Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bitki (lat. Plantae və ya lat. Vegetabilia) — mamırlar, qıjılar, qatırquyruğular, plaunlar, çılpaqtoxumlular və çiçəkli bitkiləri özündə birləşdirən çoxhüceyrəli orqanizmlərin əsas qruplarından biri. Bəzi mütəxəssislər[]yosunları bütünlüklə, bəziləri[] isə onların bir qismini bitkilər qrupuna aid edirlər.
| Bitki | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Ümumi məlumat
Botanika elminin tədqiqat obyekti olan bitkilər Yer kürəsində geniş yayılmışdır.
Quru səthində hər il yaşıl bitkilər tərəfindən atmosferdən CO2 mənimsəməklə, günəş enerjisindən, torpaqdan daxil olan su və mineral birləşmələrdən istifadə etməklə 53 milyard ton biokütlə sintez edilir. Bu biokütlənin bir hissəsi kök və yerüstü qalıqlar şəklində təzədən torpağa qayıdır. Yaşıl bitkilər torpaqda üzvi maddələrin yeganə ilkin mənbəyidir. Onların torpaqəmələgətirici kimi əsas funksiyası maddələrin bioloji dövranı – torpaqdan qida elementlərinin və suyun mənimsənilməsi, üzvi kütlənin sintezi və həyat dövranı başa çatdıqdan sonra onun təzədən torpağa qaytarılmasıdır. Bioloji dövranın nəticəsi kimi – torpağın üst qatlarında potensial enerjinin və bitkilərin qida elementlərinin akkumulyasiyası torpaq profilinin tədrici inkişafını və torpağın əsas xassəsi olan münbitliyin inkişafını şərtləndirir.
Yaşıl bitkilər torpaqdakı mineralların transformasiyasında – bəzilərinin parçalanmasında və yenilərinin sintezində, profilin kökyayılan hissəsinin strukturunun formalaşmasında, həmçinin su-hava və istilik rejiminin formalaşmasında iştirak edir. Yaşıl bitkilərin torpaqəmələgəlmədə iştirakının xüsusiyyəti bitkinin tipindən və bioloji dövranın intensivliyindən asılı olaraq müxtəlifdir.
Bitki formasiyaları haqqında təlimin əsasları V.R.Vilyams tərəfindən işlənmişdir. Bitki formasiyalarının bölünməsinin əsas meyarları kimi Vilyams tərəfindən bitki qruplaşmasının tərkibi, torpağa daxil olan üzvi qalıqların xüsusiyyətləri və onun mikroorqanizmlərin təsiri altında parçalanmasının xarakteri və və anaerob proseslərin müxtəlif nisbəti götürülmüşdür. O, bu prosesləri mülayim qurşağın ağac və ot formasiyalarının timsalında ətraflı şəkildə təsvir etmişdir. Hazırda bitki senozlarının torpaqəmələgəlmədə rolunu tədqiq edərkən maddələrin bioloji dövranının xarakteri və intensivliyi, həmçinin bioloji rejimi, yəni üzvi maddələrin illik tsikldə torpağa daxil olmasının müddəti və tempi də nəzərə alınır.
Torpaq tədqiqatlarında və ümumiləşdirmələrdə aşağıdakı bitki senozları fərqləndirilir:
- Ağac formasiyaları qrupuna daxildir: tayqa meşələri, enliyarpaq meşələr, rütubətli subtropik meşələr və rütubətli tropik meşələr;
- Keçid ağac-ot formasiyaları qrupuna daxildir: kserofit meşələr, savannalar.
- Ot formasiyaları qrupuna daxildir: quru dərə və bataqlaşmış çəmənlər, prerilər, mülayim qurşağın bozqırları, subtropik kolluqlu bozqırlar.
Bundan başqa səhra (subborel – vegetasiyanın yay tsikli ilə, subtropik vegetasiyanın qış tsikli ilə və tropik) və şibyə-mamır (tundra, bataqlıqlar) formasiyaları xüsusi olaraq ayrılır. Adı çəkilən bitki formasiyalarından hər biri öz üzvi maddələrinin tərkibinə, onun torpağa daxil olmasına, üzvi maddələrin parçalanmasına və torpağın mineral kütləsi ilə qarşılıqlı əlaqəsinə görə bir-birindən fərqlənir. Torpaqəmələgəlmədə senozların rolunu öyrənərkən, tərkibinin, bəzən də formasiyanın yaşının səciyyəsi ilə yanaşı, maddələrin bioloji dövranının aşağıdakı göstəriciləri detal şəklində nəzərə alınır:
- müşahidə anında yerüstü və kök (rizokütlə) hissəyə ayırmaqla bitkilər tərəfindən yaradılan ümumi fitokütlə;
- fitokütlənin illik artımı;
- illik töküntü;
- küli tərkib və azotun miqdarı;
- bioloji dövranın həcmi – fitokütlənin tərkibində kül elementlərin və azotun ümumi miqdarı və onun intensivliyi – fitokütlə artımının tərkibindəki kimyəvi elementlərin miqdarı;
- bioloji dövranın sürəti – küli elementlərin və azotun fitokütlədəki ümumi miqdarının onların töküntüdəki miqdarına nisbəti.
