Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Hadron (yun. ἁδρός, adrós, "qalın, güclü, ağır") kvant fizikasında mürəkkəb hissəcik.
Hadronlar iki və ya daha çox kvarkdan ibarət olurlar. Üç kvarkdan ibarət hadron barion, iki kvarkdan ibarət hadron adlanır. Ətrafda gördüyümüz hər şey, özümüz də daxil olmaqla maddə daşıyıcıları olan barionlardan ibarətdir.
Elementlərin nüvəsini təşkil edən protonlar və neytronlar barion qrupundan olan hadronlardır. Hadronun ölçüsü təqribən 1 fm (-dir (1 fm 10−15 metrə bərabərdir).
Xüsusiyyətləri
Standart Model nəzəriyyəsinə görə kvark zərrəciklərinin 6 növü var. Bu kvark növləri şərti olaraq up (yuxarı), down (aşağı), strange (qəribə), charm (ovsun, tilsim), top (üst), bottom (alt) adlandırılmışlar. Həmin adlara uyğun olaraq kvark növləri , , , , , kimi işarə edilirlər.
Hadronun tərkibi kvarkların adı ilə göstərilir, məsələn proton (uud) kimi, neytron (ddu) kimi işarə edilir. c-kvark, t-kvark, b-kvark üçün eyni hərflərlə başlayan alternativ adlar təklif edilib.
Hadronun tərkibindəki kvarklar daşıyıcısı olan vasitəsilə bir-birinə bağlıdırlar.
Kvark anti-zərrəciyi adlanır. Eyni qayda ilə hər bir hadronun uyğun anti-zərrəciyi var.
Hadronun xüsusiyyətləri onun tərkibindəki kvarkların sayı və xüsusiyyətləri ilə təyin olunur.
Elektrik yükü
Hadronun elektrik yükü onun tərkibindəki kvarkların elektrik yükünün cəminə bərabərdir.
u-kvark, c-kvark, t-kvark hər biri +2⁄3 elektrik yükünə malikdir.
d-kvark, s-kvark, b-kvark hər biri −1⁄3 elektrik yükünə malikdir.
Antikvarkların hər biri uyğun kvark ilə eyni miqdarda, amma əks işarəli elektrik yükünə malikdirlər.
Beləliklə protonun yükü 1-dir +2⁄3+2⁄3−1⁄3 =1
Δ (delta) barionu 
kvarklardan ibarətdir və onun elektrik yükü 2-dir.
π+ ( π mezon və ya pion) 
kvarklardan ibarətdir və onun elektrik yükü +2⁄3 +1⁄3 =1
Protonun anti-zərrəciyi antiproton mənfi elektrik yükünə malikdir.
Rəng yükü
Qluon kvarklar arasında hərəkət edərək onların rəngini dəyişir.
(Quantum chromodynamics (QCD))nəzəriyyəsinə görə hadronları təşkil edən kvarklar xüsusi yükə malikdirlər. Bu yük şərti olaraq adlandırılmışdır. Bu nəzəriyyəyə görə kvarklar qırmızı, yaşıl və göy rəng yükünə malik olurlar (burda qırmızı, yaşıl, göy real rənglər demək deyil). Uyğun olaraq antikvarkların rəng yükü anti-qırmızı, anti-yaşıl, anti-göy adlanır .
Hadronun tərkibindəki kvarkları bir birinə bağlayan qluonlar həm də həmin kvarklar arasında rəng yükünün keçiriciləridir. Qluon bir kvarkdan digərinə keçərək daxil olduğu kvarkın rəng yükünü, məsələn, göydən yaşıla çevirir.
Qırmızı yüklü, yaşıl yüklü, göy yüklü üç kvark birlikdə rəng yükü olmayan hal yaradır. Eyni qayda ilə kvark və anti-kvarkların rəng yükü birlikdə, məsələn göy və anti-göy, rəng yükü olmayan hal yaradır.
Beləliklə hadronların rəng yükü yoxdur və ya bu mənada hadronlar neytraldırlar.
