Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni lazımdır. |
Atom (yunanca ἄτομος (ὕλη) átomos (hýle) - "bölünməz") — kimyəvi elementin, bu elementə aid xüsusiyyətlərini saxlayan ən kiçik zərrəciyi. Elmin inkişaf tarixi boyunca müxtəlif atom modelləri təklif olunmuşdur. İlk dəfə olaraq e.ə. V əsrdə Demokrit abstrakt şəkildə atom haqqında fikir söyləmişdir. Atom kimyəvi yolla bölünmür. Kimyəvi elementin xassələrini özündə saxlayan ən kiçik hissəcikdir. "+" yüklü nüvədən və "-" yüklü elektrondan təşkil olunmuş elektroneytral hissəcikdir.
Atom modelləri
Atom modelləri izolə olunmuş atomların quruluşunu əks etdirir.
Demokrit- Levkipp modeli
Demokrit hesab edirdi ki, istənilən əşyanın xarakteri – onun kütləsi, forması və s. onun atomlarınn xassələri ilə təyin olunur. Məsələn, alovda atomlar daha itidir, buna görə də o yanma qabiliyyətinə malikdir. Bərk cisimlərdə onlar kələ-kötürdülər, ona görə də, onlar bir-biri ilə möhkəm əlaqədə olurlar, suda onlar hamardırlar, bu da suyun axmasına imkan verir. İnsan qəlbi (ruhu da) də Demokritə görə atomlardan təşkil olunmuşdur. Demokrit öz hipotezini atomistlik adlandırırdı. Demokrit ilə yanaşı onun müəllimi Levkipp də atomist olmuşdur. Həmin dövrdə atomistlik hipotezinin qəbul olunmamasının səbəbi Demokrit və Levkippdən daha şöhrətli olan Aristotelin(Ərəstun) atomu qəbul etməməsi idi. O qəbul edirdi ki, Demokritin atom hipotezinin əsas hissəsi olan boşluq mövcud ola bilməz. Hətta o belə bir müəllifi idi
Nature not abhorret vakuum (Təbiət boşluğa dözmür)
Bu postulat uzun müddət Aristotel fizikasının əsas postulatı olmuşdur.
Tomson modeli
Alimlər atomun bərabər sayda müsbət və mənfi yüklü zərrəciklərdən təşkil olunduğunu XIX əsrin əvvəllərindən bilirdilər. İngilis fiziki C.C.Tomson (qısaca Ci-Ci) 1897-ci ildə elektronu kəşf etdi və müəyyən olundu ki, elektron hidrogen atomunun kütləsindən təxminən 2000 dəfə kiçikdir. Bir tərəfdən bu fakta, digər tərəfdən atomun neytral olması faktına əsaslanaraq Ci-Ci 1903-cü ildə atomun quruluşunun ikinci modelini irəli sürür.
Saturn modeli
1904-cü il. Burada atom ətrafında orbit üzrə elektronlar fırlanan kiçik müsbət yüklü nüvədən ibarətdir.
Planetar modeli
1911-ci il. Ernest Rezerford bir çox təcrübələrdən sonra qərara gəlir ki, atom quruluşa malikdir. Burada elektronlar atomun mərkəzində yerləşmiş müsbət yüklü nüvə ətrafında fırlanırlar. Belə təsvir klassik mexanikanın prinsipləri ilə uzlaşmırdı. Yəni fırlanan yük özündən elektromaqnit dalğaları buraxaraq enerjini itirməlidirlər.
Bor- Zommerfled modeli
Hesablamalar göstərmişdir ki, elektronun nüvəyə düşməsi vaxtı çox qısadır. Atomların stabilliyini sübut etmək üçün Nils Bor 2 postulat söyləyir:
Birinci postulat: Atomlar yalnız hər birinə müəyyən enerji uyğun gələn xüsusi stasionar hallarda və ya kvant hallarında ola bilər. Stasionar halda atom elektromaqnit dalğaları şüalandırmır və udmur.
İkinci postulat: Atom böyük enerjili stasionar halda olarkən şüalanma baş verir və kiçik enerjili stasionar hala keçir. Bu zaman elektron nüvəyə uzaq orbitdən nüvəyə yaxın orbitə keçir. Əksinə, atom enerji udduqda kiçik enerjili stasionar haldan böyük enerjili stasionar hala keçir. Bu zaman elektron nüvəyə yaxın orbitdən uzaq orbitə keçir.