Yer səthində meşə bitkiliyi öz biokütləsinə (1011 – 1012 t) görə üstünlük təşkil edir. O, tərkibi ağac, kol, ot və mamır-şibyə formasiyalarından ibarət çoxkomponentli mürəkkəb biosenoz əmələ gətirir. Meşə bitkiliyinin, onun torpaqəmələgəlmədə spesifik rolunu açan əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: çoxillik həyat tsikli, hər il biokütlənin yalnız bir hissəsinin, meşə döşənəyi (yarpaq, budaq, meyvə, qabıq) şəklində əsas hissədən kənarlaşması, güclü şəbəkələnmiş kök sistemi. Zəngin bitki tərkibinə malik Azərbaycan meşələrinin bioloji parametrləri tip xüsusiyyətlərindən (X.H.Muradov, 1970; B.B.Mirzəyev, 1969) asılı olaraq böyük ölçülərdə dəyişir.
Meşədə bioloji dövran üçün səciyyəvi cəhət ondan azot və küli elementlərin ağac və kol bitkilərinin tərkibində toplanmış biokütlə vasitəsilə uzun müddətə kənarlaşdırılması, meşə töküntülərinin torpaq səthində transformasiyası nəticəsində meşə döşənəyinin və tərkibinə görə müxtəlif suda həll olan üzvi və mineral məhsulların yaranmasıdır.
Sonuncuların atmosfer yağıntıları vasitəsilə yuyulması onların torpağın (süxurun) mineral hissəsi ilə fəal qarşılıqlı əlaqəsindən ötrü əlverişli şərait yaradır. Suda həll olan məhsulların tərkib və xassələri meşə senozunun, torpaq faunası və mikroflorasının tərkibindən, həmçinin atmosfer iqliminin və torpağın hidrotermik rejimindən, torpaqəmələgətirən suxurların tərkibindən asılıdır. Ona görə də müxtəlif şəraitlərdə müxtəlif meşə tipləri altında müxtəlif torpaqlar formalaşır.
Bitkilərdə çoxalma
Çoxalma canlılarda əsas bioloji xüsusiyyətdir. Bəzi bitkilər ömürlərində yalnız bir dəfə çoxalır, bəziləri isə uzun müddət çoxalmaqda davam edir.
Birillik bitkilər bir dəfə toxum əmələ gətirməklə öz yaşayış dövrünü başa çatdıraraq, bir individ kimi tələf olur, o növün yaşayışını sonrakı nəsillər davam etdirir.
İkillik bitkilərdə meyvə ikinci ildə əmələ gəlir və bitki tələf olur.
Çoxilliklərdə cinsi çoxalma hər il davam edir və bitki tələf olmur (məsələn, ağaclarda və çoxillik otlarda).
Çiçəkli bitkilər
Bitki orqanizminin hər hansı bir funksiyasını yerinə yetirən hissəsinə deyilir. Adətən orqan bir deyil, bir neçə funksiyanı yerinə yetirir. Bunlardan ancaq biri əsas funksiya hesab olunur. Kök və yarpaq, əsasən, qidalanma orqanlarıdır. Kök qida maddələrini və suyu torpaqdan, yarpaqlar isə lazım olan maddələri havadan alır. Bitkinin gövdə və budaqları yarpaqları havada saxlayır. Bundan əlavə gövdə ilə qida maddələri hərəkət edir.
Üzərində yarpaq və olan gövdəyə deyilir. Gövdələrin üzərində çiçəklər inkişaf edir, onlardan isə içərisində toxumlar olan meyvələr yetişir.
Çiçəkli bitkilərin eyni orqanları xarici görünüşcə müxtəlif ola bilər. Soğan və sarımsağın kökləri nazik saplara oxşayır. Zəncirotu, paxla və cəfərinin kökləri isə şaxələnən uzun mil formasındadır. Buğdanın, qarğıdalının gövdələri dik yuxarı qalxır. Yemişin, qarpızın, xiyarın, boranının gövdələri yerə sarılır. Bağayarpağının, gövdələri qısa olur. Kaktusun gövdəsi isə çox maraqlıdır. Onun üzərində yarpaqlar əvəzinə olur, özü isə yaşıl rəngli ətli silindrə və ya kürəyə oxşayır. Bu bitkilərin gövdəsində su ehtiyatı olur.
