Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kvark — elementar (fundamental) hissəcik. Materiya daşıyıcısı.
Kvarklar ailəsindən olan elementar (subatomik) hissəciklərdir. Fermionlar ailəsinin digər üzvü . Kvarklar atomun nüvəsini təşkil edən protonların və neytronların tərkib hissələridir. Proton iki yuxarı kvarkdan və bir aşağı kvarkdan ibarətdir. Neytron bir yuxarı kvarkdan və iki aşağı kvarkdan ibarətdir.
Təbiətdə ayrıca kvarka hələ rast gəlinməmişdir. Kvarklar və (proton və neytronun aid olduğu hissəciklər qrupu) tərkib hissələridir. Kvarklar birbirinə vasitəsilə bağlı olurlar.
Kvarkların tarixi
1964-cü ildə fiziklər Murray Gell-Mann və George Zweig bir birindən aslı olmadan kvark hipotezini irəli sürdülər. Bu hipotezə görə müxtəlif kvark növləri və onların antihissəcikləri o vaxta qədər məlum olan hadronları (protonların və neytronların aid olduqları mürəkkəb hissəciklər qrupu) təşkil edə bilərdilər. 1967-ci ildə Stanford Universitetində quraşdırılmış akselerator bu hipotezi yoxlamaq imkanı verdi. Fiziklər apardıqları təcrübələrdə protonları və neytronları yüksək enerjili leptonlarla atəşə tutdular. 1974-cü ilə qədər davam edən təcrübələrin nəticəsində protonu, neytronu və başqa hissəcikləri təşkil edən kvark növləri aşkar edildi.
Bu hissəciklər üçün kvark adını (ingiliscə: quark) Murray Gell-Mann təklif etmişdir. O bu sözü bir bədii ədəbiyyat əsərindən götürmüşdür. Elementar hissəciklər sahəsindəki xidmətlərinə görə Murray Gell-Mann 1969-cu ildə Nobel mükafatı almışdır.
1947-ci ildə Manchester Universitetində kosmik şüaların təsirini araşdıran təcrübə zamanı tədqiqatçılar G. Rochester və C. Butler yeni hadron (kaon) aşkarladılar və bu hadronun gözlənildiyindən (10−23 saniyə) daha gec(10−10 saniyə) parçalandığını müşahidə etdilər. Başqa laboratoriyada (Kaliforniya) aparılan təcrübələr göstərdi ki, bu tip hadronların (kaonlar və lambdalar) yaranma sürəti yüksək, parçalanma sürəti zəif olur. Kvarklar kəşf edildikdən sonra həmin hadronun üç kvark növündən ibarət olduğu aydınlaşdı. Bu kvarklardan ikisi yuxarı və aşağı kvarklar idi. Həmin hadron o vaxta qədər elementar hissəciklər üçün aşkarlanmış qanunauyğunluqlara tabe olmadığı üçün Üçüncü növ kvarkı tədqiqatçılar "qəribə" adlandırdılar.
1974-cü ildə tədqiqatçı fiziklər B. Richter (Kaliforniya) və S. Ting (Nyu York) ayrı laboratoriyalarda eyni hissəcik - yeni hadron kəşf etdilər. Yeni hadronun kütləsi protonun kütləsindən üç dəfə çox idi. onun tərkib hissələri ona qədər məlum olan yuxarı, aşağı, qəribə kvarklara bənzəmirdi. Məlum oldu ki bu hadron yeni kvark və antikvark birləşməsindən ibarətdir. Yeni kvarklar uyğun olaraq ovsun (charm) və ovsun antikvark adlandırıldılar. Bu kəşfə görə B. Richter və S. Ting 1976-cıdə il Nobel mükafatı aldılar.
Kvarkların növləri və xüsusiyyətləri
indiyə qədər altı növ kvark kəşf edilmişdir. Bu növlər həm də kvark dadları (flavor) adlanır: , , , , alt, üst.
Kvark növləri (dadları) fərqli kütləyə və yükə, eyni spinə malikdirlər.
| Ad | Simvol | Kütlə | Yük | Spin |
|---|---|---|---|---|
| Birinci nəsil | ||||
| yuxarı (up) | u | 1.7 - 3.1 MeV/c2 | +2⁄3 | 1⁄2 |
| aşağı (down) | d | 4.1 - 5.7 MeV/c2 | −1⁄3 | 1⁄2 |
| İkinci nəsil | ||||
| ovsun (charm) | c | 1.29 GeV/c2 | +2⁄3 | 1⁄2 |
| qəribə (strange) | s | 104 MeV/c2 | −1⁄3 | 1⁄2 |
| Üçüncü nəsil | ||||
| üst (top) | t | 172.9 GeV/c2 | +2⁄3 | 1⁄2 |
| alt (bottom) | b | 4.19 GeV/c2 | −1⁄3 | 1⁄2 |
Kvarklar dad indeksindən başqa həm də rəng indeksinə malikdirlər. Fərziyyəyə görə hər bir kvark dadı üç əsas rəng alır - qırmızı, yaşıl və göy. Kvarklara aid olaraq həm dad həm də rəng anlayışı məcazi məna daşıyır.
