Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dialektika (yun. διαλεκτική — mübahisə etmək) — maddi dünyanın mövcudluğunu daimi dəyişiklik, hərəkət, və inkişafla izah olunması üsuludur.
Ümumi məlumat
Dialektika tezis-antiteza=sintez düsturu ilə işləyir, başqa cürə buna inkarın inkarı deyilir. Bir şey(tezis) inkar olunur(antiteza) və bu inkar öz növbəsində inkar olunur(sintez), və bu yeni bir şey yaranır. Yeni yaranan köhnənin inkarı üzərində təşəkkül tapır, ama bu inkarın müsbət həllini nəzərdə tutur, bu o deməkdir ki, yeni köhnənin ən üstün tərəflərini özündə ehtiva edir və onun yeni səviyəyə inkişafı deməkdir.
Dialektikanın özünəməxsus tarixi vardır. Qədim Yunanıstanda dialektika dedikdə ( mübahisə aparmaq sənəti, mühakimə yürütmək deməkdir) elmi müsahibə, mübahisə etmək sənətini başa düşürdülər. Qərb fəlsəfəsində və elm məktəbində sübut nəzəriyyəsi kimi mövcud olmaqdadır. Dialektika ideyaları fəlsəfənin bütün tarixi ərzində inkişaf etmişdir.
Beləliklə, dialektika:
- təbiət, insan cəmiyyəti və təfəkkürün hərəkət, dəyişmə, təzələnmə və inkişafının ümumi qanunlarından bəhs edən elmdir.
- təbiət, insan cəmiyyəti və təfəkkürünün hərəkəti və inkişafı prosesidir.
- təbiət, cəmiyyət və təfəkkürün inkişafının ən ümumi qanunauyğunluqları haqqında təlim olmaqla prosesin daxili mənbəyini ziddiyyətlərin mübarizəsində görür.
- təbiətin, insan cəmiyyətinin, təfəkkürün hərəkət və inkişafının ümumi qanunları haqqında fəlsəfi təlim; bir keyfiyyətdən digərinə sıçrayışla keçidə gətirib çıxaran daxili ziddiyyətlərin və əksliklərin mübarizəsinin açılması yolu ilə, daim hərəkətdə olan və dəyişən təbiət və cəmiyyət hadisələrinin dərk edilməsinin elmi metodu. Qısa olaraq dialektikanı əksliklərin birliyi haqqında təlimdir.
- bir şeyin onun ziddiyyətliliyi fonunda hərəkət və inkişaf prosesidir (məsələn, hadisələrin dialektikası, tarixin dialektikası).
- rəqibin müddəalarında daxili ziddiyyəti aşkar etməklə söhbət, fikir mübadiləsi, mübahisə aparmaq incəsənətinin köhnəlmiş adı; mübahisədə məntiqi əsasları tətbiq etmək bacarığıdır .
Hegelin dialektikası idealist dialektika olmaqla dialektikanın ikinci mühüm tarixi formasını təşkil etmişdir. K.Marks və F.Engels tərəfindən yaradılan dialektika dialektikanın üçüncü tarixi formasını təşkil edir. Bununla belə dialektikanın müxtəlif variantları da ola bilər. Məsələn, neqativ dialektika, antinomik dialektika, paradoksal dialektika və transsendental dialektika vardır. Dialektika nəzəriyyə və metodun üzvi vəhdətindən təşkil olunmuşdur. Dialektika qarmaqarışıq, nizamsız, dövrəvi, funksional olan istənilən hərəkəti qəbul etməklə yanaşı, onların hərəkətindəki qayıtmazlığı, istiqamətliliyi, sistemin keyfiyyətcə dəyişilməsinə aparan hərəkətlərə xüsusi diqqət verir və onları inkişaf kimi xarakterizə edir. Dialektika metod olmaq etibarı ilə metodoloji funksiyaları yerinə yetirir və dialektik məntiqin prinsipləri kimi qəbul edilən bir sıra prinsipləri formula edir. Onlardan ən başlıcaları olan hərtərəflilik, istorizm və ziddiyyətlilik prinsiplərini göstərmək olar.
