin serhi ise Engelsin uzerine dusurdu Engels aciq bir sekilde Marksi oz zamaninin en boyuk dusunce adami hesab edirdi Hec tesadufu deyildir ki Marksin qebri ustundeki nitqinde o merhum silahdasini muasir mutefekkirlerden en boyuyu kimi xarakterize edir ve bu ezemetli simanin vefatindan sonra emele gelen bosluq en yaxin zamanda ozunu hiss etdirecek deyirdi Fridrix Engels Marksin vefatindan bir il sonra Kommunist Partiyasinin manifesti nin 1883 cu il almanca nesrine muqeddimesinde yazirdi her bir tarixi dovrun iqtisadi istehsali ve bunun labud neticesi olan cemiyyet qurulusu hemin dovrun siyasi ve eqli tarixinin esasini teskil edir buna uygun olaraq butun tarix sinfi mubarize tarixi olmusdur ictimai inkisafin muxtelif pillelerinde istismar olunan siniflerle istismarci sinifler arasinda tabe siniflerle hakim sinifler arasinda mubarize tarixi olmusdur ve indi bu mubarize ele bir pilleye gelib catmisdir ki istismar edilen ve mezlum sinif proletariat eyni zamanda butun cemiyyetin istismardan zulm ve sinfi mubarizeden hemiselik azad etmeden onu istismar eden ve ona zulm eden sinifden burjuaziyadan azad ola bilmez bu esas fikir butunlukle ve yalniz Marksa mexsusdur Sonra Engels Manifestin 1890 ci il almanca nesrine muqeddimesinde bu fikire elave olaraq bele bir qeyd edir bu fikre biz her ikimiz hele 1845 ci ilden bir nece il evvel tedricen yaxinlasirdiq Bu istiqametde menim musteqil suretde ne qeder irelileye bildiyimi Ingilterede fehle sinfinin veziyyeti adli eserim gosterir 1845 ci ilin yazinda men Brusselde Marksla yeniden gorusdukde ise o artiq hemin fikri hazirlamisdi ve demek olar tamamile burada tekrar etdiyim kimi aydin ifadelerle mene serh etdi Engelsin ozununde semimi etirafindan gorunduyu kimi kommunizm nezeriyyesini ilk defe elmi sekilde ifade eden Karl Marks olmusdur bele olan teqdirde nezeriyyeye yeni bani axtarmaga ne ehtiyac var Kommunist ideologiyasiyla bagli qerb ictimai fikrinde movcud olan ikinci yanlis tendensiya ise marksizmi radikal ve mulayim qanadlara bolmek tesebbusudur Ister amerikali tenqidci Parkes istersede Ingilis filosofu Karl Popper oz eserlerinde defelerle bu surreal realliqdan kenar realliqdan xaric qanadlar haqqinda gen bol yaziblar Onlar gah iddia edirler ki Marksdan ferqli olaraq Engels guya mulayim qanadin temsilcisiydi o proletariatin hakimiyyete gelmesi meselesinde guya inqilaba yox parlament demokratiyasi yoluna ustunluk verirdi gah da iddia edirler ki ister Engels isterse de Marks olumlerinin sonuna yaxin guyaki hakimiyyete gelmek ucun inqilaba yox parlamente seckilere daha cox umud besleyirdiler basqa sozle guya inqilaba munasibetde tereddud edirdiler Hetta bu meselede bezileri ele bayagiliga yuvarlanirlar ki az qalirlar Engelsi inqilabci yox adi bir iqtisadi islahatciya cevirsinler Bes eslinde real heqiqet neden ibaretdir Melumdur ki Kommunist Partiyasinin manifesti marksizmin ilk proqram senedidir ve bu eseri Marksla Engels 28 30 yaslarinda yeni kifayet qeder genc iken yazmisdilar Manifestin 1883 cu il almanca nesrine yazilmis muqeddimede Engelsin bir ifadesi diqqeti celb edir Engels Marksi nezerde tutaraq yazirdi Onun vefatindan sonra Manifesti deyisdirmek ve ya tamamlamaq haqqinda hec bir soz ola bilmez Bu ne demekdir Bu her seyden evvel o demekdir ki bu iki mutefekkir arasinda hec bir vaxt prinsipial fikir ayriligi olmamisdir ve en esasi ise onlar 28 30 yaslari olarken nece fikirlesirdilerse ele