Borun postulatı göstərmişdir ki, atomu təsvir etmək üçün klassik mexanika kifayət deyil. Atomların sonrakı tədqiqatı kvant mexanikasının yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Bu sahə bir çox müşahidə olunan faktların izahını mümkün etməmişdir.
Heyzenberq modeli
Atomun Heyzenberq modelində göstərilir ki, elektronlar nüvə ətrafında həm dalğa, həm də zərrəcik xassəsi göstərir və elektronun nüvə ətrafındakı dəqiq vəziyyətini müəyyən etmək qeyri mümkündür.
Kvant mexaniki cəhətdən atom
Planetar modelin səvh cəhətlərini aradan qaldırmaq üçün Nils Bor üç postulatdan ibarət nəzəriyyə formalaşdırdı:
- Birinci postulat (Stasionar hallar qaydası) : Atom yalnız müəyyən stasionar hallar üzrə mövcud olur. Xarici təsir olmadan stasionar hal dəyişmir. Stasionar hallarda atom foton udmur və şüalandırmır.
- İkinci postulat (Atomların kvantlanma qaydası) : Elektron yalnız elə dairəvi və ellips stasionar orbit üzrə hərəkət edə bilər ki, onun enerjisi haş xətlinin (ħ)natural misllərinə bərabər olsun:
- hv = m•vn•rn = nħ (n= 1, 2,3,4...)
Burada m elektronun kütləsi, vn elektronun stasionat orbitdəki sürəti, rn stasionar orbitin radiusudur.
- Üçüncü postulat (Bor - tezlik qaydası) : Elektron bir stasionar orbitdən digər stasionar orbitə keçdikdə bir kvant enerji udur və ya şüalandırır. Udulan və ya şüalandırılan kvantın enerjisi stasionar orbitlərin enerjilərinin fərqinin moduluna bərabərdir:
- |E| = |En - Em| = hv
Bundan da belə alınır ki, şüalanma tezliyi:
- v= |En - Em| /h
Elektronun ellips orbit üzrə hərəkət etməsi Zommerfled tərəfindən irəli sürülmüşdür.
Bor nəzəriyyəsinin zəif cəhətləri
- Bor nəzəriyyəsində de broyl qaydası nəzərə alınmır.
- Bor nəzəriyyəsində elektronlar trayektoriya üzrə hərəkət edir. Amma kvant fizikasında trayektoriya anlayışı yoxdur.
- Bor nəzəriyyəsində qeyri müəyyənlik prinsipi nəzərə alınmır.
- Bor nəzəriyyəsində elektron yalnız dairəvi və ellips orbit üzrə hərəkət edir.
Heyzenberq nəzəriyyəsi
Bor nəzəriyyəsinin zəif cəhətlərini aradan qaldırmaq üçün V.Heyzenberq belə bir nəzəriyyə irəli sürdü ki, elektronun dəqiq yerini müəyyən etmək mümkün deyil və dalğa- zərrəcik xassəsi göstərir. Onun nəzəriyyəsinin əsasında iki postulat durur:
- Birinci postulat: Elektron nüvə ətrafında özünü həm hissəcik, həm də dalğa kimi aparır.
- İkinci postulat: Elektronun nüvə ətrafında dəqiq yerini müəyyən etmək qeyri- mümkündür, onun atomun müxtəlif yerlərində olması ehtimalı fərqlidir.
- Heyzenberq hipotezi hər şeyi izah edir. Məsələn, elektron dalğa ola bildiyindən təcillə hərəkət zamanı dalğa şüalandırmır. Həmçinin kvant fizikası fəza orbiti- orbital anlayışını qəbul etdi.
- Heyzenberq nəzəriyyəsi atom haqqında ən müasir və möhtəşəm nəzəriyyədir.
Atomun kəşfinin xronologiyası
- J. J. Thomson (Cozef Con Tomson) 1897-ci ildə atomun korpuskul adlandırdığı hissəsini kəşf etdiyini elan etdi. Başqa fiziklər yeni hissəciyi elektron adlandırmağı təklif etdilər.