Gövdə
Gövdələrin quruluşuna görə bitkilər üç qrupa bolünür. Birinci qrupa ağaclar, ikinci qrupa , üçüncü qrupa isə daxildir.
Ağacların gövdələri hündür və odunlaşmış olur, gövdə budaqlanaraq çətir əmələ gətirir. Çinar, qoz, fıstıq, vələs (pip), palıd, armud kimi bitkilərdə gövdə inkişaf etmiş malikdir.
Kollar ağaclardan fərqli olaraq alçaqdır və qısa gövdəyə malikdir. Onların nisbətən nazik gövdələri torpaq səthinə yaxın hissədən budaqlanır. Ağac və uzunömürlü bitkilərdir. Elə ağaclar vardır ki, onların ömrü min ildən artıqdır. Fındıq, qarağat, çaytikanı, zirinc, böyürtkən kol bitkiləridir.
Otlar ağac və kollardan alçaqdır, onların gövdəsi tam odunlaşmır, yaşıl və ətlidir. Otların ömrü nisbətən qısadır. Otlar birillik, ikiillik və çoxillik olur. Birillik ot bitkiləri toxumları yetişdikdən sonra quruyur, tələf olur, çoxillik isə bir neçə il çiçəkləyib toxum verir. , yonca, taxıl, zəfəran, bənövşə, boymadərən, qara gəndəlaş və s. ot bitkiləridir.
Yarpaq bitkilərin həyatında fotosintez, tənəffüs və transpirasiya (buxarlanma) üçün əsas . Onun rəngi, adətən, yaşıl olur. Başqa funksiyanı yerinə yetirməklə əlaqədar yarpağın forması dayişilə bilər. və yarpaqlar inkişaf edir. Yarpaqlar töküldükdə onların qoltuğunda yerləşən tumurcuqları aydın görmək olar. Həmin tumurcuqlardan təkrar olaraq yarpaqlar və zoğlar əmələ gəlir. Həm gövdə üzərində yerləşmələrinə, həm də formalarına görə tumurcuqlar müxtəlif olur.
Müxtəlif bitkilərdə çiçəklərin quruluşu da müxtəlifdir. Çiçək – şəklini dəyişmiş zoğdur, o, tumurcuqdan əmələ gəlir. Çiçəyin yerində bir və bir neça toxumu olan meyvə yetişir. Çiçəkli bitkilər, adətən, toxumla çoxalır.
Müxtəlif bitki çiçəklərinin quruluşunda müəyyən oxşarlıq da vardır. Çiçəyin quruluşunu nəzərdən keçirək. Çiçək, çiçək tumurcuğundan üzərində inkişaf edir.
Saplağın genişlənmiş hissəsində – isə çiçəyin digər hissələri əmələ gəlir. Çiçəkdə ləçəklərdən ibarət parlaq rəngli tac diqqəti cəlb edir. Tacdan aşağıda yaşıl yarpaqcıqlardan ibarət kasacıq və ya çiçək yatağı yerləşir. Tac və kasacıq çişək yanlığını təşkil edir. çiçəyin daxili hissələrini zədələnməkdən qoruyur və tozlayıcı cücüləri özünə cəlb edir.
Çiçəyin əsas hissələri dişicik və . Erkəkcik nazik erkəkcik sapından və tozluqdan ibarətdir. Tozluğun içərisində tozcuqlar əmələ gəlir. Dişicik genişlənmiş hissədən – , ensiz sütuncuqdan və dişicik ağızcıgından ibarətdir. Yumurtalıqdan meyvə əmələ gəlir. Bəzi bitkilərdə (alma, armud, heyva və s.) meyvənin əmələ gəlməsində çiçək yatağı da iştirak edir. Bitkilərin çox az hissəsində çiçəklər tək-tək yerləşir. Çobanyastığı, albalı, gilas, günəbaxan, inciçiçəyi və bir çox bitkilərdə çiçəklər qruplara toplanaraq çiçək qruplarını təşkil edir.
Erkən yazdan başlayaraq payızın axırlarına qədər meşələrdə, tarlalarda, bağlarda və parklarda bitkilər çiçək açır. Fındıq və dəvədabanı bitkiləri hələ qar əriməmiş çiçəkləyir.
Meyvələr, toxumlar və onların yayılmağa uyğunlaşması
Meyvə və toxum çiçəkli bitkilərin çoxalma orqanıdır.
Meyvə yumurtalıqdan əmələ gəlir. Yumurtalığın içərisində yerləşmiş yumurtacıq isə mayalanmadan sonra toxuma çevrilir. Yumurtalığın böyüyüb meyvəyə çevrilmiş divarları meyvəyanlığı adlanır. Meyvənin içərisində toxum yerləşir.