Dünya və idrakın öyrədilməsinə dair konsepsiyalardan və ya metodlardan ən qədimi metafizikadır. Metafizika yunanca fizikadan sonra mənasını verir və o, e.ə. I əsrdə Aristotelin əsərlərinin nəşriçisi samoslu Andronikin elmə daxil etdiyi anlayışdır. O, Aristotelin varliğin və idrakın ümumi problemlərindən bəhs edən əsərlərini «Metafizika» adlandırmışdı. Metafizika təbiəti tədqiq etmək, öyrənmək metodu kimi Yeni dövr fəlsəfəsində formalaşmışdır. O, təbiəti öz tərkib hissələrinə parşalayaraq, həmin hissələrdən hər birini ayrılıqda, dəyişikliksiz və inkişafdan kənarda öyrənmək metodundan ibarət olmuşdur.
Dialektika hərəkət və inkişaf haqqında elm və univrsal idrak metodu olmaq etibarı ilə öz alternativlərindən keyfiyyətcə fərqlənən bir elmdir. Onun bir elmi sistem olmaqla qanun və kateqoriya aparatı, onların bir – birilə qarşılıqlı əlaqələri, nizamlılığı və sistemliyi vardır.
Dialektik kateqoriyalar
Varlığın ən ümumi universal əlaqələri kateqoriya (yunanca – mülahizə, müddəa deməkdir), anlayışında ifadə olunmuşdur. Onlar gerçəklik hadisələrinin, idrakın mühüm və ümumi xassələrini, tərəflərini əks etdirən əsas və ümumi anlayışlardır. Fəlsəfi kateqoriyalar məzmunu gerşəkliyin xassə, əlaqə və münasibətləri haqqında ümumiləşdirilmiş bilikdən ibarət olan fəlsəfənin əsas anlayışlarıdır. Hər bir obyektin idrakı onun xassələrinin öyrənilməsindən başlayır. Xassə predmetin digər predmetlərlə fərq və ya oxşarlığını şərtləndirən və onlarla qarşələqlə təsirdə təzahür edən tərəfdir. Predmetin xassələrinin məcmusu onun keyfiyyətini təşkil edir. Keyfiyyət müəyyənlikdir. Keyfiyyət müəyyənliyi ilk əvvəl hiss orqanları vasitəsilə qeydə alınır. Təfəkkürün qabiliyyəti nəticəsində müəyyən cismin nədən ibarət olmasını göstərən xassələrin sistemli məcmusundan təşkil olunan keyfiyyət kateqoriyası formalaşır.
Kəmiyyət predmetin miqdarca çoxluğu və ya xassələrin intensivliyi ilə xarakterizə olunan müəyyənliyidir.Aristotel kəmiyyətləri bölünən və fasiləsiz xassələrdən ibarətdir. Məsələn, ədəd və söz bölünəndir, xətt, səth, yer, zaman və məkan fasiləsizdir. Keyfiyyətsiz kəmiyyət, kəmiyyətsiz keyfiyyət yoxdur. Onların vəhdəti ölçüdə öz əksini tapır.
Mahiyyət və təzahürü xarakterizə edən kateqoriyalar onun məzmununu bu və ya digər tərəfdən aşkar edirlər. Mahiyyət obyektin daxili, təzahür isə xarici tərəfidir, mahiyyət müəyyən obyektlər şoxluğundakı ümumidir, təzahür təkcələrdə təzahür edir.