Spin
Hadron zərrəciyinin spini onun barion və mezon olmasından asılıdır.
Barionlar maddə daşıyıcıları kimi aiddirlər, (Fermi–Dirac) statistikinə tabe olurlar. Buna görə də barionların spini kəsr ədədlidir. Hər iki nukleon (proton və neytron) 1⁄2 spinə malikdir . — Δ++ (uuu), Δ+ 
, Δ0 
, Δ- 
3⁄2 spinə malikdirlər .
Mezonlar bozon zərrəciklər ailəsinə aiddirlər, (Bose–Einstein) statistikinə tabe olurlar. Buna görə də mezonlar tam ədədli spinə malikdirlər. Məsələn, π mezon 0, ρ mezon 1 spinə malikdirlər.
Barion
Barionlar (baryon), (yun. βαρύς, barus, "ağır") 3 kvarkdan ibarət hadronlardır.
Barionlar maddə daşıyıcıları (fermionlar) olduqları üçün bütün fermionlar kimi kəsr ədədli spinə malikdirlər.
İlk kəşf edilən barion bütün elementlərin nüvəsini təşkil edən iki vacib zərrəcikdən biri — proton (yun. πρῶτος, prótos, "birinci") oldu. 1932-ci ildə ikinci nukleon — neytron (lat. neuter, neuter, "heç biri") kəşf edildi. 1955, 1956-cı illərdə antiproton və antineytron müşahidə edildi.
Təcrübələrin növbəti mərhələsində tərkibində s-kvark olan daha ağır barionlar — Λ (lambda), Σ (siqma), Ξ (ksi) və Ω (omeqa) aşkarlandı. Bu qrupa (hyperon) adı verildi.
2017-ci ilin iyulunda CERN (Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire) Ξ (ksi) barionlar ailəsindən olan yeni zərrəcik müşahidə edildiyini bildirdi. Kəşf edilən Ξcc++ barionu 
tərkibə malikdir. Nəzəri tədqiqatlar oxşar xüsusiyyətli barionların mövcudluğunu göstərirdi və fiziklər bir neçə il idi ki, -də (Böyük Hadron Kollayderi) eksperimentlərində belə zərrəcikləri axtarırdılar . Tədqiqatçılar üçün ağır kvarklardan ibarət hadronların kəşfi daha böyük maraq kəsb edir.
Mezon
Mezonlar (yun. μέσος, mesos, "orta, orta səviyyəli") kvark və antikvarkdan ibarət hadronlardır. Onlar bozon (boson) zərrəciklər ailəsinə aiddirlər. Bozon olduqları üçün tam ədədli spinə malikdirlər.
1930-cu illərdə aparılan nəzəri tədqiqatlar göstərirdi ki, kütləsi elektrondan çox və protondan az olan zərrəcik mövcud ola bilər. 1937-ci ildə qoyulan təcrübələrdə belə zərrəciklər müşahidə edildi. Kəşf edilən zərrəciklərə µ mezon və ya myuon (muon) adı verildi.
Lakin sonrakı illərdə aparılan təcrübələr və hesablamalar göstərdi ki, myuon elektrona oxşar, ondan bir az ağır zərrəcikdir və elektron kimi 1⁄2 spinə malikdir. Beləliklə myuon lepton zərrəcik kimi sinifləşdirildi. 1947—ci ildə vasitəsilə π (pi) mezonlar və ya pionlar kəşf edildi.
π+
π- 
π0 
və ya 
Nüvə emulsiyası nazik lövhənin üzərinə çəkilmiş nisbətən qalın və çox həssas təbəqədir. Kosmik şüalar bu təbəqədən keçərkən həmin şüalarda olan elektrik yüklü zərrəciklər bu lövhə üzərində iz buraxır. Kosmik zərrəciklərin başqa zərrəciklərə parçalanması nüvə emulsiyası təbəqəsində qeyd olunur. Sonra həmin lövhə adi fotoqrafiyada olduğundan daha mürəkkəb üsulla emal edilir və kosmik zərrəciklərin izləri, onların parçalanmasından yaranan yeni zərrəciklərin əksləri ortaya çıxır. Mezonlar çox qısa müddət mövcud olub sonra elektronlara, neytrinolara və/və ya fotonlara parçalanırlar.