Meyvələr şirəli və quru olur. Şirəli meyvələrdə toxumu əhatə edən meyvəyanlığı şirəli, lətli hissədən ibarətdir. Yetişmiş əriyi, gavalını, şaftalını sıxdıqda ondan şirə axır. Şirəli meyvələrdə, lətli hissə meyvənin qabığı ilə toxumu arasında yerlaşir.
Şirəli meyvələr müxtəlif olur. Üzəri nazik qabıqla örtülmüş və içərisində çoxlu toxumları olan pomidor, qarağat, üzüm, feyxoa meyvələri giləmeyvə adlanır. Meyvə ləti nazik qabıqla örtülmüş, bərk çəyirdəyin içərisində bir toxumu olan meyvələrə çəyirdəkli meyvələr deyilir. Şaftalı, gavalı, ərik, zeytun, göyəm, albalı və zoğalın meyvələri çəyirdəkli meyvədir.
Yetişmiş quru meyvələrdə şirəli lət olmur. Onlar noxud, paxla kimi açılan, palıd qozası və meşə fındığının meyvələri kimi açılmayan quru meyvələrdir. Buğda, qarğıdalı dənələrində meyvəyanlığı toxumla bitişikdir, bir-birindən ayrılmır, onlar dənmeyvə adlanır. Quru meyvələrdən paxlameyvələr daha geniş yayılmışdır. Paxlameyvələr içərisində toxumlar olan qınşəkilli iki taycıqdan ibarətdir, Akasiya, lobya, noxud, üçyarpaq yoncanın meyvələri paxlameyvədir.
Buynuzmeyvələr paxlameyvələrə oxşayır. Onlardan fərqli olaraq buynuzmeyvələrdə toxumlar qının taycıqlarında deyil, onların arasında uzanan nazik arakəsmənin üzərində yerləşir. Xardal, kələm, vəzəri, quşəppəyi və ağ turpun meyvələri buynuzmeyvədir.
Pambıq, xaş-xaş, lalə, bənövşə, tütün bitkilərinin meyvələri qutucuqmeyvədir. Toxum qutucuğunun içində yetişir və qutucuq açıldıqda tökülür.
Toxumcameyvələrdə meyvəyanlığı dəricik formasında olur və toxumla birləşmir. Buna misal olaraq günəbaxan və qanqalın meyvələrini göstərmək olar.Çiçəkli bitkilər, əsasən, toxumla çoxalır. Meyvə və toxumlar küləklə heyvan və insan vasitəsilə, su ilə uzaq məsafələrə yayılır. İtxiyarının, dəmirağacının yetişmiş meyvələri partlayaraq toxumlarını ətrafa tullayır.
Paxlameyvə və buynuzmeyvəlardə toxumlar yetişdikdən sonra isti günlərdə qınlar çatlayır, toxumlar ətrafa səpələnir. Xaşxaş, lalə qutucuqlarında toxumlar xüsusi məsamələrdən ətrafa səpələnir.
Bir sıra bitkilərin toxumları külək vasitəsilə yayılır. Qovağın, zancirotunun tükcüklü toxumları küləklə uzaq məsafələrə aparılır.
Ağcaqayının, cökənin, göyrüşün qanadcıqlı meyvələri töküldükdə külək vasitəsilə kənara aparılaraq yayılır. Küləklə qoparılıb diyirlənən və "süpürüm" adlanan çöl bitkisinin gövdəsi dibindən budaqlanaraq kürə şəkli alır. Payızın əvvəlində onun toxumları yetişir, bitki quruyur. Külək bitkini kökünə yaxın yerindən bütöv qoparıb diyirləndirir. Bitkilər diyirləndikcə toxumlarını dağıdır. Yalnız suda bitən bitkilərin meyvələri deyil, su kənarında bitən qızılağac və başqa bitkilərin toxumları da suyun axını ilə uzaqlara aparılır. Bəzi bitkilərin yetişmiş toxumlarının üzərində qarmaqvarı çıxıntılar olur. Heyvanlar belə bitkilərin yanından keçdikdə toxumlar onların yununa və insanların paltarına yapışıb başqa yerlərə aparılır. Bu bitkilərə dəvədabanı, atpıtrağı, pişikdili (üçbarmaq) kimi bitkilərin meyvələri misal ola bilər. Bəzi bitkilərin toxumları yük kisələrinə və tayalara yapışıb, avtomobil, vaqon və təyyarələrin künc-bucaqlarında qalır, yük boşaldıqda torpağa düşüb cücərir. Meşələrdə , çöllərdə yetişmiş şirəli meyvələri quşlar və heyvanlar yeyir. Məsələn, qaratoyuq moruğun, , quşarmudunun, ayı zoğalın yetişmiş meyvələrini yeyir. Həmin meyvələrin şirəli ləti onların mədəsində həzm olur, bərk qabıqlı toxumlar isə həzm olunmur və peyinlə birlikdə xaric olunur. Yazda əlverişli şərait olduqda bu toxumlar düşdükləri yerdə cücərir. Beləliklə, quşlar bir yerdən başqa yerə uçduqda həmin toxumları da özləri ilə apararaq yayır.