Məzmun obyektin bütün hissələrinin məcmusu, forma isə məzmunun daxili təşkili, məzmununun strükturudur. Məzmunu təşkil edən forma sayəsində obyekt keyfiyyət müəyyənliyinə malik olur. Səbəb obyektlər və ya onların tərəfləri arasındakı qarşılıqlı təsirdən, nəticə isə obyektlər və ya onların tərəflərinin dəyişilməsindən ibarətdir. Zərurət sabit, daxili, daimi fəaliyyət göstərən səbəblərdən törəyir. Təsadüf isə əsasən qeyri – sabit və qeyri – həmcins və qeyri – müəyyən xarici səbəblərdən törədiyindən, təzahür edir. İmkan müəyyən şəraitdə həyata keçə, gerçəkliyə çevrilə bilən, obyektiv qanunlara zidd olmayan nə varsa onların məcmusuna deyilir. Gerçəklik isə həyata keçmiş, baş tutmuş, realizə edilmiş imkanı nəzərdə tutulur. Dialektik materializmdə gerçəklik hər bir cism və hadisənin öz varlığını, öz gerçəkliyini nəzərdə tutur.
İmkanın gerçəkliyə çevrilməsində həlledici rolu oynayan amil obyektiv şəraitdir. Cəmiyyət hadisələrində şüurlu fəaliyyət göstərən insanların rolu zəruri şərtləndirilir.
Dialektikanın aşağıdakı qanunları mövcuddur:
- 1) Kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyət dəyişmələrinə keçməsi qanunu.
Bu qanun gerçəkliyin ən ümumi, obyektiv qanunlarından biridir. Kəmiyyət və keyfiyyət eyni predmetdə obyektiv vəhdətdə mövcuddur. Lakin onlar arasında əsaslı fərqlər də vardır. Əgər kəmiyyət dəyişiklikləri azalma və artmaya, kiçilmə və böyüməyə səbəb olur, müəyyən ölçü daxilində yeni keyfiyyət halı doğurmursa, cismin keyfiyyətcə dəyişilməsi ölçünü pozur, yeni keyfiyyət halının əmələ gəlməsi ilə nəticələnir. İnkişafın ən ümumi və obyektivliyi olan bu qanun - «öz hərəkətin», «öz inkişafın» mexanizmini, xarakterini,mahiyyətini ifadə edir, inkişafın necə, hansı formalarda baş verdiyini müəyyən edir, insanları inkişafın səciyyəvi xüsusiyyətləri, formaları, mərhələləri və s. haqqında qanunauyğunluqlarla silahlandırır. Bu da insanlarda nəzəri təfəkkürün inkişafına və əməli işlərində daha fəal olmasına kömək edir.
- 2) Əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi qanunu.
Bu qanun ümumi hərəkət və inkişafın səbəblərini, mənbələrini, hərəkətverici qüvvələrini müəyyən edir. Əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi qanunun mahiyyətini, inkişaf prosesində rolunu və fəaliyyət mexanizmini dərindən anlamaq üçün «eyniyyət», «fərqlilik», «ziddiyyət», «əkslik», «münaqişə» və s. anlayışlarının mahiyyətini bilmək, onları fərqləndirmək zəruridir. Bu anlayışları 2 mənada səciyyələndirmək olar:
- «əkslik» gerçəklik hadisələrinə xas olan, onların inkişafını şərtləndirən ən ümumi müəyyənlikdir;
- «əkslik» ziddiyyətlərin kəskinləşməsi dərəcəsi, mənafe fərqlərinin artıb tam qütbləşməsi və barışmazlığı forması və təzahürüdür.
- İnkarı inkar qanunu.
İnkarı inkar – dialektikanın ən ümumi qanunudur, gerçəklikdəki inkişafın perspektivlərini, meyllərini və istiqamətlərini, forma və nəticələrini bildirir. «inkar» terminini fəlsəfəyə ilk dəfə Hegel gətirmiş, «inkar inkarı» bir ümumi dialektik qanun şəklində də Hegel işlətmişdir. İnkarı inkar qanununu səciyyələndirən əsas anlayışlar bunlardır: inkar, varislik və inkişaf. İnkarın anlaşılmasında əsasən iki münasibət – dialektik və metafizik mövqe fərqləndirilməlidir.