ahil caglarinda da eyni dusuncelerinde qalirdilar Eks teqdirde Engels en azindan olumunden cemi bir il evvel Manifestin 1893 cu il italyanca nesrine yazdigi muqeddimede bununla bagli hansisa qeydleri iradlari bildirmis olar ve ya en azindan Manifeste soz ardi yazardi amma bunu etmemesi ve Manifestin 1848 ci il variantini oldugu kimi saxlamasi bir daha qeti sekilde subut edir ki ne Marks ne de Engels omurlerinin sonuna yaxin genc vaxtlarinda ireli surdukleri prinsiplerin hec birinden o cumleden inqilab nezeriyyesinden bir menali olaraq el cekmemisdirler Eyni zamanda bu da danilmaz bir heqiqetdir ki Fredrix Engels omrunun sonlarina yaxin hakimiyyete gelmek yolunda parlament demokratiyasina boyuk umidler besleyirdi Ingilis parlamentine kecirilen seckiler ve bir nece fehlenin aciq mubarizede oz reqiblerini usteleyerek parlamentde temsil olunmaq huququ elde etmesi Engelsde bele bir umid yaradirdi ki eger musteqil siyaset yeride bilen mohkem fehle partiyasi olarsa onda kommunistler seckilerde boyuk ekseriyyetin sesini qazanmaqla dinc yolla hakimiyyete gele bilerler Fransa ve Amerika kimi demokratik respublikalarda hemcinin xanedanin xalq iradesi qarsisinda aciz oldugu Ingiltere kimi monarxiyalarda kohne cemiyyet dinc yolla yeni cemiyyete qovusa bilerdi amma son 100 illik Avropa tarixi qeti sekilde subut etdi ki fehle sinfi parlament demokratiyasi yoluyla neinki hakimiyyete gele bilmedi hele ustelik kommunist fehle partiyalari oz simalarini itirerek burjua siyasetinin elavesine cevrildiler Bele olan halda ise Engelsin olumunden iki il evvel dediyi bu sozler indiki dovr ucun de cox aktual seslenir Madamki varli siniflerin ozleri azad olmaga neinki hec bir ehtiyac hiss etmir hetta fehle sinfinin ozu ozunu azad etmesine var quvve ile mane olurlar demeli fehle sinfi sosial inqlabi teklikde hazirlayib heyata kecirmelidir Netice Fredrix Engels yasadigi heyatla biz kommunistler ucun esil heyat mektebi miras qoyub getmisdir O eyani suretde gostermisdir ki varli fabrikant oglu oz debdebeli heyatini isci sinfinin azadligi namine barrikadalara polis teqiblerine nece deyismis teminatli zengin heyatini oz eqidesine nece qurban vermisdir Engels aid oldugu kapitalistler sinfinin forslu ozunden mustebeh filosofu da ola bilerdi amma bu movqeyini suurlu suretde dunya proletarlarinin muellimi adina deyismis proletariatin elmi dunyagorusunu yaratmaq isini varli meclislerinde siyasi tost demekden ustun tutmusdur K Marks ve F Engels ilk defe olaraq elmi suretde her kese subut etdiler ki tarixin yaradicisi imperatorlar krallar yox heqaretle qara camaat adlandirilan xalq kutleleridir ve onlar oz elmi dunyagoruslerine yiyelenmekle oz emeklerinin neticesini ozgelerinin yox ozlerinin menimseye bilecekleri sosial edaletli cemiyyetin qurucusu olacaqlar IstinadlarDiger layihelerdeVikisitatda elaqeli sitatlarVikimenbede elaqeli metnlerVikianbarda elaqeli media fayllar Bibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Friedrich Engels Encyclopaedia Britannica ing Engels Fridrih Bolshaya sovetskaya enciklopediya rus v 30 t pod red A M Prohorov 3 e izd Moskva Sovetskaya enciklopediya 1969 https www newworldencyclopedia org entry Friedrich Engels Later years Pas L v Genealogics ing 2003 Lenin Eserlerin tam kulliyyati seh 13 cild II Baki 1974 K Marks ve F Engels secilmis eserleri cild 3 seh 496 Baki 1983 K Marks ve F Engels secilmis eserleri cild 3 seh 496 Baki 1983 seh 509