Çox kvarklı hadronlar
Burda sarı rənglə anti-kvarkın anti-rəng yükü şərti olaraq göstərilmişdir.
1964-cü ildə kvark zərrəciklərinə aid tədqiqatlarında dörd və beş kvarkdan ( və ) ibarət zərrəciklərin mövcud ola biləcəyi hipotezini irəli sürmüşdü.
2014-cü ildə CERN-də LHCb (Large Hadron Collider beauty experiment) təcrübəsi çərçivəsində tetrakvark Z(4430)+ müşahidə edildi. Yeni zərrəcik dörd kvarkdan ibarət idi və 
tərkibə malik idi.
2015-ci ildə LHCb eksperimentində pentakvark (pentaquark) müşahidə edildi. Yeni zərrəciyin proton və 
mezondan ibarət olduğu bildirildi.
LHCb (Large Hadron Collider beauty) CERN daxilində fəaliyyət göstərən, Kainatın maddədən formalaşmasının qanunauyğunluqlarını və antimaddənin azalmasının sirrlərini öyrənən proyektdir.
İstinadlar
- S. Braibant, G. Giacomelli, M. Spurio. Particles and Fundamental Interactions An Introduction to Particle Physics. . 2012. 135. ISBN .
- B. Povh, K. Rith, Ch. Scholz, F. Zetsche. Particles and Nuclei An Introductionto the Physical Concepts. . 2006. 104. ISBN .
- M.K. Sundaresan. Handbook of Particle Physics. . 2001. 13. ISBN .
- U. Ellwanger. From the Universe to the Elementary Particles. . 2012. 77. ISBN .
- "LHCb announces a charming new particle". CERN. 6 July 2017. 2017-07-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-10-13.
- R. Omnes. Introduction to Particle Physics. . 1971. 106. ISBN .
- "Observation of particles composed of five quarks, pentaquark-charmonium states, seen in Λ0b→J/ψpK− decays". CERN/. 14 July 2015. 2017-12-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-10-13.
- "Viewpoint: Elusive Pentaquark Comes into View". CERN/. 12 August 2015. 2021-11-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-10-14.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Hadron yun ἁdros adros qalin guclu agir kvant fizikasinda murekkeb hissecik Hadronlar iki ve ya daha cox kvarkdan ibaret olurlar Uc kvarkdan ibaret hadron barion iki kvarkdan ibaret hadron adlanir Etrafda gorduyumuz her sey ozumuz de daxil olmaqla madde dasiyicilari olan barionlardan ibaretdir Elementlerin nuvesini teskil eden protonlar ve neytronlar barion qrupundan olan hadronlardir Hadronun olcusu teqriben 1 fm dir 1 fm 10 15 metre beraberdir XususiyyetleriStandart Model nezeriyyesine gore kvark zerreciklerinin 6 novu var Bu kvark novleri serti olaraq up yuxari down asagi strange qeribe charm ovsun tilsim top ust bottom alt adlandirilmislar Hemin adlara uygun olaraq kvark novleri kimi isare edilirler Hadronun terkibi kvarklarin adi ile gosterilir meselen proton uud kimi neytron ddu kimi isare edilir c kvark t kvark b kvark ucun eyni herflerle baslayan alternativ adlar teklif edilib Hadronun terkibindeki kvarklar dasiyicisi olan vasitesile bir birine baglidirlar Kvark anti zerreciyi adlanir Eyni qayda ile her bir hadronun uygun anti zerreciyi var Hadronun xususiyyetleri onun terkibindeki kvarklarin sayi ve xususiyyetleri ile teyin olunur Elektrik yuku Hadronun elektrik yuku onun terkibindeki kvarklarin elektrik yukunun cemine beraberdir u kvark c kvark t kvark her biri 2 3 elektrik yukune malikdir d kvark s