İnkarı inkar – gerçəkliyin bütün sahələrində (təbiətdə, cəmiyyətdə, idrakda) fəaliyyət təsirinə malik olan, inkişafın qarşısıalınmazlıq və varisliyini vəhdət halında əks etdirən, köhnənin bir çox cəhətlərinin yenidən təkrarlandığını ifadə edən bir çox cəhətlərinin yenidən təkrarlandığını ifadə edən ümumi qanundur.
Ədəbiyyat
- R.Əliquliyev, S.Şükürlü, S.Kazımova. "Elmi fəaliyyətdə istifadə olunan əsas terminlər", Baki, İnformasiya Texnologiyaları, 2009, 201 s.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Dialektika yun dialektikh mubahise etmek maddi dunyanin movcudlugunu daimi deyisiklik hereket ve inkisafla izah olunmasi usuludur Umumi melumatDialektika tezis antiteza sintez dusturu ile isleyir basqa cure bunainkarin inkari deyilir Bir sey tezis inkar olunur antiteza ve bu inkar oz novbesinde inkar olunur sintez ve bu yeni bir sey yaranir Yeni yaranan kohnenin inkari uzerinde tesekkul tapir ama bu inkarin musbet hellini nezerde tutur bu o demekdir ki yeni kohnenin en ustun tereflerini ozunde ehtiva edir ve onun yeni seviyeye inkisafi demekdir Dialektikanin ozunemexsus tarixi vardir Qedim Yunanistanda dialektika dedikde mubahise aparmaq seneti muhakime yurutmek demekdir elmi musahibe mubahise etmek senetini basa dusurduler Qerb felsefesinde ve elm mektebinde subut nezeriyyesi kimi movcud olmaqdadir Dialektika ideyalari felsefenin butun tarixi erzinde inkisaf etmisdir Belelikle dialektika tebiet insan cemiyyeti ve tefekkurun hereket deyisme tezelenme ve inkisafinin umumi qanunlarindan behs eden elmdir tebiet insan cemiyyeti ve tefekkurunun hereketi ve inkisafi prosesidir tebiet cemiyyet ve tefekkurun inkisafinin en umumi qanunauygunluqlari haqqinda telim olmaqla prosesin daxili menbeyini ziddiyyetlerin mubarizesinde gorur tebietin insan cemiyyetinin tefekkurun hereket ve inkisafinin umumi qanunlari haqqinda felsefi telim bir keyfiyyetden digerine sicrayisla kecide getirib cixaran daxili ziddiyyetlerin ve eksliklerin mubarizesinin acilmasi yolu ile daim hereketde olan ve deyisen tebiet ve cemiyyet hadiselerinin derk edilmesinin elmi metodu Qisa olaraq dialektikani eksliklerin birliyi haqqinda telimdir bir seyin onun ziddiyyetliliyi fonunda hereket ve inkisaf prosesidir meselen hadiselerin dialektikasi tarixin dialektikasi reqibin muddealarinda daxili ziddiyyeti askar etmekle sohbet fikir mubadilesi mubahise aparmaq incesenetinin kohnelmis adi mubahisede mentiqi esaslari tetbiq etmek bacarigidir Hegelin dialektikasi idealist dialektika olmaqla dialektikanin ikinci muhum tarixi formasini teskil etmisdir K Marks ve F Engels terefinden yaradilan dialektika dialektikanin ucuncu tarixi formasini teskil edir Bununla bele dialektikanin muxtelif variantlari da ola biler Meselen neqativ dialektika antinomik dialektika paradoksal dialektika ve transsendental dialektika vardir Dialektika nezeriyye ve metodun uzvi vehdetinden teskil olunmusdur Dialektika qarmaqarisiq nizamsiz dovrevi funksional olan istenilen hereketi qebul etmekle yanasi onlarin hereketindeki qayitmazligi istiqametliliyi sistemin keyfiyyetce