Forma və ölçüsünə görə bitkilərin toxumu müxtəlifdir. Məsələn, səhləb bitkisinin toxumları girdə, çox xırda və toz kimi olur. Sizə yaxşı məlum olan , yonca və digər bitkilərin də toxumları çox kiçikdir. Paxla, palıd, fındıq toxumları nisbətən iridir. Lakin ən böyük toxum toxumudur. Onların uzunluğu 50 sm, kütləsi isə 10 kq-dan çox olur.
Maraqlı məlumatlar
Amerika bioloqlarına Yer Kürəsinin ən qədim bitkisini tapmaq müyəssər olub. Onların aşkarladığı palıd ağacının ekspertlərin hesablamalarına görə, 13 min yaşı var.
Tədqiqat zamanı bioloqlar adi palıd ağaclarından fərqlənən, Rusiyanın şimal zolağında qarşılaşdıqları (Quercus palmeri) növündən olan təcrid olunmuş populyasiya ilə maraqlanmışlar. Həmin növ xarici görünüşdə kolu xatırladır. Kaliforniyanın yüksək regionunda bitən bu palıd ağacının populyasiyalarından birinin analizi göstərir ki, bu regionda bitən bütün bitkilər qeyri-cinsi çoxalırlar, yəni faktiki olaraq bir bitki hesab oluna bilərlər. Sonrakı müşahidələr göstərir ki, Q.palmeri koloniyası burada təqribən 12 min il əvvəl başa çatmış sonrakı pleystosen dövründə bitmişdir. Çoxları[] əvvəllərdə hesab etmişlər ki, təcrid olunmuş populyasiyaların bəziləri çox qədimi ola bilər, nəhayət ki, artıq bu sübut olundu. Alimlər qeyd ediblər ki, bitki meydana gələndə, bu region kifayət qədər soyuq olub, ona görə də palıd ağacı intensiv qeyri-cinsi çoxalma nəticəsində yaşaya bilib.
Bu yaxınlarda[] alimlər Şimali Amerikada ən qədim kənd təsərrüfatı mədəniyyəti tapıblar. Bu onlara adi balqabaq kimi görünüb[]. Birbaşa radiokarbon analizi göstərib ki, bu bitkinin tapılmış tumlarının 10 min il yaşı var. Bundan başqa, 8,5 və 6 min il yaşı olan yerfındığı və pambıq toxumu tapılıb.
İstinadlar
- Ruggiero M. A., Gordon D. P., Orrell T. M., Bailly N., Bourgoin T., Brusca R. C., Cavalier-Smith T., Guiry M. D., Kirk P. M. A Higher Level Classification of All Living Organisms (ing.). // PLOS ONE / PLOS ONE Editors PLoS, 2015. Vol. 10, Iss. 4. P. e0119248. ISSN 1932-6203 doi:10.1371/JOURNAL.PONE.0119248 PMID:25923521
- Q. Məmmədov. Torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyasının əsasları. Bakı, Elm, 2007
Xarici keçidlər
- Bitkilər haqqında
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bitki lat Plantae ve ya lat Vegetabilia mamirlar qijilar qatirquyrugular plaunlar cilpaqtoxumlular ve cicekli bitkileri ozunde birlesdiren coxhuceyreli orqanizmlerin esas qruplarindan biri Bezi mutexessisler kimler yosunlari butunlukle bezileri kimler ise onlarin bir qismini bitkiler qrupuna aid edirler BitkiElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerBeynelxalq elmi adiPlantae Haeckel 1866Sekil axtarisiITIS 202422EOL 281 514430FW 151418Umumi melumatBotanika elminin tedqiqat obyekti olan bitkiler Yer kuresinde genis yayilmisdir Quru sethinde her il yasil bitkiler terefinden atmosferden CO2 menimsemekle gunes enerjisinden torpaqdan daxil olan su ve mineral birlesmelerden istifade etmekle 53 milyard ton biokutle sintez edilir Bu biokutlenin bir hissesi kok ve yerustu qaliqlar seklinde tezeden torpaga qayidir Yasil bitkiler torpaqda uzvi maddelerin yegane ilkin menbeyidir Onlarin torpaqemelegetirici kimi esas funksiyasi maddelerin bioloji dovrani torpaqdan qida elementlerinin ve suyun menimsenilmesi uzvi kutlenin sintezi ve heyat dovrani basa catdiqdan sonra onun tezeden torpaga qaytarilmasidir Bioloji dovranin neticesi kimi torpagin ust qatlarinda potensial enerjinin ve bitkilerin qida elementlerinin akkumulyasiyasi torpaq profilinin tedrici inkisafini