- E. Rutherford (Rezerford) 1919-cu ildə atomun müsbət yüklü hissəciyini kəşf etdi. O bu hissəciyi "proton" (yunan: birinci) adlandırdı.
- J. Chadwick (Çedvik) 1932-ci ildə, ona qədər Rezerfordun mövcudiyyətini təxmin etdiyi neytronu kəşf etdiyini bildirdi.
Atomun Nüvəsi
Atom nüvədən və onun ətrafında hərəkət edən elektronlardan ibarətdir. Atomun nüvəsi öz növbəsində protonlardan və neytronlardan ibarətdir. Elektron -1 elektrik yükünə, proton +1 elektrik yükünə malikdir, neytron elektrik yükü daşımır. Bütün elementlərin atomları eyni elektron, eyni proton və eyni neytronlardan yaranmışdır. Lakin elementlər atomlarındakı protonların sayı ilə fərqlənirlər. Nüvədəki protonların sayı elementin atom nömrəsini təşkil edir. Proton və neytron ikisi birlikdə , yəni "nüvəyə (ingilis: nucleus) aid olan" adlanırlar.
Atomun ölçüsü
Atom təqribən 0.2 - 0.5 nm ölçüyə malikdir. Buna görə də onun adi işıqda və adi mikroskop vasitəsilə görünməsi mümkün deyil. Lakin müxtəlif təcrübələr atomun mövcudiyyətini aşkar etməyə imkan verir. Son onilliklərdə subnanometr miqyasda görüntü əldə etmək imkanı verən mikroskoplar işlənib hazırlanmışdır, bunların vasitəsilə atomları izləmək mümkündür. Belə mikroskoplardan biri 1984-cü ildə İsveçrədə IBM laboratoriyasında hazırlanmışdır və onun yaradıcıları (Gerd Binning və Heinrich Rohrer) bu icada görə layiq görülmüşlər.
İonlar və izotoplar
Atomlar normal halda olur. Bu zaman protonların və elektronların sayı bərabər olur. Atomda bu balans pozulduqda o iona çevrilir. Bu çevrilməyə ionlaşma deyilir. Atom əlavə elektron alırsa bu zaman atom mənfi yüklənmiş olur və anion adlanır. Atom bir və ya bir neçə elektron itirdikdə o müsbət yüklənmiş olur və kation adlanır.
Bir kimyəvi elementin atomları fərqli sayda neytrona malik ola bilir. Atomda protonların sayı əvvəlki kimi qalıb, neytronların sayı dəyişdikdə alınan atom izotop (Yunan dilindən: iso - bərabər, topos - yer deməkdir) adlanır. Protonların sayı dəyişməz qaldığı üçün izotoplar orijinal elementlərin növləri sayılırlar.İzotopların tətbiq sahəsi böyükdür.Onlar tibbdə və kimyada geniş tətbiq olunur.
nüvəsi bir protondan ibarətdir. Bu formada o, hidrogenin ən çox yayılmış Hidrogen-1 izotopudur, başqa sözlə həm də protium adlanır. Bu elementin digər növü Hidrogen-2 izotopu və ya deyteriumdur. Hidrogen-2 bir protona və bir neytrona malikdir. Bu izotop radioaktiv və zəhərli deyil. İki deyterium atomunun bir oksigen atomu ilə birləşməsindən yaranan su ağır su adlanır. Bunlardan başqa hidrogenin daha beş izotopu var, bunlardan sonuncusu - Hidrogen-7-nin nüvəsi bir protondan və altı neytrondan ibarətdir.