deyisilmesine aparan hereketlere xususi diqqet verir ve onlari inkisaf kimi xarakterize edir Dialektika metod olmaq etibari ile metodoloji funksiyalari yerine yetirir ve dialektik mentiqin prinsipleri kimi qebul edilen bir sira prinsipleri formula edir Onlardan en baslicalari olan hertereflilik istorizm ve ziddiyyetlilik prinsiplerini gostermek olar Dunya ve idrakin oyredilmesine dair konsepsiyalardan ve ya metodlardan en qedimi metafizikadir Metafizika yunanca fizikadan sonra menasini verir ve o e e I esrde Aristotelin eserlerinin nesricisi samoslu Andronikin elme daxil etdiyi anlayisdir O Aristotelin varligin ve idrakin umumi problemlerinden behs eden eserlerini Metafizika adlandirmisdi Metafizika tebieti tedqiq etmek oyrenmek metodu kimi Yeni dovr felsefesinde formalasmisdir O tebieti oz terkib hisselerine parsalayaraq hemin hisselerden her birini ayriliqda deyisikliksiz ve inkisafdan kenarda oyrenmek metodundan ibaret olmusdur Dialektika hereket ve inkisaf haqqinda elm ve univrsal idrak metodu olmaq etibari ile oz alternativlerinden keyfiyyetce ferqlenen bir elmdir Onun bir elmi sistem olmaqla qanun ve kateqoriya aparati onlarin bir birile qarsiliqli elaqeleri nizamliligi ve sistemliyi vardir Dialektik kateqoriyalarVarligin en umumi universal elaqeleri kateqoriya yunanca mulahize muddea demekdir anlayisinda ifade olunmusdur Onlar gerceklik hadiselerinin idrakin muhum ve umumi xasselerini tereflerini eks etdiren esas ve umumi anlayislardir Felsefi kateqoriyalar mezmunu gersekliyin xasse elaqe ve munasibetleri haqqinda umumilesdirilmis bilikden ibaret olan felsefenin esas anlayislaridir Her bir obyektin idraki onun xasselerinin oyrenilmesinden baslayir Xasse predmetin diger predmetlerle ferq ve ya oxsarligini sertlendiren ve onlarla qarseleqle tesirde tezahur eden terefdir Predmetin xasselerinin mecmusu onun keyfiyyetini teskil edir Keyfiyyet mueyyenlikdir Keyfiyyet mueyyenliyi ilk evvel hiss orqanlari vasitesile qeyde alinir Tefekkurun qabiliyyeti neticesinde mueyyen cismin neden ibaret olmasini gosteren xasselerin sistemli mecmusundan teskil olunan keyfiyyet kateqoriyasi formalasir Kemiyyet predmetin miqdarca coxlugu ve ya xasselerin intensivliyi ile xarakterize olunan mueyyenliyidir Aristotel kemiyyetleri bolunen ve fasilesiz xasselerden ibaretdir Meselen eded ve soz bolunendir xett seth yer zaman ve mekan fasilesizdir Keyfiyyetsiz kemiyyet kemiyyetsiz keyfiyyet yoxdur Onlarin vehdeti olcude oz eksini tapir Mahiyyet ve tezahuru xarakterize eden kateqoriyalar onun mezmununu bu ve ya diger terefden askar edirler Mahiyyet obyektin daxili tezahur ise xarici terefidir mahiyyet mueyyen obyektler soxlugundaki umumidir tezahur tekcelerde tezahur edir Mezmun obyektin butun hisselerinin mecmusu forma ise mezmunun daxili teskili mezmununun strukturudur Mezmunu teskil eden forma sayesinde obyekt keyfiyyet mueyyenliyine malik olur Sebeb obyektler ve ya onlarin terefleri arasindaki qarsiliqli tesirden netice ise obyektler ve ya onlarin tereflerinin deyisilmesinden ibaretdir Zeruret sabit daxili daimi fealiyyet gosteren