Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Temperatur (latınca temperatura — normal vəziyyət) və ya hərarət dərəcəsi — fiziki kəmiyyət olub makroskopik sistemdə hissəciyin kinetik enerjisini bir sərbəstlik dərəcəsində xarakterizə edir.
| Temperatur | |
|---|---|
| Ölçü vahidi | |
| BS | Kelvin |
| Ölçü cihazı | termometr |
| Qeyd | |
| Skalyar kəmiyyət | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Cisimlərin qızma dərəcəsini xarakterizə edən fiziki kəmiyyət temperatur adlanır. Molekulların hərəkət enerjiləri temperaturdan asılı olaraq dəyişir. Temperaturun azalması ilə molekullarin hərəkət sürəti azalır və −273,15°C-də tamamilə dayanırlar. Bu temperatur temperaturun mütləq sıfrı adlanır. Temperaturun mütləq sıfrını praktik olaraq almaq mümkün deyil. Temperatur yüksəldikcə entropiya artır düşdükdə isə entropiya azalır. Mütləq sıfırda entropiya sıfıra bərabərdir.
Cisimlərin qızma dərəcəsi termometr adlanan cihazla ölçülür. İlk zamanlar düzəldilən tərmometrlər əsasən maddələrin istidən genişlənməsi xassəsinə əsaslanmışdır. Molekulların istilik hərəkət enerjilərinin temperaturla mütənasib olaraq artması məlum olanda artıq Selsi, Faranqeyt, Reomir şkalalarından istifadə edilirdi. Selsi şkalasının sıfrı əriməkdə olan buzun temperaturu ilə, 100 °C-isə normal atmosfer təzyiqində ağzı açıq qabda qaynayan suyun temperaturuna görə seçilir. 0 °C ilə 100 °C intervalı bərabər olaraq 100 yerə bölünərək hər bir hissə 1 °C adlanr. Kelvin və selsi şkalaları arasındakı əlaqə T=t+273,15 kimidir. Yəni buzun ərimə temperaturu t=0 °C Kelvin şkalası ilə 273,15 K-ə suyun qaynama temperaturu 100 °C isə 373 K-dir. Hər iki şkala üçün bir bölgünün qiyməti eynidir. Selsi şkalasının geniş tətbiqinin bir səbəbi də budur.
- Faranheyt temperatur şkalasının sabit nöqtələri olaraq, su, buz, və dəniz duzu qarışığının temperaturu 0 °F və insan bədəninin normal temperaturu təqribən 100 °F seçilmişdir. Faranqeyt şkalasında buzun ərimə temperaturu 32 °F, suyun qaynama temperaturu 212°F-dir.
- Selsi temperatur şkalasının sabit nöqtələri normal atmosfer təzyiqində buzun ərimə(0 °C) və suyun qaynama(100 °C) temperaturudur.
- Faranqeyt və Selsi şkalalarında temperatur həm müsbət həm də mənfi qiymətlər ala bilər.
- Kelvin (U. Tomson) seyrəldilmiş qazla işləyən temperatur şkalası təklif edir ki, bu şkalaya görə temperatur ancaq müsbət qiymətlər ala bilər. Bu şkalanı bəzən mütləq temperatur şkalası da adlandırırlar. Hesablamalar temperaturun mütləq sıfrının 273,15 °C-ə uyğun gəldiyini göstərir. Selsi, Kelvin, Faranheyt şkalalarının birindən digərinı keçid belə təyin edilir:t°C/5=(T-273)/5=(tF−32)/9.
- Müqavimət termometrləri elektrik müqavimətinin temperaturdan asılılığına əsaslanır. Müqavimət termometrləri təqribən 14 K ilə 900 K temperatur intervalında işləyir. Daha yüksək temperaturlar optik üsullarla, o cümlədən piroelektrik xassıli seqnetoelektrik keramik materiallar əsasında hazırlanmış radiometrlərdən istifadə olunur. İnsanın isti və soyuğu hiss etməsi qızmış materialdan axan istiliklə bağlıdır. Əslində insan əli ilə temperatura yox, istiliyə toxunur. Temperatur isə hissəciklər səviyyəsində yaranır. Kiçik hissəciklərin hərkətləri düzxətli, fırlanma və ya vibrasiya xarakterli ola bilirlər. Tempeartur çox hallarda dərəcə ilə ölçülür. Bu tətbq olunan şkaladan asılı olaraq Selsi və ya Kelvin vahidi ilə ölçülə bilər. Başlanğıc nöqtə kimi ya kimyəvi cəhətdən saf olan maddənin bir haldan başqa hala keçməsini xarakterizə edən (Kelvin), ya da suyun normal təzyiqdə donma temperaturunu göstərən (Selsi) başqası götürülə bilər.