kvark b kvark her biri 1 3 elektrik yukune malikdir Antikvarklarin her biri uygun kvark ile eyni miqdarda amma eks isareli elektrik yukune malikdirler Belelikle protonun yuku 1 dir 2 3 2 3 1 3 1 D delta barionu uuu displaystyle uuu kvarklardan ibaretdir ve onun elektrik yuku 2 dir p p mezon ve ya pion ud displaystyle u bar d kvarklardan ibaretdir ve onun elektrik yuku 2 3 1 3 1 Protonun anti zerreciyi antiproton menfi elektrik yukune malikdir Reng yuku Kvarklarin serti qirmizi yasil goy reng yuku Qluon kvarklar arasinda hereket ederek onlarin rengini deyisir Quantum chromodynamics QCD nezeriyyesine gore hadronlari teskil eden kvarklar xususi yuke malikdirler Bu yuk serti olaraq adlandirilmisdir Bu nezeriyyeye gore kvarklar qirmizi yasil ve goy reng yukune malik olurlar burda qirmizi yasil goy real rengler demek deyil Uygun olaraq antikvarklarin reng yuku anti qirmizi anti yasil anti goy adlanir Hadronun terkibindeki kvarklari bir birine baglayan qluonlar hem de hemin kvarklar arasinda reng yukunun keciricileridir Qluon bir kvarkdan digerine kecerek daxil oldugu kvarkin reng yukunu meselen goyden yasila cevirir Qirmizi yuklu yasil yuklu goy yuklu uc kvark birlikde reng yuku olmayan hal yaradir Eyni qayda ile kvark ve anti kvarklarin reng yuku birlikde meselen goy ve anti goy reng yuku olmayan hal yaradir Belelikle hadronlarin reng yuku yoxdur ve ya bu menada hadronlar neytraldirlar Spin Hadron zerreciyinin spini onun barion ve mezon olmasindan asilidir Barionlar madde dasiyicilari kimi aiddirler Fermi Dirac statistikine tabe olurlar Buna gore de barionlarin spini kesr ededlidir Her iki nukleon proton ve neytron 1 2 spine malikdir D uuu displaystyle uuu uuu D uud displaystyle uud D0 udd displaystyle udd D ddd displaystyle ddd 3 2 spine malikdirler Mezonlar bozon zerrecikler ailesine aiddirler Bose Einstein statistikine tabe olurlar Buna gore de mezonlar tam ededli spine malikdirler Meselen p mezon 0 r mezon 1 spine malikdirler BarionBarionlar baryon yun barys barus agir 3 kvarkdan ibaret hadronlardir Barionlar madde dasiyicilari fermionlar olduqlari ucun butun fermionlar kimi kesr ededli spine malikdirler Ilk kesf edilen barion butun elementlerin nuvesini teskil eden iki vacib zerrecikden biri proton yun prῶtos protos birinci oldu 1932 ci ilde ikinci nukleon neytron lat neuter neuter hec biri kesf edildi 1955 1956 ci illerde antiproton ve antineytron musahide edildi Tecrubelerin novbeti merhelesinde terkibinde s kvark olan daha agir barionlar L lambda S siqma 3 ksi ve W omeqa askarlandi Bu qrupa hyperon adi verildi 2017 ci ilin iyulunda CERN Conseil Europeen pour la Recherche Nucleaire 3 ksi barionlar ailesinden olan yeni zerrecik musahide edildiyini bildirdi Kesf edilen 3cc barionu ccu displaystyle ccu terkibe malikdir Nezeri tedqiqatlar oxsar xususiyyetli barionlarin movcudlugunu gosterirdi ve fizikler bir nece il idi ki de Boyuk Hadron Kollayderi eksperimentlerinde bele zerrecikleri axtarirdilar Tedqiqatcilar ucun agir kvarklardan ibaret hadronlarin kesfi daha boyuk maraq kesb edir Mezonp mezonun qurulusu Mezonlar yun mesos mesos orta orta seviyyeli