ve torpagin esas xassesi olan munbitliyin inkisafini sertlendirir Yasil bitkiler torpaqdaki minerallarin transformasiyasinda bezilerinin parcalanmasinda ve yenilerinin sintezinde profilin kokyayilan hissesinin strukturunun formalasmasinda hemcinin su hava ve istilik rejiminin formalasmasinda istirak edir Yasil bitkilerin torpaqemelegelmede istirakinin xususiyyeti bitkinin tipinden ve bioloji dovranin intensivliyinden asili olaraq muxtelifdir Bitki formasiyalari haqqinda telimin esaslari V R Vilyams terefinden islenmisdir Bitki formasiyalarinin bolunmesinin esas meyarlari kimi Vilyams terefinden bitki qruplasmasinin terkibi torpaga daxil olan uzvi qaliqlarin xususiyyetleri ve onun mikroorqanizmlerin tesiri altinda parcalanmasinin xarakteri ve ve anaerob proseslerin muxtelif nisbeti goturulmusdur O bu prosesleri mulayim qursagin agac ve ot formasiyalarinin timsalinda etrafli sekilde tesvir etmisdir Hazirda bitki senozlarinin torpaqemelegelmede rolunu tedqiq ederken maddelerin bioloji dovraninin xarakteri ve intensivliyi hemcinin bioloji rejimi yeni uzvi maddelerin illik tsiklde torpaga daxil olmasinin muddeti ve tempi de nezere alinir Torpaq tedqiqatlarinda ve umumilesdirmelerde asagidaki bitki senozlari ferqlendirilir Agac formasiyalari qrupuna daxildir tayqa meseleri enliyarpaq meseler rutubetli subtropik meseler ve rutubetli tropik meseler Kecid agac ot formasiyalari qrupuna daxildir kserofit meseler savannalar Ot formasiyalari qrupuna daxildir quru dere ve bataqlasmis cemenler preriler mulayim qursagin bozqirlari subtropik kolluqlu bozqirlar Bundan basqa sehra subborel vegetasiyanin yay tsikli ile subtropik vegetasiyanin qis tsikli ile ve tropik ve sibye mamir tundra bataqliqlar formasiyalari xususi olaraq ayrilir Adi cekilen bitki formasiyalarindan her biri oz uzvi maddelerinin terkibine onun torpaga daxil olmasina uzvi maddelerin parcalanmasina ve torpagin mineral kutlesi ile qarsiliqli elaqesine gore bir birinden ferqlenir Torpaqemelegelmede senozlarin rolunu oyrenerken terkibinin bezen de formasiyanin yasinin seciyyesi ile yanasi maddelerin bioloji dovraninin asagidaki gostericileri detal seklinde nezere alinir musahide aninda yerustu ve kok rizokutle hisseye ayirmaqla bitkiler terefinden yaradilan umumi fitokutle fitokutlenin illik artimi illik tokuntu kuli terkib ve azotun miqdari bioloji dovranin hecmi fitokutlenin terkibinde kul elementlerin ve azotun umumi miqdari ve onun intensivliyi fitokutle artiminin terkibindeki kimyevi elementlerin miqdari bioloji dovranin sureti kuli elementlerin ve azotun fitokutledeki umumi miqdarinin onlarin tokuntudeki miqdarina nisbeti Yer sethinde mese bitkiliyi oz biokutlesine 1011 1012 t gore ustunluk teskil edir O terkibi agac kol ot ve mamir sibye formasiyalarindan ibaret coxkomponentli murekkeb biosenoz emele getirir Mese bitkiliyinin onun torpaqemelegelmede spesifik rolunu acan esas xususiyyetleri asagidakilardir coxillik heyat tsikli her il biokutlenin yalniz bir hissesinin mese doseneyi yarpaq budaq meyve qabiq seklinde esas hisseden kenarlasmasi guclu sebekelenmis kok sistemi Zengin bitki terkibine malik Azerbaycan meselerinin bioloji parametrleri tip xususiyyetlerinden X H Muradov 1970 B B Mirzeyev 1969 asili olaraq boyuk olculerde deyisir Mesede bioloji dovran ucun seciyyevi cehet ondan azot ve kuli elementlerin agac ve kol bitkilerinin terkibinde toplanmis biokutle vasitesile uzun muddete kenarlasdirilmasi mese tokuntulerinin torpaq sethinde transformasiyasi neticesinde mese doseneyinin ve