Əgər iki müxtəlif temperatura malik cism bir-birinin yaxınlığında yerləşiibsə onda onların arasında termodinamiki proses, yəni istilik mübadiləsi baş verir. Burada üç hal mümkündür:
- İstilikkeçirmə
- Konveksiya,
- Şüalanma
Temperatur termometr və ya temperatur datçiklərinin köməyi ilə ölçülür. Ölçülən obyekt ilə termiki kontaktın yaradılmaısı keçirmə, konveksiya və ya şüalanma yolu ilə kifayət qədər istilik ötürülməsini tələb edir. Ölçmə dəqiqliyi hava, istilik balansı, istilikkeçirmə qabiliyyəti kimi parametrlərdən asılıdır.
Temperaturun ölçülməsi üç üsulla aparıla bilir:
- Mexaniki üsul, burada temperatur fərqi tətbiq olunan materialın istilikdən genişlənmə əmsalından asılı olaraq təyin edilir (civə termometri).
- Elektrik üsulu, burada materialların istilikdən asılı olaraq elektrik müqavimətlərindən istifadə edilir.
- Dolayı yolla, burada materialın temeraturdan asılı olaraq halından istifadə edilir (istilik kameraları).
Atmosferdə havanın temperaturunun şaquli dəyişməsi
Troposferdə havanın temperaturu yüksəklikdən asılı olaraq orta hesabla azalır. Atmosferin təbəqələri arasında isə bir- neçə km məsafədə dəyişməz qalır. Məhz temperaturun yüksəklikdən asılı olaraq dəyişməsi amilinə görə atmosfer təbəqələrə ayrılır.
Temperaturun şaquli qradiyenti
Hər 100 m yüksəklikdən bir temperaturun dəyişməsi temperaturun şaquli qradiyenti (TŞQ) adlanır. TŞQ ilin fəsillərindən, sutkanın saatlarından(atmosferin yerüstü qatında) və yüksəklikdən asılı olaraq dəyişir. Orta hesabla TŞQ troposferdə 0,5–0,6°C/ 100 m təşkil edir. Temperatur yüksəklikdən asılı olaraq azaldıqda TŞQ müsbət, artdıqda isə mənfi olur.
Temperatur inversiyası
Temperaturun yüksəklikdən asılı olaraq artması inversiya adlanır. Yerüstü inversiya birbaşa səth örtüyündən başlanır (torpaq, qar və ya buz). Bu inversiya bir- neçə yüz metrə kimi yayıla bilər.
Temperatur izotermiyası
Əgər havanın temperaturu yüksəklikdən asılı olaraq dəyişməz qalarsa bu izotermiya adlanır. Xəritədə eyni temperatur kəmiyyətlərini birləşdirən xətlərə izotermlər deyilir.
Xarici keçidlər
Havanın temperaturunun şaquli istiqamətdə dəyişməsi
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Temperatur latinca temperatura normal veziyyet ve ya heraret derecesi fiziki kemiyyet olub makroskopik sistemde hisseciyin kinetik enerjisini bir serbestlik derecesinde xarakterize edir Temperaturt displaystyle t Olcu vahidiBS KelvinOlcu cihazi termometrQeydSkalyar kemiyyet Vikianbarda elaqeli mediafayllar Cisimlerin qizma derecesini xarakterize eden fiziki kemiyyet temperatur adlanir Molekullarin hereket enerjileri temperaturdan asili olaraq deyisir Temperaturun azalmasi ile molekullarin hereket sureti azalir ve 273 15 C de tamamile dayanirlar Bu temperatur temperaturun mutleq sifri adlanir Temperaturun mutleq sifrini praktik olaraq almaq mumkun deyil Temperatur yukseldikce entropiya artir dusdukde ise entropiya azalir Mutleq sifirda entropiya sifira beraberdir Cisimlerin qizma derecesi termometr adlanan cihazla olculur Ilk zamanlar duzeldilen termometrler esasen maddelerin istiden genislenmesi xassesine esaslanmisdir Molekullarin istilik hereket enerjilerinin temperaturla mutenasib olaraq artmasi melum olanda artiq Selsi Faranqeyt Reomir skalalarindan istifade edilirdi Selsi skalasinin sifri erimekde olan buzun temperaturu ile 100 C ise normal atmosfer tezyiqinde agzi aciq qabda qaynayan suyun temperaturuna gore secilir 0 C ile 100 C intervali beraber olaraq 100 yere bolunerek her bir hisse 1 C adlanr Kelvin ve selsi skalalari arasindaki elaqe T t 273 15 kimidir Yeni buzun erime temperaturu t 0 C Kelvin skalasi ile 273 15 K e suyun qaynama temperaturu 100 C ise 373 K dir Her iki skala ucun bir bolgunun qiymeti eynidir Selsi skalasinin genis tetbiqinin bir sebebi de budur Faranheyt temperatur skalasinin