Elektron orbitalları
Elektronun bir enerji səviyyəsindən digərinə keçərkən foton verdiyini əks etdirən Bor modeli
Elektronlar nüvənin ətrafında orbital və ya qabıq adlanan sahələrdə hərəkət edirlər. Orbitallar və ya qabıqlar başqa sözlə enerji səviyyələri də adlanırlar.Orbitallar 4 növdədirlər.Onlar "s"(sferik),"p"(hantelvari),"d"(bəzi mənbələrdə lələkvari,ancaq bəzi mənbələrdə isə azimutal kvant ədədinin qiymətlərindən asılı olaraq müxtəlif.),"f"(qeyri simmetrik mürəkkəb) formalarında olurlar.Orbitallar elektronların hərəkət trayektoriyası olmaqla elektronun ən sıx olduğu yerlərdir(təqribən 90%).Orbitallar fəzada müxtəlif istiqamətlərdə olur.Bu həmin atomun maqnit kvant ədədidir."s" orbitalı yalnız x,"p" orbitalı x,y və z, "d" orbitalı 5, "f" orbitalı isə çox müxtəlif koordinat oxları boyunca yönəlir.Yeni sintez olunmuş elementlərdə 18 elektron tutumuna malik "g" və 22 elektron tutumuna malik "h" orbitalı mövcuddur.Onların maqnit kvant ədədi uyğun olaraq 9 və 11-dir.
Nüvənin ətrafında bir və ya bir neçə olur. Bu orbitallar nüvəyə yaxın orbitaldan başlayaraq sayılırlar. Nüvəyə daha yaxın olan orbital daha aşağı enerji səviyyəsinə malikdir. Elektronlar bir orbitaldan digərinə keçə bilirlər. Elektron yüksək enerji səviyyəli orbitaldan aşağı enerji səviyyəli orbitala keçdikdə foton verir. Aşağı enerji səviyyəli orbitaldan yüksək enerji səviyyəli orbitala keçmək üçün elektron foton udur. Helium atomunun nüvəsinin ətrafında bir orbital var və bu orbitalda iki elektron hərəkət edir. Oksigenin nüvəsinin ətrafında iki orbital var. Bunlardan birincisində iki elektron, ikincisində isə altı elektron hərəkət edir.
Elektronlar orbitallarda daim bir istiqamətdə dönmürlər. Onlar ən müxtəlif istiqamətlərdə hərəkət edə bilirlər. Bu səbəbdən müəyyən vaxtda elektronun orbitaldakı yerini dəqiq demək mümkün deyil.
Əslində orbitallar çox vaxt sferadan fərqli formalarda olurlar. Ən sadə formaya malik hidrogen atomunda elektron sferik formalı orbitalda hərəkət edə bilər. Lakin daha yüksək enerji səviyyəli atomlarda orbitallar halqa və dilim kimi şəkillər ala bilirlər.[4]
Subatomik hissəciklər
Atomun nüvəsini təşkil edən protonlar və neytronlar elementar hissəciklərdən - kvarklardan, daha doğrusu onların iki növündən ibarətdir. İndiyə qədər aparılmış tədqiqatlar elektronun daha kiçik hissəciklərdən ibarət olduğunu sübut edə bilməmişdir. Buna görə hələ ki, elektron elementar hissəcik hesab olunur.
Proton iki yuxarı kvark, bir aşağı kvark və onları birləşdirən qlüonlardan təşkil olunmuşdur. Neytron iki aşağı kvark, bir yuxarı kvark və onları birləşdirən qlüonlardan təşkil olunmuşdur.
Ədəbiyyat
- Бете Г., Солпитер Э.Квантовая механика атомов с одним и двумя электронами.М. Физматгиз, 1960.
- Бейдер Р. Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. — 532 c.
- Зоммерфельд А. Строение атома и спектры. Том 1 — М.: ГИТТЛ, 1956.
- Зоммерфельд А. Строение атома и спектры. Том 2 — М.: ГИТТЛ, 1956.
- Шпольский Э. В. Атомная физика. Том 2. Основы квантовой механики и строение электронной оболочки атома 4-е изд. — М.: Наука, 1974.
- ingilis dilində
- Michael F. L’Annunziata. 2003. Handbook of Radioactivity Analysis. Academic Press.
- H. F. Beyer, V. P. Shevelko. 2003. Introduction to the Physics of Highly Charged Ions. CRC Press.
- Uşaqlar üçün ensiklopediya. Kimya. Lüğət və ensiklopediyalar. Şərq- Qərb.
