Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Məlumatı yoxla. Bu məqalədə verilən dəqiqliyini və məlumatların yoxlamaq lazımdır. aydınlaşdırılmalıdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Təbiət — maddi dünya, elmin öyrəndiyi əsas obyekt. İnsan ətrafında olan bütün reallıq təbiət adlanır. Təbiət canlı və cansız olur.
Cansız təbiət
Qeyri-maddi təbiət — enerjiyə malik olan maddə və fiziki sahə. Onun quruluşu aşağıdakı sıralama ilə gedir : elementar hissəcik, atom, kimyəvi element, planet, ulduz və kainat.
Maddi təbiət — müxtəlif hallarda ola bilər :qaz, maye, və plazma). Materialist dünyagörüşünə görə hesab edilir ki, qeyri-maddi təbiətin inkişafı canlı təbiətin yaranmasına gətirib çıxarıb.
Cansız təbiəti aşağıdakı şəkildə ayırmaq olar:
Canlı təbiət
Canlı təbiət — bütün orqanizmlərin cəmidir. Elmdə o 7 növə bölünür: viruslar, , arxeylər, bakteriyalar, göbələklər, bitkilər və heyvanlar. Canlı orqanizm tərkib hissəsi olan ekosistemdə yaşayır. Təkamül nəzəriyyəsinə görə canlı orqanizmin inkişafı insanın yaranmasına gətirib çıxartmışdır. İnsanın hər 3 sm-də 26000 bakteriya vardır.
Canlı təbiəti cansız təbiətdən fərqləndirən 5 əsas xüsusiyyəti qeyd etmək olar. Canlı təbiət:
- Tənəffüs edir
- Qidalanır
- İnkişaf edir
- Çoxalır
- Məhv olur
Təbiətdə ritm
Təbiətdə ritm- təbii hadisələrin və proseslərin müəyyən ardıcıllıqla və qanunauyğun tezliklə növbələşməsi. Dövri və tsiklli təbiət ritmləri ayırırlar. Dövri ritmlərdə eyni tipli mərhələlər təxminən eyni bərabər vaxt fasiləsində təkrar olunur (gecə və gündüzün əvəz olunması, illərin əvəz olunması və s.). Tsikllik təbiət ritmlərində tsiklin daimi orta müddətinə eyni mərhələlər arasındakı vaxt fasilələri dəyişkən uzunluqda (müddətdə) olur (iqlim tərəddüdü, günəş aktivliyinin maksimumu və s.). Çoxəsrlik, çoxillik, illik, mövsümilik, sutkalıq və sutkadaxili ritmlik hadisələri müşahidə edilir ki, biosfer üçün həm xarici faktorlarla (kosmik təsir, günəş aktivliyi, mövsümlərin və gecə-gündüzün əvəz olunması), həm də daxili inkişaf qanunauyğunluqları ilə (suksessiya, populyasiyanın qocalması və cavanlaşması, onun sayırnn dinamikası və s.) əlaqədardır. Orqanizmlər təbiət ritmlərinə uyğunlaşmışlar və bu ritmlərə reaksiya verən müvafiq mexanizmlərə malikdirlər (məsələn, sutka ərzində çiçəklərin açılması və yumulması, quşların ərazidə istiqamətlənməsinə köməklik göstərən "vaxt hissiyyatı" — onların bioloji "saatların", insanda həzm prosesinin sutkadaxili intensivliyinin dəyişməsi və s.). Təbiətdə təbiət ritmlərinin ümumi sürəti (tempi) olduqca vacibdir və çox vaxt iqtisadi məqsədlər üçün tələb olunandan xeyli aşağı olur. Təbii və antropogen hadisələr arasında özünəməxsus "disxronoz" (vaxta görə uyğunsuzluq) çox vaxt təbii sistemin dağılmasına səbəb olur. Məsələn, meşədə sistemsiz, tez-tez qırıntı aparılması meşənin sıradan çıxmasına səbəb olur; tropik meşələrdə "qırıb-yandırma" əkinçiliyi sistemi zamanı torpağın münbitliyinin bərpasına imkan vermir, çox vaxt səhralaşma ilə nəticələnir.
