Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tarix fəlsəfəsi — fəlsəfənin bir istiqaməti.
İnsanların maraq və mənafeləri çox rəngarəngdir, bəzən antoqonist xarakter daşıyan; ona görə də tarix fəlsəfəsi müxtəlif dünyagörüşlərin və sosial-siyasi proqramların toqquşma meydanına çevrilir. Belə ki, hər bir partiya, hər bir sosial qrup keçmişi öz mənafeləri mövqelərindən izah etməyə çalışır.
Tarix fəlsəfəsi haqqında alimlərin fikri
- İbn Xəldunə qədər heç kim tarix fəlsəfəsini yazmamışdır. Bu nəzəriyyəni tarixi hekayə kimi qəbul edirdilər. Hələ XIV əsrdə yaşamış ərəb tədqiqatçısı İbn-Xəldun qeyd edirdi ki, tarix fəlsəfəsi tarixin tənqidindən qüdrətli bir alətdir. O, tarixin fəlsəfəsi olduğunu irəli sürmüşdür.
Tarixin bir elm olduğunu üzə çıxaran, onun qanunlarını açıqlayan İbn Xəldun tarixi nağıl və hekayə olmaqdan çıxarmışdır. O, bu elmin məqsədini "ictimai həyatı öyrənmək" olaraq qəbul etmişdir.
- Tarix fəlsəfəsinin əleyhinə çıxanlardan biri olmuşdur. Onun dediyi əsas fikir ondan ibarət idi ki, tarixi faktların təkrarı mümkün deyildir, yəni hər bir tarixi hadisənin mütləq fərdiliyi və konkretliliyi mövcuddur. Şopenhauer isə yazirdi ki, "tarix özünün hər bir səhifəsində müxtəlif şəkildə eyni yazılar yazır, yalnız adlar və dövrlər dəyişir. Tarixdə biliyin subordinasiyası ("qarşılıqlı aslılığı") yoxdur, tarixdə hökmranlıq edən bliyin koordinasiyası (mütənasibliyi) var. Tarix cəmiyyət üçün heç bir faktı təqdim edə bilmir. Tarix işarədir, elm deyildir. Tarixi fəaliyyətdən insan "iradə subyekti" olaraq, daim iradə aktları ilə rastlaşır və əbədi olaraq susuzluqdan əziyyət çəkən Danaidanın xəlbiri ilə su daşıyan Tantala bənzəyir (qədimi yun an əfsanəsinin qəhrəmanları)".
- öz "Sosial fizika" əsərində yazırdı: "Dəhşətli dəqiqlik və ardıcıllıqla öyrəndiyimiz bir büccə var. Bu, həbsxana, katorqa və eşafot büccəsidir. Bax, bu büccənin azaldılması üçün çalışmalıyıq, bunun üçün, şübhəsiz, ictimai quruluşumuzu dəyişdirməliyik ki, nəticədə belə ürək ağrısından mənzərə də dəyişsin; cəmiyyətin özü cinayətkarları yetişdirir, cinayətkar onun əlində bir alətdir. Hiss edirsən ki, insan nəsli vahid, oxşar bir senari üzrə hərəkət edir; ayrı-ayrı fərdlərin bütün fəaliyyəti pərakəndə və sistemsiz göründüyü qədər cəmiyyətin əlamətləri bir o qədər məqsədyönlü görünür".
- Con Stüart Mill özünün "Məntiq sistemi" əsərində yazırdı ki, tarixdə tamamilə oxşar iki hadisəyə rast gəlmək olmur. "Bütün sosial hadisələr insan təbiətinin ifadəsi olaraq xarici şəraiti ilə müəyyən olunur; burdan nəticə çıxarmaq olar ki, insanən ağlı, duyğuları və iradəsi müəyyən, dəyişilməz qanunlara tabedirsə, sosial həyatın hadisələri də insan təbiəti ilə müəyyən edilən dəyişilməz qanunlara tabedir".