İstinadlar
- E.Məmmədov,N.Abışov,R.Süleymanov,E.Allahyarov| Uşaqlar üçün Ensiklopediya. Kimya, "Şərq-Qərb" nəşriyyatı, 2017
- E.Məmmədov,N.Abışov,R.Süleymanov,E.Allahyarov. Uşaqlar üçün Ensiklopediya.Kimya. Bakı: "Şərq-Qərb" nəşriyyatı. 2008. səh. səh 58. (#accessdate_missing_url)
- M.Murquzuv,R.Abdurazaqov,R.Əliyev,D.Əliyeva. Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün fizika fənni üzrə dərslik. Bakı: "Bakı" nəşriyyatı. 2016. səh. səh 174. (#accessdate_missing_url)
- "Arxivlənmiş surət". 2021-09-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-05-02.
- D. Lincoln. Understanding the Universe. World Scientific. 2004. ISBN .
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu adin diger istifade formalari ucun bax Atom deqiqlesdirme Atom yunanca ἄtomos ὕlh atomos hyle bolunmez kimyevi elementin bu elemente aid xususiyyetlerini saxlayan en kicik zerreciyi Elmin inkisaf tarixi boyunca muxtelif atom modelleri teklif olunmusdur Ilk defe olaraq e e V esrde Demokrit abstrakt sekilde atom haqqinda fikir soylemisdir Atom kimyevi yolla bolunmur Kimyevi elementin xasselerini ozunde saxlayan en kicik hissecikdir yuklu nuveden ve yuklu elektrondan teskil olunmus elektroneytral hissecikdir Helium atomunun sadelesdirilmis modeli Iki protondan qirmizi ve iki neytrondan yasil ibaret bir nuve etrafinda firlanan iki elektron sari Atom modelleriAtom modelleri izole olunmus atomlarin qurulusunu eks etdirir Demokrit Levkipp modeli Demokrit hesab edirdi ki istenilen esyanin xarakteri onun kutlesi formasi ve s onun atomlarinn xasseleri ile teyin olunur Meselen alovda atomlar daha itidir buna gore de o yanma qabiliyyetine malikdir Berk cisimlerde onlar kele koturduler ona gore de onlar bir biri ile mohkem elaqede olurlar suda onlar hamardirlar bu da suyun axmasina imkan verir Insan qelbi ruhu da de Demokrite gore atomlardan teskil olunmusdur Demokrit oz hipotezini atomistlik adlandirirdi Demokrit ile yanasi onun muellimi Levkipp de atomist olmusdur Hemin dovrde atomistlik hipotezinin qebul olunmamasinin sebebi Demokrit ve Levkippden daha sohretli olan Aristotelin Erestun atomu qebul etmemesi idi O qebul edirdi ki Demokritin atom hipotezinin esas hissesi olan bosluq movcud ola bilmez Hetta o bele bir muellifi idi Nature not abhorret vakuum Tebiet bosluga dozmur Bu postulat uzun muddet Aristotel fizikasinin esas postulati olmusdur Tomson modeli Alimler atomun beraber sayda musbet ve menfi yuklu zerreciklerden teskil olundugunu XIX esrin evvellerinden bilirdiler Ingilis fiziki C C Tomson qisaca Ci Ci 1897 ci ilde elektronu kesf etdi ve mueyyen olundu ki elektron hidrogen atomunun kutlesinden texminen 2000 defe kicikdir Bir terefden bu fakta diger terefden atomun neytral olmasi faktina esaslanaraq Ci Ci 1903 cu ilde atomun qurulusunun ikinci modelini ireli surur Saturn modeli 1904 cu il Burada atom etrafinda orbit uzre elektronlar firlanan kicik musbet yuklu nuveden ibaretdir Planetar modeli 1911 ci il Ernest Rezerford bir cox tecrubelerden sonra qerara gelir ki atom qurulusa malikdir Burada elektronlar atomun merkezinde yerlesmis musbet yuklu nuve etrafinda firlanirlar Bele tesvir klassik mexanikanin prinsipleri ile uzlasmirdi Yeni firlanan yuk ozunden elektromaqnit dalgalari buraxaraq enerjini itirmelidirler Bor Zommerfled modeli Hesablamalar gostermisdir ki