Təbiətdə maddələrin dövranı
Təbiətdə maddələrin dövranı- Yerdə üzvi və mineral maddələrin dövri xarakterli çevrilmə və yerdəyişmə prosesi. Təqribən 5 mlrd, il əvvəl Yer maddəsinin diferensiasiyası baş vermiş və yer kimyəvi tərkibi, fiziki və termodinamik xüsusiyyətləri ilə fərqlənən konsentrik qatlara, yaxud geosferlərə (atmosfer, hidrosfer, yer qabığı, qranit, bazalt) bölünmüşdür. Geosferlər arasında və onların daxilində maddələr mübadiləsi daim davam etmişdir
Təbiətdə maddələrin böyük dövranı
Təbiətdə maddələrin böyük dövranı-bu dövran Günəş enerjisi ilə Yerin dərinlik enenjisinin qarşılıqlı təsirilə baş verir və biosferdə Yerin daha dərin qatlarında maddələrin paylanması ilə yerinə yetirilir. Maqmatik süxurların aşınması hesabına əmələ gələn yer qabığının hərəkətdə olan zonasında (hərəkət zonasında) yenidən yüksək temperatur və təzyiq zonasına yüklənir (daxil olur). Onlar orada əriyərək maqmanı — maqmatik süxurların yeni mənbəyini əmələ gətirir. Bu süxurlar yerin səthinə çıxdıqda aşınma proseslərinin təsirilə onlar təzədən çöküntü süxurlara transformasiya olunur. Quru ilə okean arasında atmosfer vasitəsilə suyun dövranı da böyük dövran adlanır. Dünya okeanı səthindən buxarlanan su (buna yer səthinə düşən günəş enerjisinin, demək olar ki, yarısı sərf olunur) quruya aparılır, orada yağıntı şəklində düşərək səth və yeraltı axınlar şəklində yenidən okeana qayıdır. Suyun dövranı aşağıdakı sadə sxemlə gedir: okeanın səthindən suyun buxarlanması — su buxarının kondensasiyası — həmin okeanın səthinə yağıntının düşməsi. İl ərzində Yerdə suyun dövranında 500 min kub km-dən artıq su iştirak edir. Suyun dövranı planetimizdə təbii şəraitin formalaşmasında bütövlükdə əsas rol oynayır. Suyun bitkilər tərəfindən transpirasiyası və onun biogeokimyəvi tsikldə udulması nəzərə alındıqda Yerdə su ehtiyatının hamısı 2 milyon ilə bölünür və parçalanır.
Təbiətdən istifadə
Təbiətdən istifadə – gələcək nəsilərin ehtiyacını nəzərə almaqla, cəmiyyətin sosial-iqtisadi tələblərini ödəmək məqsədilə ətraf mühitin ekoloji tarazlığının pozulmasına yol verilmədən təbii resurslardan səmərəli və qənaətlə istifadə edilməsi. Təbii sərvətlərdən istifadə olunması. – Yerin ətrafındakı kosmik fəzadan tutmuş yerin dərin qatlarına qədər olan geniş sahəni əhatə edir. Təbiətdən səmərəli istifadə edilməsi qurulmuş qlobal və ekosistem qanunauğunluqların və proseslərin maksimal dərəcədə saxlanmasıdır, çalışmaq lazımdır ki, onları insanın və digər orqanizmlərin yaşadığı mühitin ziyanına dəyişilməsinə yol verilməsin, bu dəyişilmə əsasən təbii və antropogen ekosistemlərin ümumi məhsuldarlığının yüksəldilməsi istiqamətində olmalıdır.
İstinadlar
- Qərib Məmmədov, Mahmud Xəlilov. Ensiklopedik ekoloji lüğət, Bakı 2008
- Məmmədov Q. Ş. Xəlilov M. Y. Ensiklopedik ekoloji lüğət Bakı 2008
Ədəbiyyat
Масштабная гармония Вселенной,Сухонос С.И.,Москва,София,2000 г.