sabit noqteleri olaraq su buz ve deniz duzu qarisiginin temperaturu 0 F ve insan bedeninin normal temperaturu teqriben 100 F secilmisdir Faranqeyt skalasinda buzun erime temperaturu 32 F suyun qaynama temperaturu 212 F dir Selsi temperatur skalasinin sabit noqteleri normal atmosfer tezyiqinde buzun erime 0 C ve suyun qaynama 100 C temperaturudur Faranqeyt ve Selsi skalalarinda temperatur hem musbet hem de menfi qiymetler ala biler Kelvin U Tomson seyreldilmis qazla isleyen temperatur skalasi teklif edir ki bu skalaya gore temperatur ancaq musbet qiymetler ala biler Bu skalani bezen mutleq temperatur skalasi da adlandirirlar Hesablamalar temperaturun mutleq sifrinin 273 15 C e uygun geldiyini gosterir Selsi Kelvin Faranheyt skalalarinin birinden digerini kecid bele teyin edilir t C 5 T 273 5 tF 32 9 Muqavimet termometrleri elektrik muqavimetinin temperaturdan asililigina esaslanir Muqavimet termometrleri teqriben 14 K ile 900 K temperatur intervalinda isleyir Daha yuksek temperaturlar optik usullarla o cumleden piroelektrik xassili seqnetoelektrik keramik materiallar esasinda hazirlanmis radiometrlerden istifade olunur Insanin isti ve soyugu hiss etmesi qizmis materialdan axan istilikle baglidir Eslinde insan eli ile temperatura yox istiliye toxunur Temperatur ise hissecikler seviyyesinde yaranir Kicik hisseciklerin herketleri duzxetli firlanma ve ya vibrasiya xarakterli ola bilirler Tempeartur cox hallarda derece ile olculur Bu tetbq olunan skaladan asili olaraq Selsi ve ya Kelvin vahidi ile olcule biler Baslangic noqte kimi ya kimyevi cehetden saf olan maddenin bir haldan basqa hala kecmesini xarakterize eden Kelvin ya da suyun normal tezyiqde donma temperaturunu gosteren Selsi basqasi goturule biler Eger iki muxtelif temperatura malik cism bir birinin yaxinliginda yerlesiibse onda onlarin arasinda termodinamiki proses yeni istilik mubadilesi bas verir Burada uc hal mumkundur Istilikkecirme Konveksiya Sualanma Temperatur termometr ve ya temperatur datciklerinin komeyi ile olculur Olculen obyekt ile termiki kontaktin yaradilmaisi kecirme konveksiya ve ya sualanma yolu ile kifayet qeder istilik oturulmesini teleb edir Olcme deqiqliyi hava istilik balansi istilikkecirme qabiliyyeti kimi parametrlerden asilidir Temperaturun olculmesi uc usulla aparila bilir Mexaniki usul burada temperatur ferqi tetbiq olunan materialin istilikden genislenme emsalindan asili olaraq teyin edilir cive termometri Elektrik usulu burada materiallarin istilikden asili olaraq elektrik muqavimetlerinden istifade edilir Dolayi yolla burada materialin temeraturdan asili olaraq halindan istifade edilir istilik kameralari Atmosferde havanin temperaturunun saquli deyismesiTroposferde havanin temperaturu yukseklikden asili olaraq orta hesabla azalir Atmosferin tebeqeleri arasinda ise bir nece km mesafede deyismez qalir Mehz temperaturun yukseklikden asili olaraq deyismesi amiline gore atmosfer tebeqelere ayrilir Temperaturun saquli qradiyenti Her 100 m yukseklikden bir temperaturun deyismesi temperaturun saquli qradiyenti TSQ adlanir TSQ ilin fesillerinden sutkanin saatlarindan atmosferin yerustu qatinda ve yukseklikden asili olaraq deyisir Orta hesabla TSQ troposferde 0 5 0 6 C 100 m teskil edir Temperatur yukseklikden asili olaraq azaldiqda TSQ musbet artdiqda ise menfi olur Temperatur inversiyasi Temperaturun yukseklikden asili olaraq artmasi inversiya adlanir Yerustu inversiya birbasa seth ortuyunden baslanir torpaq qar ve ya buz Bu inversiya bir nece yuz metre kimi yayila biler Temperatur izotermiyasi Eger havanin temperaturu yukseklikden asili olaraq deyismez qalarsa bu izotermiya adlanir Xeritede eyni temperatur kemiyyetlerini birlesdiren xetlere izotermler deyilir Xarici kecidlerHavanin temperaturunun saquli istiqametde deyismesiIstinadlar