terkibine gore muxtelif suda hell olan uzvi ve mineral mehsullarin yaranmasidir Bitki Sonuncularin atmosfer yagintilari vasitesile yuyulmasi onlarin torpagin suxurun mineral hissesi ile feal qarsiliqli elaqesinden otru elverisli serait yaradir Suda hell olan mehsullarin terkib ve xasseleri mese senozunun torpaq faunasi ve mikroflorasinin terkibinden hemcinin atmosfer iqliminin ve torpagin hidrotermik rejiminden torpaqemelegetiren suxurlarin terkibinden asilidir Ona gore de muxtelif seraitlerde muxtelif mese tipleri altinda muxtelif torpaqlar formalasir Bitkilerde coxalmaCoxalma canlilarda esas bioloji xususiyyetdir Bezi bitkiler omurlerinde yalniz bir defe coxalir bezileri ise uzun muddet coxalmaqda davam edir Birillik bitkiler bir defe toxum emele getirmekle oz yasayis dovrunu basa catdiraraq bir individ kimi telef olur o novun yasayisini sonraki nesiller davam etdirir Ikillik bitkilerde meyve ikinci ilde emele gelir ve bitki telef olur Coxilliklerde cinsi coxalma her il davam edir ve bitki telef olmur meselen agaclarda ve coxillik otlarda Cicekli bitkilerBitki orqanizminin her hansi bir funksiyasini yerine yetiren hissesine deyilir Adeten orqan bir deyil bir nece funksiyani yerine yetirir Bunlardan ancaq biri esas funksiya hesab olunur Kok ve yarpaq esasen qidalanma orqanlaridir Kok qida maddelerini ve suyu torpaqdan yarpaqlar ise lazim olan maddeleri havadan alir Bitkinin govde ve budaqlari yarpaqlari havada saxlayir Bundan elave govde ile qida maddeleri hereket edir Uzerinde yarpaq ve olan govdeye deyilir Govdelerin uzerinde cicekler inkisaf edir onlardan ise icerisinde toxumlar olan meyveler yetisir Cicekli bitkilerin eyni orqanlari xarici gorunusce muxtelif ola biler Sogan ve sarimsagin kokleri nazik saplara oxsayir Zencirotu paxla ve ceferinin kokleri ise saxelenen uzun mil formasindadir Bugdanin qargidalinin govdeleri dik yuxari qalxir Yemisin qarpizin xiyarin boraninin govdeleri yere sarilir Bagayarpaginin govdeleri qisa olur Kaktusun govdesi ise cox maraqlidir Onun uzerinde yarpaqlar evezine olur ozu ise yasil rengli etli silindre ve ya kureye oxsayir Bu bitkilerin govdesinde su ehtiyati olur Govde Govdelerin qurulusuna gore bitkiler uc qrupa bolunur Birinci qrupa agaclar ikinci qrupa ucuncu qrupa ise daxildir Agaclarin govdeleri hundur ve odunlasmis olur govde budaqlanaraq cetir emele getirir Cinar qoz fistiq veles pip palid armud kimi bitkilerde govde inkisaf etmis malikdir Kollar agaclardan ferqli olaraq alcaqdir ve qisa govdeye malikdir Onlarin nisbeten nazik govdeleri torpaq sethine yaxin hisseden budaqlanir Agac ve uzunomurlu bitkilerdir Ele agaclar vardir ki onlarin omru min ilden artiqdir Findiq qaragat caytikani zirinc boyurtken kol bitkileridir Otlar agac ve kollardan alcaqdir onlarin govdesi tam odunlasmir yasil ve etlidir Otlarin omru nisbeten qisadir Otlar birillik ikiillik ve coxillik olur Birillik ot bitkileri toxumlari yetisdikden sonra quruyur telef olur coxillik ise bir nece il cicekleyib toxum verir yonca taxil zeferan benovse boymaderen qara gendelas ve s ot bitkileridir Yarpaq bitkilerin heyatinda fotosintez teneffus ve transpirasiya buxarlanma ucun esas Onun rengi adeten yasil olur Basqa funksiyani yerine yetirmekle elaqedar yarpagin formasi dayisile biler ve yarpaqlar inkisaf edir Yarpaqlar tokuldukde onlarin qoltugunda yerlesen tumurcuqlari aydin gormek olar Hemin tumurcuqlardan tekrar olaraq yarpaqlar ve zoglar emele gelir Hem govde uzerinde yerlesmelerine hem de formalarina gore tumurcuqlar muxtelif olur Muxtelif