Xarici keçidlər
- Qərib Məmmədov, Mahmud Xəlilov
- Canlı planet
- Təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə və ekoloji aspekt
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Melumati yoxla Bu meqalede verilen faktlarin deqiqliyini ve melumatlarin etibarliligini yoxlamaq lazimdir Muzakire sehifesinde aydinlasdirilmalidir Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Tebiet maddi dunya elmin oyrendiyi esas obyekt Insan etrafinda olan butun realliq tebiet adlanir Tebiet canli ve cansiz olur TebietCansiz tebietQeyri maddi tebiet enerjiye malik olan madde ve fiziki sahe Onun qurulusu asagidaki siralama ile gedir elementar hissecik atom kimyevi element planet ulduz ve kainat Maddi tebiet muxtelif hallarda ola biler qaz maye ve plazma Materialist dunyagorusune gore hesab edilir ki qeyri maddi tebietin inkisafi canli tebietin yaranmasina getirib cixarib Cansiz tebieti asagidaki sekilde ayirmaq olar Sema cisimleri gunes ay planetler ulduzlar Hava cisimleri bulud yagis kulek seh qar dolu Yerin quru hisseleri materikler qiteler adalar yarimadalar daglar Yerin sulu hisseleri okeanlar denizler goller caylar bulaqlar selaleler Canli tebietCanli tebiet butun orqanizmlerin cemidir Elmde o 7 nove bolunur viruslar arxeyler bakteriyalar gobelekler bitkiler ve heyvanlar Canli orqanizm terkib hissesi olan ekosistemde yasayir Tekamul nezeriyyesine gore canli orqanizmin inkisafi insanin yaranmasina getirib cixartmisdir Insanin her 3 sm de 26000 bakteriya vardir Canli tebieti cansiz tebietden ferqlendiren 5 esas xususiyyeti qeyd etmek olar Canli tebiet Teneffus edir Qidalanir Inkisaf edir Coxalir Mehv olurTebietde ritmTebietde ritm tebii hadiselerin ve proseslerin mueyyen ardicilliqla ve qanunauygun tezlikle novbelesmesi Dovri ve tsiklli tebiet ritmleri ayirirlar Dovri ritmlerde eyni tipli merheleler texminen eyni beraber vaxt fasilesinde tekrar olunur gece ve gunduzun evez olunmasi illerin evez olunmasi ve s Tsikllik tebiet ritmlerinde tsiklin daimi orta muddetine eyni merheleler arasindaki vaxt fasileleri deyisken uzunluqda muddetde olur iqlim tereddudu gunes aktivliyinin maksimumu ve s Coxesrlik coxillik illik movsumilik sutkaliq ve sutkadaxili ritmlik hadiseleri musahide edilir ki biosfer ucun hem xarici faktorlarla kosmik tesir gunes aktivliyi movsumlerin ve gece gunduzun evez olunmasi hem de daxili inkisaf qanunauygunluqlari ile suksessiya populyasiyanin qocalmasi ve cavanlasmasi onun sayirnn dinamikasi ve s elaqedardir Orqanizmler tebiet ritmlerine uygunlasmislar ve bu ritmlere reaksiya veren muvafiq mexanizmlere malikdirler meselen sutka erzinde ciceklerin acilmasi ve yumulmasi quslarin erazide istiqametlenmesine komeklik gosteren vaxt hissiyyati onlarin bioloji saatlarin insanda hezm prosesinin sutkadaxili intensivliyinin deyismesi ve s Tebietde tebiet ritmlerinin umumi sureti tempi olduqca vacibdir ve cox vaxt iqtisadi meqsedler ucun teleb olunandan xeyli asagi olur Tebii ve antropogen hadiseler arasinda ozunemexsus disxronoz vaxta gore uygunsuzluq cox vaxt tebii sistemin dagilmasina sebeb olur Meselen mesede sistemsiz tez tez