Hər kvark dadına (növünə) uyğun anti kvark var. Məsələn, qəribə kvarka uyğun qəribə antikvark, ovsun kvarka uyğun ovsun antikvark var. Antikvarklar uyğun kvark işarəsinin üstündə xətt qoymaqla işarə olunur.
Kvarkların elektrik yükü
Kvark və onun antikvarkı eyni miqdarda lakin əks işarəli yük daşıyırlar. Məsələn, üst kvark +2⁄3, üst antikvark -2⁄3 yük daşıyır.
Kvarkların və antikvarkların daşıdıqları elektrik yükləri bu hissəciklərdən təşkil olunmuş mürəkkəb hissəciklərin elektrik yükünü təyin edir. Məsələn, proton +1 yükünə malikdir. Protonu təşkil edən iki yuxarı və bir aşağı kvarkın yüklərini cəmləsək eyni nəticə alınar. Neytronun tərkib hissələri olan bir yuxarı və iki aşağı kvarkın elektrik yüklərinin cəmi neytronun yükə malik olmadığını göstərir.
Spin
Spin hissəciklər fizikasında hissəciyin malik olduğu daxili bucaq impulsudur (intrinsic angular momentum).
Spin (ingilis: dönmə, fırlanma) obyektin öz oxu ətrafında dönməsini bildirsə də hissəciklər aləmində öz oxu ətrafında dönmə real həyatdakından bir qədər fərqlidir.
Materiya daşıyıcıları olan fermionlar və qarşılıqlı təsir qüvvəsi daşıyıcıları olan fərqli spinlərə malikdirlər. Fermionların spini kəsrlə, bosonların spinləri tam ədədlə ifadə olunur. Fermionlar qrupunun üzvü olan kvarklar 1⁄2 spinə malikdirlər. Məsələn, bosonların nümayəndəsi olan foton 1 spinə malikdir.
İstinadlar
- J. Gribbin. Q is for Quantum: An Encyclopedia of Particle Physics. . 1999. ISBN .
- B. Carithers, P. Grannis. "Discovery of the [[Top Quark]]" (PDF). . . 25 (3). 1995: 4–16. 2016-12-03 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2008-09-23.
- J.I. Friedman. . . 2008-12-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-09-29.
- F. Kraus. (PDF). . 2009. 2012-09-05 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-06-29.
- W.N. Cottingham, D.A.Greenwood. An Introduction To The Standard Model of Particle Physics. . 2007. səh 13. ISBN .
- D. Lincoln. Understanding the Universe. . 2004. ISBN .
Xarici keçidlər
- Quarks The Particle Adventure
- Particle Data Group
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kvark elementar fundamental hissecik Materiya dasiyicisi Proton iki yuxari kvark bir asagi kvark ve onlari birlesdiren qluonlar Kvarklar ailesinden olan elementar subatomik hisseciklerdir Fermionlar ailesinin diger uzvu Kvarklar atomun nuvesini teskil eden protonlarin ve neytronlarin terkib hisseleridir Proton iki yuxari kvarkdan ve bir asagi kvarkdan ibaretdir Neytron bir yuxari kvarkdan ve iki asagi kvarkdan ibaretdir Tebietde ayrica kvarka hele rast gelinmemisdir Kvarklar ve proton ve neytronun aid oldugu hissecikler qrupu terkib hisseleridir Kvarklar birbirine vasitesile bagli olurlar Kvarklarin tarixi1964 cu ilde fizikler Murray Gell Mann ve George Zweig bir birinden asli olmadan kvark hipotezini ireli surduler Bu hipoteze gore muxtelif kvark novleri ve onlarin antihissecikleri o vaxta qeder melum olan hadronlari protonlarin ve neytronlarin aid olduqlari murekkeb hissecikler qrupu teskil ede bilerdiler 1967 ci ilde Stanford Universitetinde qurasdirilmis akselerator bu hipotezi yoxlamaq imkani verdi Fizikler apardiqlari tecrubelerde protonlari ve neytronlari yuksek enerjili leptonlarla atese tutdular 1974 cu ile qeder davam eden tecrubelerin neticesinde protonu neytronu ve basqa hissecikleri teskil eden kvark novleri askar edildi Bu hissecikler ucun kvark adini ingilisce quark Murray Gell Mann teklif etmisdir O bu sozu bir bedii edebiyyat eserinden goturmusdur Elementar hissecikler sahesindeki xidmetlerine gore Murray Gell Mann 1969 cu ilde Nobel mukafati almisdir 1947 ci ilde Manchester Universitetinde kosmik sualarin tesirini arasdiran tecrube zamani tedqiqatcilar G Rochester ve C Butler yeni hadron kaon askarladilar ve bu hadronun gozlenildiyinden 