elektronun nuveye dusmesi vaxti cox qisadir Atomlarin stabilliyini subut etmek ucun Nils Bor 2 postulat soyleyir Birinci postulat Atomlar yalniz her birine mueyyen enerji uygun gelen xususi stasionar hallarda ve ya kvant hallarinda ola biler Stasionar halda atom elektromaqnit dalgalari sualandirmir ve udmur Ikinci postulat Atom boyuk enerjili stasionar halda olarken sualanma bas verir ve kicik enerjili stasionar hala kecir Bu zaman elektron nuveye uzaq orbitden nuveye yaxin orbite kecir Eksine atom enerji udduqda kicik enerjili stasionar haldan boyuk enerjili stasionar hala kecir Bu zaman elektron nuveye yaxin orbitden uzaq orbite kecir Borun postulati gostermisdir ki atomu tesvir etmek ucun klassik mexanika kifayet deyil Atomlarin sonraki tedqiqati kvant mexanikasinin yaranmasina getirib cixarmisdir Bu sahe bir cox musahide olunan faktlarin izahini mumkun etmemisdir Heyzenberq modeli Atomun Heyzenberq modelinde gosterilir ki elektronlar nuve etrafinda hem dalga hem de zerrecik xassesi gosterir ve elektronun nuve etrafindaki deqiq veziyyetini mueyyen etmek qeyri mumkundur Kvant mexaniki cehetden atomPlanetar modelin sevh cehetlerini aradan qaldirmaq ucun Nils Bor uc postulatdan ibaret nezeriyye formalasdirdi Birinci postulat Stasionar hallar qaydasi Atom yalniz mueyyen stasionar hallar uzre movcud olur Xarici tesir olmadan stasionar hal deyismir Stasionar hallarda atom foton udmur ve sualandirmir Ikinci postulat Atomlarin kvantlanma qaydasi Elektron yalniz ele dairevi ve ellips stasionar orbit uzre hereket ede biler ki onun enerjisi has xetlinin ħ natural misllerine beraber olsun hv m vn rn nħ n 1 2 3 4 dd Burada m elektronun kutlesi vn elektronun stasionat orbitdeki sureti rn stasionar orbitin radiusudur Ucuncu postulat Bor tezlik qaydasi Elektron bir stasionar orbitden diger stasionar orbite kecdikde bir kvant enerji udur ve ya sualandirir Udulan ve ya sualandirilan kvantin enerjisi stasionar orbitlerin enerjilerinin ferqinin moduluna beraberdir E En Em hv dd Bundan da bele alinir ki sualanma tezliyi v En Em h dd Elektronun ellips orbit uzre hereket etmesi Zommerfled terefinden ireli surulmusdur Bor nezeriyyesinin zeif cehetleri Bor nezeriyyesinde de broyl qaydasi nezere alinmir Bor nezeriyyesinde elektronlar trayektoriya uzre hereket edir Amma kvant fizikasinda trayektoriya anlayisi yoxdur Bor nezeriyyesinde qeyri mueyyenlik prinsipi nezere alinmir Bor nezeriyyesinde elektron yalniz dairevi ve ellips orbit uzre hereket edir Heyzenberq nezeriyyesi Bor nezeriyyesinin zeif cehetlerini aradan qaldirmaq ucun V Heyzenberq bele bir nezeriyye ireli surdu ki elektronun deqiq yerini mueyyen etmek mumkun deyil ve dalga zerrecik xassesi gosterir Onun nezeriyyesinin esasinda iki postulat durur Birinci postulat Elektron nuve etrafinda ozunu hem hissecik hem de dalga kimi aparir Ikinci postulat Elektronun nuve etrafinda deqiq yerini mueyyen etmek qeyri mumkundur onun atomun muxtelif yerlerinde olmasi ehtimali ferqlidir Heyzenberq hipotezi her seyi izah edir Meselen elektron dalga ola bildiyinden tecille hereket zamani dalga sualandirmir Hemcinin kvant fizikasi feza orbiti orbital anlayisini qebul etdi Heyzenberq nezeriyyesi atom haqqinda en muasir ve mohtesem nezeriyyedir dd Atomun kesfinin xronologiyasiJ J Thomson Cozef Con Tomson 1897 ci ilde atomun korpuskul