Humbolt tarixin ən çətin vəzifəsini hər hansı bir faktın olduğu kimi müəyyən edilməsində görürdü. Tarix fəlsəfəsi bu tarixi vəzifənin yerinə yetirilməsini xeyli yüngülləşdirir. "Fəlsəfə elmlərin ensiklopediyasında" yazırdı : "Əgər biz tarixin qırıntıları və tikələrindən elmi cəhətdən möhkəm olan bir binanı qurmaq istəyiriksə, bu işi müəyyən bir plan əsasında görməliyik. Belə fəlsəfi məsələlərin həlli heç tarix ilə məşğul olmayanlar üçün də faydalıdır". Söhbət tarixin metodologiyasından gedir.
Tarix fəlsəfəsi və sosiologiya
Tarix fəlsəfəsi sosiologiya ilə xeyli yaxındır. O. Kont sosiologiya haqqında yazırdı: "sosiologiya təkrarlanan hadisələri öyrənir, bunu, ayrı-ayrı şəxslərin, hətta xalqların adlarını belə nəzərə almadan edir". Tarixi və onun istiqamətini isə inkişaf və tərəqqi prinsipi müəyyən edir. Bu fikri, fransız materialistləri ilə yanaşı K. Marks da ifadə edib. XIX əsrin tədqiqatçıları (Kartev) tərəqqini "tarixin canı" adlandırırdılar. yazırdı ki, "ümumdünya tarixi əslində bəşəriyyətin əbədi maraqlarının inkişafı tarixidir". Tərəqqi bütün insan fəaliyyətinin sahələrində baş verir: iqtisadiyyatda, elmdə, mədəniyyətdə və s.
Sosiologiya ictimai fəaliyyət növləri və formalarının mövcudluğu və inkişafı şərtlərini öyrənir. Cəmiyyət insanı yalnız təbii imkan və keyfiyyətləri hüdudlarında dəyişdirib inkişaf etdirə bilər. Digər tərəfdən, ictimai formalar fərdin, insanın təbii meylləri və qüvvələrinin inkişafının nəinki səbəbi, həm də məhsuludur. Qumploviç, Pol Bart və O. Kontun tarixi fəlsəfi sistemi, əslində bizim indi adlandırdığımız tarix fəlsəfəsidir. Kont yazırdı: "İnsan təkamülünün başlıca nəzəriyyəsi kifayət qədər müəyyən edilib, bu da, tarix fəlsəfənin bilavasitəqurulması üçün əsasdır".
Tarix fəlsəfəsinə inamın az olmasının səbəblərindən biri də bu barədə çoxlu fəlsəfi sistem və cərəyanların olmasıdır. Tarix fəlsəfəsinə irad tutula biləcək daha bir neçə məsələ var: 1) keçmiş haqqında biliklərin az olması; 2) tarixi hadisələrin mürəkkəbliyi.
Tarixi proseslərin ümumi xarakterini öyrənmək üçün məlim tarixi hadisələrin yaranmasının səbəblərini bilmək vacibdir. Fransız tarixçisi İppolit Ten qeyd edirdi ki, "tarixdə faktları zəruri əlaqələr ilə birləşdirmək lazımdır ki, onlar əbədi olaraq inandırıcı olsunlar".
Tarix fəlsəfəsinə yeni baxış
Əvvəlki tədqiqatçılar tarix fəlsəfəsini səbəb-nəticə əlaqələri əsasında yaradırdılarsa (o cümlədən K. Marks, O. Kont, E. Dürkheym), indikilər, dünyanın yeni elmi mənzərəsinə uyğun olaraq, tarixi prosesin mürəkkəbliyi, çox ölçülülüyü və alternativliyini görür, onun insan azadlığı əsasında həyata keçerilməsi ehtimalını qeyd edirlər. Onlar göstərirlər ki, söhbət arzuolunan və mümkün tarixdən gedir. Sosial davranışın müxtəlif növləri və strategiyaları tarixin məzmununu təşkil edir, o isə bizə geniş sosial yaradıcılıq imkanları verir. Eyni zamanda, yalnız məqsədlərin ölçüsü və əhəmiyyətinə görə nizamlanması və gələcəyə inamın olması bu yaradıcılığın əzmini möhkəmləndirə bilir.