10 23 saniye daha gec 10 10 saniye parcalandigini musahide etdiler Basqa laboratoriyada Kaliforniya aparilan tecrubeler gosterdi ki bu tip hadronlarin kaonlar ve lambdalar yaranma sureti yuksek parcalanma sureti zeif olur Kvarklar kesf edildikden sonra hemin hadronun uc kvark novunden ibaret oldugu aydinlasdi Bu kvarklardan ikisi yuxari ve asagi kvarklar idi Hemin hadron o vaxta qeder elementar hissecikler ucun askarlanmis qanunauygunluqlara tabe olmadigi ucun Ucuncu nov kvarki tedqiqatcilar qeribe adlandirdilar 1974 cu ilde tedqiqatci fizikler B Richter Kaliforniya ve S Ting Nyu York ayri laboratoriyalarda eyni hissecik yeni hadron kesf etdiler Yeni hadronun kutlesi protonun kutlesinden uc defe cox idi onun terkib hisseleri ona qeder melum olan yuxari asagi qeribe kvarklara benzemirdi Melum oldu ki bu hadron yeni kvark ve antikvark birlesmesinden ibaretdir Yeni kvarklar uygun olaraq ovsun charm ve ovsun antikvark adlandirildilar Bu kesfe gore B Richter ve S Ting 1976 cide il Nobel mukafati aldilar Kvarklarin novleri ve xususiyyetleriindiye qeder alti nov kvark kesf edilmisdir Bu novler hem de kvark dadlari flavor adlanir alt ust Kvark novleri dadlari ferqli kutleye ve yuke eyni spine malikdirler Kvarklarin xususiyyetleri Ad Simvol Kutle Yuk SpinBirinci nesilyuxari up u 1 7 3 1 MeV c2 2 3 1 2asagi down d 4 1 5 7 MeV c2 1 3 1 2Ikinci nesilovsun charm c 1 29 GeV c2 2 3 1 2qeribe strange s 104 MeV c2 1 3 1 2Ucuncu nesilust top t 172 9 GeV c2 2 3 1 2alt bottom b 4 19 GeV c2 1 3 1 2 Kvarklar dad indeksinden basqa hem de reng indeksine malikdirler Ferziyyeye gore her bir kvark dadi uc esas reng alir qirmizi yasil ve goy Kvarklara aid olaraq hem dad hem de reng anlayisi mecazi mena dasiyir Her kvark dadina novune uygun anti kvark var Meselen qeribe kvarka uygun qeribe antikvark ovsun kvarka uygun ovsun antikvark var Antikvarklar uygun kvark isaresinin ustunde xett qoymaqla isare olunur Kvarklarin elektrik yuku Kvark ve onun antikvarki eyni miqdarda lakin eks isareli yuk dasiyirlar Meselen ust kvark 2 3 ust antikvark 2 3 yuk dasiyir Kvarklarin ve antikvarklarin dasidiqlari elektrik yukleri bu hisseciklerden teskil olunmus murekkeb hisseciklerin elektrik yukunu teyin edir Meselen proton 1 yukune malikdir Protonu teskil eden iki yuxari ve bir asagi kvarkin yuklerini cemlesek eyni netice alinar Neytronun terkib hisseleri olan bir yuxari ve iki asagi kvarkin elektrik yuklerinin cemi neytronun yuke malik olmadigini gosterir Spin Spin hissecikler fizikasinda hisseciyin malik oldugu daxili bucaq impulsudur intrinsic angular momentum Spin ingilis donme firlanma obyektin oz oxu etrafinda donmesini bildirse de hissecikler aleminde oz oxu etrafinda donme real heyatdakindan bir qeder ferqlidir Materiya dasiyicilari olan fermionlar ve qarsiliqli tesir quvvesi dasiyicilari olan ferqli spinlere malikdirler Fermionlarin spini kesrle bosonlarin spinleri tam ededle ifade olunur Fermionlar qrupunun uzvu olan kvarklar 1 2 spine malikdirler Meselen bosonlarin numayendesi olan foton 1 spine malikdir IstinadlarJ Gribbin Q is for Quantum An Encyclopedia of Particle Physics 1999 ISBN 0 684 85578 X B Carithers P Grannis Discovery of the Top Quark PDF 25 3 1995 4 16 2016 12 03 tarixinde PDF Istifade tarixi 2008 09 23 J I Friedman 2008 12 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2008 09 29 R Nave Confinement of Quarks Department of Physics and Astronomy 2015 09 05 tarixinde Istifade tarixi 2008 06 29 F Kraus PDF 2009 2012 09 05 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2008 06 29 W N Cottingham D A Greenwood An Introduction To The Standard Model of Particle Physics 2007 seh 13 ISBN 978 0 521 85249 4 D Lincoln Understanding the Universe 2004 ISBN 981 238 705 6 Xarici kecidlerQuarks The Particle Adventure Particle Data Group