adlandirdigi hissesini kesf etdiyini elan etdi Basqa fizikler yeni hisseciyi elektron adlandirmagi teklif etdiler E Rutherford Rezerford 1919 cu ilde atomun musbet yuklu hisseciyini kesf etdi O bu hisseciyi proton yunan birinci adlandirdi J Chadwick Cedvik 1932 ci ilde ona qeder Rezerfordun movcudiyyetini texmin etdiyi neytronu kesf etdiyini bildirdi Atomun NuvesiAtom nuveden ve onun etrafinda hereket eden elektronlardan ibaretdir Atomun nuvesi oz novbesinde protonlardan ve neytronlardan ibaretdir Elektron 1 elektrik yukune proton 1 elektrik yukune malikdir neytron elektrik yuku dasimir Butun elementlerin atomlari eyni elektron eyni proton ve eyni neytronlardan yaranmisdir Lakin elementler atomlarindaki protonlarin sayi ile ferqlenirler Nuvedeki protonlarin sayi elementin atom nomresini teskil edir Proton ve neytron ikisi birlikde yeni nuveye ingilis nucleus aid olan adlanirlar Atomun olcusuAtom teqriben 0 2 0 5 nm olcuye malikdir Buna gore de onun adi isiqda ve adi mikroskop vasitesile gorunmesi mumkun deyil Lakin muxtelif tecrubeler atomun movcudiyyetini askar etmeye imkan verir Son onilliklerde subnanometr miqyasda goruntu elde etmek imkani veren mikroskoplar islenib hazirlanmisdir bunlarin vasitesile atomlari izlemek mumkundur Bele mikroskoplardan biri 1984 cu ilde Isvecrede IBM laboratoriyasinda hazirlanmisdir ve onun yaradicilari Gerd Binning ve Heinrich Rohrer bu icada gore Nobel mukafatina layiq gorulmusler Ionlar ve izotoplarAtomlar normal halda olur Bu zaman protonlarin ve elektronlarin sayi beraber olur Atomda bu balans pozulduqda o iona cevrilir Bu cevrilmeye ionlasma deyilir Atom elave elektron alirsa bu zaman atom menfi yuklenmis olur ve anion adlanir Atom bir ve ya bir nece elektron itirdikde o musbet yuklenmis olur ve kation adlanir Bir kimyevi elementin atomlari ferqli sayda neytrona malik ola bilir Atomda protonlarin sayi evvelki kimi qalib neytronlarin sayi deyisdikde alinan atom izotop Yunan dilinden iso beraber topos yer demekdir adlanir Protonlarin sayi deyismez qaldigi ucun izotoplar orijinal elementlerin novleri sayilirlar Izotoplarin tetbiq sahesi boyukdur Onlar tibbde ve kimyada genis tetbiq olunur nuvesi bir protondan ibaretdir Bu formada o hidrogenin en cox yayilmis Hidrogen 1 izotopudur basqa sozle hem de protium adlanir Bu elementin diger novu Hidrogen 2 izotopu ve ya deyteriumdur Hidrogen 2 bir protona ve bir neytrona malikdir Bu izotop radioaktiv ve zeherli deyil Iki deyterium atomunun bir oksigen atomu ile birlesmesinden yaranan su agir su adlanir Bunlardan basqa hidrogenin daha bes izotopu var bunlardan sonuncusu Hidrogen 7 nin nuvesi bir protondan ve alti neytrondan ibaretdir Elektron orbitallariElektronun bir enerji seviyyesinden digerine kecerken foton verdiyini eks etdiren Bor modeli Elektronlar nuvenin etrafinda orbital ve ya qabiq adlanan sahelerde hereket edirler Orbitallar ve ya qabiqlar basqa sozle enerji seviyyeleri de adlanirlar Orbitallar 4 novdedirler Onlar s sferik p hantelvari d bezi menbelerde lelekvari ancaq bezi menbelerde ise azimutal kvant ededinin qiymetlerinden asili olaraq muxtelif f qeyri simmetrik murekkeb formalarinda olurlar Orbitallar elektronlarin hereket trayektoriyasi olmaqla elektronun en six oldugu yerlerdir teqriben 90 Orbitallar fezada muxtelif istiqametlerde olur Bu hemin atomun maqnit