Tarix, insanın əlinə seçmək imkanı verir, amma bununla heç də həmişə xoşbəxt final vəd etmir. XXI əsrdə yəqin ki, tarixin yeni konsepsiyası yaranacaq və burada ilk əvvəl ekoloji, əxlaqi, sosiomədəni dəyərlər əsas yer tutacaqdır, çünki bu dəyərlər Yer üzündə insanın yaşaması üçün zəriri qarantiyadır.
Tarix fəlsəfəsinin istiqamətləri
Tarix fəlsəfəsi, getdikcə özünə daha çox davamçı taparaq, müasir dövrdə ictimai elmlər sırasınd özünə layiqli yer tutur. Müasir dövrün görkəmli filosofu Q. Rikkert tarix fəlsəfəsinin üç vəzifəsini göstərir:
- tarixi prosesin ümumiləşdirilməsi, vahid ümumdünya tarixinə ayrı-ayrı "tarixlərin" gətirilməsi və öyrənilməsi;
- tarixin mahiyyətinin axtarılması;
- tarixi idrakın metodologiyasının yaradılması.
Tarix fəlsəfəsinin əhəmiyyəti
Tarix fəlsəfəsinin praktiki əhəmiyyəti çox böyükdür. Məlumdur ki, ictimai həyat mürəkkəb və rəngarəngdir. Ölkələrin siyasi həyatında getdikcə daha çox sosial təbəqə və qruplar iştirak edir; bəzən elə vəziyyət yaranır ki, mühüm, tarixi əhəmiyyətli məsələlərin həllində bütün cəmiyyət iştirak etməli, birinci növbədə ona öz münasibətini göstərməlidir. Hər bir vətəndaş bu məsələlərin həllində iştirak etməlidir; siyasi təəssübündən asılı olmayaraq, yəni istər kanservator, istər inqilabçı tarixi proseslərin mahiyyətini dərk etməlidir. Belə olmasa, hər birimiz, labüd bir hadisəyə qarşı mübarizə aparan Don-Kixota çevrilə bilərik. Tarixin dərki müasir dövrdə həyati bir məsələdir. Xüsusilə bu, milyonlarla insanların taleyinə cavabdeh olan dövlət xadimləri və siyasi partiya liderlərinə aiddir. Bunların səhvi faciə ilə bitə bilər. Ogüst Kont hələ 1825-ci ildə yazırdı ki, ictimai inkişafın qanunlarının öyrənilməsi insana öncəgörmə imkanı verir, bu da öz növbəsində fəaliyyətimizin olub-olmamasını müəyyən etməyə şərait yaradır.
İstinadlar
- "Cəmiyyətin tarixi və tarix fəlsəfəsi". 2021-03-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-14.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tarix felsefesi felsefenin bir istiqameti Insanlarin maraq ve menafeleri cox rengarengdir bezen antoqonist xarakter dasiyan ona gore de tarix felsefesi muxtelif dunyagoruslerin ve sosial siyasi proqramlarin toqqusma meydanina cevrilir Bele ki her bir partiya her bir sosial qrup kecmisi oz menafeleri movqelerinden izah etmeye calisir Tarix felsefesi haqqinda alimlerin fikriIbn Xeldune qeder hec kim tarix felsefesini yazmamisdir Bu nezeriyyeni tarixi hekaye kimi qebul edirdiler Hele XIV esrde yasamis ereb tedqiqatcisi Ibn Xeldun qeyd edirdi ki tarix felsefesi tarixin tenqidinden qudretli bir aletdir O tarixin felsefesi oldugunu ireli surmusdur Tarixin bir elm oldugunu uze cixaran onun qanunlarini aciqlayan Ibn Xeldun tarixi nagil ve hekaye olmaqdan cixarmisdir O bu elmin meqsedini ictimai heyati oyrenmek olaraq qebul etmisdir Tarix felsefesinin eleyhine cixanlardan biri olmusdur Onun dediyi esas fikir ondan ibaret idi ki tarixi faktlarin tekrari mumkun deyildir yeni her bir tarixi hadisenin mutleq ferdiliyi ve konkretliliyi movcuddur Sopenhauer ise yazirdi ki tarix ozunun her bir sehifesinde muxtelif