sebeblerden toreyir Tesaduf ise esasen qeyri sabit ve qeyri hemcins ve qeyri mueyyen xarici sebeblerden torediyinden tezahur edir Imkan mueyyen seraitde heyata kece gercekliye cevrile bilen obyektiv qanunlara zidd olmayan ne varsa onlarin mecmusuna deyilir Gerceklik ise heyata kecmis bas tutmus realize edilmis imkani nezerde tutulur Dialektik materializmde gerceklik her bir cism ve hadisenin oz varligini oz gercekliyini nezerde tutur Imkanin gercekliye cevrilmesinde helledici rolu oynayan amil obyektiv seraitdir Cemiyyet hadiselerinde suurlu fealiyyet gosteren insanlarin rolu zeruri sertlendirilir Dialektikanin asagidaki qanunlari movcuddur 1 Kemiyyet deyismelerinin keyfiyyet deyismelerine kecmesi qanunu Bu qanun gercekliyin en umumi obyektiv qanunlarindan biridir Kemiyyet ve keyfiyyet eyni predmetde obyektiv vehdetde movcuddur Lakin onlar arasinda esasli ferqler de vardir Eger kemiyyet deyisiklikleri azalma ve artmaya kicilme ve boyumeye sebeb olur mueyyen olcu daxilinde yeni keyfiyyet hali dogurmursa cismin keyfiyyetce deyisilmesi olcunu pozur yeni keyfiyyet halinin emele gelmesi ile neticelenir Inkisafin en umumi ve obyektivliyi olan bu qanun oz hereketin oz inkisafin mexanizmini xarakterini mahiyyetini ifade edir inkisafin nece hansi formalarda bas verdiyini mueyyen edir insanlari inkisafin seciyyevi xususiyyetleri formalari merheleleri ve s haqqinda qanunauygunluqlarla silahlandirir Bu da insanlarda nezeri tefekkurun inkisafina ve emeli islerinde daha feal olmasina komek edir 2 Eksliklerin vehdeti ve mubarizesi qanunu Bu qanun umumi hereket ve inkisafin sebeblerini menbelerini hereketverici quvvelerini mueyyen edir Eksliklerin vehdeti ve mubarizesi qanunun mahiyyetini inkisaf prosesinde rolunu ve fealiyyet mexanizmini derinden anlamaq ucun eyniyyet ferqlilik ziddiyyet ekslik munaqise ve s anlayislarinin mahiyyetini bilmek onlari ferqlendirmek zeruridir Bu anlayislari 2 menada seciyyelendirmek olar ekslik gerceklik hadiselerine xas olan onlarin inkisafini sertlendiren en umumi mueyyenlikdir ekslik ziddiyyetlerin keskinlesmesi derecesi menafe ferqlerinin artib tam qutblesmesi ve barismazligi formasi ve tezahurudur Inkari inkar qanunu Inkari inkar dialektikanin en umumi qanunudur gerceklikdeki inkisafin perspektivlerini meyllerini ve istiqametlerini forma ve neticelerini bildirir inkar terminini felsefeye ilk defe Hegel getirmis inkar inkari bir umumi dialektik qanun seklinde de Hegel isletmisdir Inkari inkar qanununu seciyyelendiren esas anlayislar bunlardir inkar varislik ve inkisaf Inkarin anlasilmasinda esasen iki munasibet dialektik ve metafizik movqe ferqlendirilmelidir Inkari inkar gercekliyin butun sahelerinde tebietde cemiyyetde idrakda fealiyyet tesirine malik olan inkisafin qarsisialinmazliq ve varisliyini vehdet halinda eks etdiren kohnenin bir cox cehetlerinin yeniden tekrarlandigini ifade eden bir cox cehetlerinin yeniden tekrarlandigini ifade eden umumi qanundur EdebiyyatR Eliquliyev S Sukurlu S Kazimova Elmi fealiyyetde istifade olunan esas terminler Baki Informasiya Texnologiyalari 2009 201 s