kvark ve antikvarkdan ibaret hadronlardir Onlar bozon boson zerrecikler ailesine aiddirler Bozon olduqlari ucun tam ededli spine malikdirler 1930 cu illerde aparilan nezeri tedqiqatlar gosterirdi ki kutlesi elektrondan cox ve protondan az olan zerrecik movcud ola biler 1937 ci ilde qoyulan tecrubelerde bele zerrecikler musahide edildi Kesf edilen zerreciklere µ mezon ve ya myuon muon adi verildi Lakin sonraki illerde aparilan tecrubeler ve hesablamalar gosterdi ki myuon elektrona oxsar ondan bir az agir zerrecikdir ve elektron kimi 1 2 spine malikdir Belelikle myuon lepton zerrecik kimi siniflesdirildi 1947 ci ilde vasitesile p pi mezonlar ve ya pionlar kesf edildi p ud displaystyle u bar d p du displaystyle d bar u p0 uu displaystyle u bar u ve ya dd displaystyle d bar d Nuve emulsiyasi nazik lovhenin uzerine cekilmis nisbeten qalin ve cox hessas tebeqedir Kosmik sualar bu tebeqeden kecerken hemin sualarda olan elektrik yuklu zerrecikler bu lovhe uzerinde iz buraxir Kosmik zerreciklerin basqa zerreciklere parcalanmasi nuve emulsiyasi tebeqesinde qeyd olunur Sonra hemin lovhe adi fotoqrafiyada oldugundan daha murekkeb usulla emal edilir ve kosmik zerreciklerin izleri onlarin parcalanmasindan yaranan yeni zerreciklerin eksleri ortaya cixir Mezonlar cox qisa muddet movcud olub sonra elektronlara neytrinolara ve ve ya fotonlara parcalanirlar Cox kvarkli hadronlarPentakvarkin hipotetik gorkemi Burda sari rengle anti kvarkin anti reng yuku serti olaraq gosterilmisdir 1964 cu ilde kvark zerreciklerine aid tedqiqatlarinda dord ve bes kvarkdan ve ibaret zerreciklerin movcud ola bileceyi hipotezini ireli surmusdu 2014 cu ilde CERN de LHCb Large Hadron Collider beauty experiment tecrubesi cercivesinde tetrakvark Z 4430 musahide edildi Yeni zerrecik dord kvarkdan ibaret idi ve cc du displaystyle c bar c d bar u terkibe malik idi 2015 ci ilde LHCb eksperimentinde pentakvark pentaquark musahide edildi Yeni zerreciyin proton uud displaystyle uud ve cc displaystyle c bar c mezondan ibaret oldugu bildirildi LHCb Large Hadron Collider beauty CERN daxilinde fealiyyet gosteren Kainatin maddeden formalasmasinin qanunauygunluqlarini ve antimaddenin azalmasinin sirrlerini oyrenen proyektdir IstinadlarS Braibant G Giacomelli M Spurio Particles and Fundamental Interactions An Introduction to Particle Physics 2012 135 ISBN 978 94 007 2463 1 B Povh K Rith Ch Scholz F Zetsche Particles and Nuclei An Introductionto the Physical Concepts 2006 104 ISBN ISBN 10 3 540 36683 0 M K Sundaresan Handbook of Particle Physics 2001 13 ISBN 9780849302152 U Ellwanger From the Universe to the Elementary Particles 2012 77 ISBN 978 3 642 24374 5 LHCb announces a charming new particle CERN 6 July 2017 2017 07 06 tarixinde Istifade tarixi 2018 10 13 R Omnes Introduction to Particle Physics 1971 106 ISBN ISBN 0 47165372 1 Observation of particles composed of five quarks pentaquark charmonium states seen in L0 b J pspK decays CERN 14 July 2015 2017 12 16 tarixinde Istifade tarixi 2018 10 13 Viewpoint Elusive Pentaquark Comes into View CERN 12 August 2015 2021 11 22 tarixinde Istifade tarixi 2018 10 14