sekilde eyni yazilar yazir yalniz adlar ve dovrler deyisir Tarixde biliyin subordinasiyasi qarsiliqli asliligi yoxdur tarixde hokmranliq eden bliyin koordinasiyasi mutenasibliyi var Tarix cemiyyet ucun hec bir fakti teqdim ede bilmir Tarix isaredir elm deyildir Tarixi fealiyyetden insan irade subyekti olaraq daim irade aktlari ile rastlasir ve ebedi olaraq susuzluqdan eziyyet ceken Danaidanin xelbiri ile su dasiyan Tantala benzeyir qedimi yun an efsanesinin qehremanlari oz Sosial fizika eserinde yazirdi Dehsetli deqiqlik ve ardicilliqla oyrendiyimiz bir bucce var Bu hebsxana katorqa ve esafot buccesidir Bax bu buccenin azaldilmasi ucun calismaliyiq bunun ucun subhesiz ictimai qurulusumuzu deyisdirmeliyik ki neticede bele urek agrisindan menzere de deyissin cemiyyetin ozu cinayetkarlari yetisdirir cinayetkar onun elinde bir aletdir Hiss edirsen ki insan nesli vahid oxsar bir senari uzre hereket edir ayri ayri ferdlerin butun fealiyyeti perakende ve sistemsiz gorunduyu qeder cemiyyetin elametleri bir o qeder meqsedyonlu gorunur Con Stuart Mill ozunun Mentiq sistemi eserinde yazirdi ki tarixde tamamile oxsar iki hadiseye rast gelmek olmur Butun sosial hadiseler insan tebietinin ifadesi olaraq xarici seraiti ile mueyyen olunur burdan netice cixarmaq olar ki insanen agli duygulari ve iradesi mueyyen deyisilmez qanunlara tabedirse sosial heyatin hadiseleri de insan tebieti ile mueyyen edilen deyisilmez qanunlara tabedir Humbolt tarixin en cetin vezifesini her hansi bir faktin oldugu kimi mueyyen edilmesinde gorurdu Tarix felsefesi bu tarixi vezifenin yerine yetirilmesini xeyli yungullesdirir Felsefe elmlerin ensiklopediyasinda yazirdi Eger biz tarixin qirintilari ve tikelerinden elmi cehetden mohkem olan bir binani qurmaq isteyirikse bu isi mueyyen bir plan esasinda gormeliyik Bele felsefi meselelerin helli hec tarix ile mesgul olmayanlar ucun de faydalidir Sohbet tarixin metodologiyasindan gedir Tarix felsefesi ve sosiologiyaTarix felsefesi sosiologiya ile xeyli yaxindir O Kont sosiologiya haqqinda yazirdi sosiologiya tekrarlanan hadiseleri oyrenir bunu ayri ayri sexslerin hetta xalqlarin adlarini bele nezere almadan edir Tarixi ve onun istiqametini ise inkisaf ve tereqqi prinsipi mueyyen edir Bu fikri fransiz materialistleri ile yanasi K Marks da ifade edib XIX esrin tedqiqatcilari Kartev tereqqini tarixin cani adlandirirdilar yazirdi ki umumdunya tarixi eslinde beseriyyetin ebedi maraqlarinin inkisafi tarixidir Tereqqi butun insan fealiyyetinin sahelerinde bas verir iqtisadiyyatda elmde medeniyyetde ve s Sosiologiya ictimai fealiyyet novleri ve formalarinin movcudlugu ve inkisafi sertlerini oyrenir Cemiyyet insani yalniz tebii imkan ve keyfiyyetleri hududlarinda deyisdirib inkisaf etdire biler Diger terefden ictimai formalar ferdin insanin tebii meylleri ve quvvelerinin inkisafinin neinki sebebi hem de mehsuludur Qumplovic Pol Bart ve O Kontun tarixi felsefi sistemi eslinde bizim indi adlandirdigimiz tarix felsefesidir Kont yazirdi Insan tekamulunun baslica nezeriyyesi kifayet qeder mueyyen edilib bu da tarix felsefenin