qirinti aparilmasi mesenin siradan cixmasina sebeb olur tropik meselerde qirib yandirma ekinciliyi sistemi zamani torpagin munbitliyinin berpasina imkan vermir cox vaxt sehralasma ile neticelenir Tebietde maddelerin dovraniTebietde maddelerin dovrani Yerde uzvi ve mineral maddelerin dovri xarakterli cevrilme ve yerdeyisme prosesi Teqriben 5 mlrd il evvel Yer maddesinin diferensiasiyasi bas vermis ve yer kimyevi terkibi fiziki ve termodinamik xususiyyetleri ile ferqlenen konsentrik qatlara yaxud geosferlere atmosfer hidrosfer yer qabigi qranit bazalt bolunmusdur Geosferler arasinda ve onlarin daxilinde maddeler mubadilesi daim davam etmisdirTebietde maddelerin boyuk dovraniTebietde maddelerin boyuk dovrani bu dovran Gunes enerjisi ile Yerin derinlik enenjisinin qarsiliqli tesirile bas verir ve biosferde Yerin daha derin qatlarinda maddelerin paylanmasi ile yerine yetirilir Maqmatik suxurlarin asinmasi hesabina emele gelen yer qabiginin hereketde olan zonasinda hereket zonasinda yeniden yuksek temperatur ve tezyiq zonasina yuklenir daxil olur Onlar orada eriyerek maqmani maqmatik suxurlarin yeni menbeyini emele getirir Bu suxurlar yerin sethine cixdiqda asinma proseslerinin tesirile onlar tezeden cokuntu suxurlara transformasiya olunur Quru ile okean arasinda atmosfer vasitesile suyun dovrani da boyuk dovran adlanir Dunya okeani sethinden buxarlanan su buna yer sethine dusen gunes enerjisinin demek olar ki yarisi serf olunur quruya aparilir orada yaginti seklinde duserek seth ve yeralti axinlar seklinde yeniden okeana qayidir Suyun dovrani asagidaki sade sxemle gedir okeanin sethinden suyun buxarlanmasi su buxarinin kondensasiyasi hemin okeanin sethine yagintinin dusmesi Il erzinde Yerde suyun dovraninda 500 min kub km den artiq su istirak edir Suyun dovrani planetimizde tebii seraitin formalasmasinda butovlukde esas rol oynayir Suyun bitkiler terefinden transpirasiyasi ve onun biogeokimyevi tsiklde udulmasi nezere alindiqda Yerde su ehtiyatinin hamisi 2 milyon ile bolunur ve parcalanir Tebietden istifadeTebietden istifade gelecek nesilerin ehtiyacini nezere almaqla cemiyyetin sosial iqtisadi teleblerini odemek meqsedile etraf muhitin ekoloji tarazliginin pozulmasina yol verilmeden tebii resurslardan semereli ve qenaetle istifade edilmesi Tebii servetlerden istifade olunmasi Yerin etrafindaki kosmik fezadan tutmus yerin derin qatlarina qeder olan genis saheni ehate edir Tebietden semereli istifade edilmesi qurulmus qlobal ve ekosistem qanunaugunluqlarin ve proseslerin maksimal derecede saxlanmasidir calismaq lazimdir ki onlari insanin ve diger orqanizmlerin yasadigi muhitin ziyanina deyisilmesine yol verilmesin bu deyisilme esasen tebii ve antropogen ekosistemlerin umumi mehsuldarliginin yukseldilmesi istiqametinde olmalidir IstinadlarQerib Memmedov Mahmud Xelilov Ensiklopedik ekoloji luget Baki 2008 Memmedov Q S Xelilov M Y Ensiklopedik ekoloji luget Baki 2008EdebiyyatMasshtabnaya garmoniya Vselennoj Suhonos S I Moskva Sofiya 2000 g Xarici kecidlerQerib Memmedov Mahmud Xelilov Canli planet Tebii ehtiyatlardan semereli istifade ve ekoloji aspekt