kvant ededidir s orbitali yalniz x p orbitali x y ve z d orbitali 5 f orbitali ise cox muxtelif koordinat oxlari boyunca yonelir Yeni sintez olunmus elementlerde 18 elektron tutumuna malik g ve 22 elektron tutumuna malik h orbitali movcuddur Onlarin maqnit kvant ededi uygun olaraq 9 ve 11 dir Nuvenin etrafinda bir ve ya bir nece olur Bu orbitallar nuveye yaxin orbitaldan baslayaraq sayilirlar Nuveye daha yaxin olan orbital daha asagi enerji seviyyesine malikdir Elektronlar bir orbitaldan digerine kece bilirler Elektron yuksek enerji seviyyeli orbitaldan asagi enerji seviyyeli orbitala kecdikde foton verir Asagi enerji seviyyeli orbitaldan yuksek enerji seviyyeli orbitala kecmek ucun elektron foton udur Helium atomunun nuvesinin etrafinda bir orbital var ve bu orbitalda iki elektron hereket edir Oksigenin nuvesinin etrafinda iki orbital var Bunlardan birincisinde iki elektron ikincisinde ise alti elektron hereket edir Elektronlar orbitallarda daim bir istiqametde donmurler Onlar en muxtelif istiqametlerde hereket ede bilirler Bu sebebden mueyyen vaxtda elektronun orbitaldaki yerini deqiq demek mumkun deyil Hidrogen atomunun heyecanlanma hallari zamani orbitallarin gorunusu Eslinde orbitallar cox vaxt sferadan ferqli formalarda olurlar En sade formaya malik hidrogen atomunda elektron sferik formali orbitalda hereket ede biler Lakin daha yuksek enerji seviyyeli atomlarda orbitallar halqa ve dilim kimi sekiller ala bilirler 4 Subatomik hisseciklerAtomun nuvesini teskil eden protonlar ve neytronlar elementar hisseciklerden kvarklardan daha dogrusu onlarin iki novunden ibaretdir Indiye qeder aparilmis tedqiqatlar elektronun daha kicik hisseciklerden ibaret oldugunu subut ede bilmemisdir Buna gore hele ki elektron elementar hissecik hesab olunur Proton iki yuxari kvark bir asagi kvark ve onlari birlesdiren qluonlardan teskil olunmusdur Neytron iki asagi kvark bir yuxari kvark ve onlari birlesdiren qluonlardan teskil olunmusdur EdebiyyatBete G Solpiter E Kvantovaya mehanika atomov s odnim i dvumya elektronami M Fizmatgiz 1960 Bejder R Atomy v molekulah Kvantovaya teoriya M Mir 2001 532 c Zommerfeld A Stroenie atoma i spektry Tom 1 M GITTL 1956 Zommerfeld A Stroenie atoma i spektry Tom 2 M GITTL 1956 Shpolskij E V Atomnaya fizika Tom 2 Osnovy kvantovoj mehaniki i stroenie elektronnoj obolochki atoma 4 e izd M Nauka 1974 ingilis dilindeMichael F L Annunziata 2003 Handbook of Radioactivity Analysis Academic Press H F Beyer V P Shevelko 2003 Introduction to the Physics of Highly Charged Ions CRC Press Usaqlar ucun ensiklopediya Kimya Luget ve ensiklopediyalar Serq Qerb IstinadlarE Memmedov N Abisov R Suleymanov E Allahyarov Usaqlar ucun Ensiklopediya Kimya Serq Qerb nesriyyati 2017 E Memmedov N Abisov R Suleymanov E Allahyarov Usaqlar ucun Ensiklopediya Kimya Baki Serq Qerb nesriyyati 2008 seh seh 58 accessdate missing url M Murquzuv R Abdurazaqov R Eliyev D Eliyeva Umumtehsil mekteblerinin 9 cu sinfi ucun fizika fenni uzre derslik Baki Baki nesriyyati 2016 seh seh 174 accessdate missing url Arxivlenmis suret 2021 09 28 tarixinde Istifade tarixi 2022 05 02 D Lincoln Understanding the Universe World Scientific 2004 ISBN 981 238 705 6 Hemcinin baxAtomun nuvesi Proton Neytron Elektron Atom fizikasi Atom kutlesiXarici kecidlerVikianbarda Atom ile elaqeli mediafayllar var