bilavasitequrulmasi ucun esasdir Tarix felsefesine inamin az olmasinin sebeblerinden biri de bu barede coxlu felsefi sistem ve cereyanlarin olmasidir Tarix felsefesine irad tutula bilecek daha bir nece mesele var 1 kecmis haqqinda biliklerin az olmasi 2 tarixi hadiselerin murekkebliyi Tarixi proseslerin umumi xarakterini oyrenmek ucun melim tarixi hadiselerin yaranmasinin sebeblerini bilmek vacibdir Fransiz tarixcisi Ippolit Ten qeyd edirdi ki tarixde faktlari zeruri elaqeler ile birlesdirmek lazimdir ki onlar ebedi olaraq inandirici olsunlar Tarix felsefesine yeni baxisEvvelki tedqiqatcilar tarix felsefesini sebeb netice elaqeleri esasinda yaradirdilarsa o cumleden K Marks O Kont E Durkheym indikiler dunyanin yeni elmi menzeresine uygun olaraq tarixi prosesin murekkebliyi cox olcululuyu ve alternativliyini gorur onun insan azadligi esasinda heyata kecerilmesi ehtimalini qeyd edirler Onlar gosterirler ki sohbet arzuolunan ve mumkun tarixden gedir Sosial davranisin muxtelif novleri ve strategiyalari tarixin mezmununu teskil edir o ise bize genis sosial yaradiciliq imkanlari verir Eyni zamanda yalniz meqsedlerin olcusu ve ehemiyyetine gore nizamlanmasi ve geleceye inamin olmasi bu yaradiciligin ezmini mohkemlendire bilir Tarix insanin eline secmek imkani verir amma bununla hec de hemise xosbext final ved etmir XXI esrde yeqin ki tarixin yeni konsepsiyasi yaranacaq ve burada ilk evvel ekoloji exlaqi sosiomedeni deyerler esas yer tutacaqdir cunki bu deyerler Yer uzunde insanin yasamasi ucun zeriri qarantiyadir Tarix felsefesinin istiqametleriTarix felsefesi getdikce ozune daha cox davamci taparaq muasir dovrde ictimai elmler sirasind ozune layiqli yer tutur Muasir dovrun gorkemli filosofu Q Rikkert tarix felsefesinin uc vezifesini gosterir tarixi prosesin umumilesdirilmesi vahid umumdunya tarixine ayri ayri tarixlerin getirilmesi ve oyrenilmesi tarixin mahiyyetinin axtarilmasi tarixi idrakin metodologiyasinin yaradilmasi Tarix felsefesinin ehemiyyetiTarix felsefesinin praktiki ehemiyyeti cox boyukdur Melumdur ki ictimai heyat murekkeb ve rengarengdir Olkelerin siyasi heyatinda getdikce daha cox sosial tebeqe ve qruplar istirak edir bezen ele veziyyet yaranir ki muhum tarixi ehemiyyetli meselelerin hellinde butun cemiyyet istirak etmeli birinci novbede ona oz munasibetini gostermelidir Her bir vetendas bu meselelerin hellinde istirak etmelidir siyasi teessubunden asili olmayaraq yeni ister kanservator ister inqilabci tarixi proseslerin mahiyyetini derk etmelidir Bele olmasa her birimiz labud bir hadiseye qarsi mubarize aparan Don Kixota cevrile bilerik Tarixin derki muasir dovrde heyati bir meseledir Xususile bu milyonlarla insanlarin taleyine cavabdeh olan dovlet xadimleri ve siyasi partiya liderlerine aiddir Bunlarin sehvi facie ile bite biler Ogust Kont hele 1825 ci ilde yazirdi ki ictimai inkisafin qanunlarinin oyrenilmesi insana oncegorme imkani verir bu da oz novbesinde fealiyyetimizin olub olmamasini mueyyen etmeye serait yaradir Istinadlar Cemiyyetin tarixi ve tarix felsefesi 2021 03 02 tarixinde Istifade tarixi 2010 06 14