bitkilerde ciceklerin qurulusu da muxtelifdir Cicek seklini deyismis zogdur o tumurcuqdan emele gelir Ciceyin yerinde bir ve bir neca toxumu olan meyve yetisir Cicekli bitkiler adeten toxumla coxalir Muxtelif bitki ciceklerinin qurulusunda mueyyen oxsarliq da vardir Ciceyin qurulusunu nezerden kecirek Cicek cicek tumurcugundan uzerinde inkisaf edir Saplagin genislenmis hissesinde ise ciceyin diger hisseleri emele gelir Cicekde leceklerden ibaret parlaq rengli tac diqqeti celb edir Tacdan asagida yasil yarpaqciqlardan ibaret kasaciq ve ya cicek yatagi yerlesir Tac ve kasaciq cisek yanligini teskil edir ciceyin daxili hisselerini zedelenmekden qoruyur ve tozlayici cuculeri ozune celb edir Ciceyin esas hisseleri disicik ve Erkekcik nazik erkekcik sapindan ve tozluqdan ibaretdir Tozlugun icerisinde tozcuqlar emele gelir Disicik genislenmis hisseden ensiz sutuncuqdan ve disicik agizcigindan ibaretdir Yumurtaliqdan meyve emele gelir Bezi bitkilerde alma armud heyva ve s meyvenin emele gelmesinde cicek yatagi da istirak edir Bitkilerin cox az hissesinde cicekler tek tek yerlesir Cobanyastigi albali gilas gunebaxan inciciceyi ve bir cox bitkilerde cicekler qruplara toplanaraq cicek qruplarini teskil edir Erken yazdan baslayaraq payizin axirlarina qeder meselerde tarlalarda baglarda ve parklarda bitkiler cicek acir Findiq ve devedabani bitkileri hele qar erimemis cicekleyir Meyveler toxumlar ve onlarin yayilmaga uygunlasmasi Meyve ve toxum cicekli bitkilerin coxalma orqanidir Meyve yumurtaliqdan emele gelir Yumurtaligin icerisinde yerlesmis yumurtaciq ise mayalanmadan sonra toxuma cevrilir Yumurtaligin boyuyub meyveye cevrilmis divarlari meyveyanligi adlanir Meyvenin icerisinde toxum yerlesir Meyveler sireli ve quru olur Sireli meyvelerde toxumu ehate eden meyveyanligi sireli letli hisseden ibaretdir Yetismis eriyi gavalini saftalini sixdiqda ondan sire axir Sireli meyvelerde letli hisse meyvenin qabigi ile toxumu arasinda yerlasir Sireli meyveler muxtelif olur Uzeri nazik qabiqla ortulmus ve icerisinde coxlu toxumlari olan pomidor qaragat uzum feyxoa meyveleri gilemeyve adlanir Meyve leti nazik qabiqla ortulmus berk ceyirdeyin icerisinde bir toxumu olan meyvelere ceyirdekli meyveler deyilir Saftali gavali erik zeytun goyem albali ve zogalin meyveleri ceyirdekli meyvedir Yetismis quru meyvelerde sireli let olmur Onlar noxud paxla kimi acilan palid qozasi ve mese findiginin meyveleri kimi acilmayan quru meyvelerdir Bugda qargidali denelerinde meyveyanligi toxumla bitisikdir bir birinden ayrilmir onlar denmeyve adlanir Quru meyvelerden paxlameyveler daha genis yayilmisdir Paxlameyveler icerisinde toxumlar olan qinsekilli iki tayciqdan ibaretdir Akasiya lobya noxud ucyarpaq yoncanin meyveleri paxlameyvedir Buynuzmeyveler paxlameyvelere oxsayir Onlardan ferqli olaraq buynuzmeyvelerde toxumlar qinin tayciqlarinda deyil onlarin arasinda uzanan nazik arakesmenin uzerinde yerlesir Xardal kelem vezeri quseppeyi ve ag turpun meyveleri buynuzmeyvedir Pambiq xas xas lale benovse tutun bitkilerinin meyveleri qutucuqmeyvedir Toxum qutucugunun icinde yetisir ve qutucuq acildiqda tokulur Toxumcameyvelerde meyveyanligi dericik formasinda olur ve toxumla birlesmir Buna misal olaraq gunebaxan ve qanqalin meyvelerini gostermek olar Cicekli bitkiler esasen toxumla coxalir Meyve ve toxumlar kulekle heyvan ve insan vasitesile su ile uzaq mesafelere yayilir Itxiyarinin demiragacinin yetismis meyveleri partlayaraq toxumlarini etrafa tullayir Paxlameyve ve buynuzmeyvelarde toxumlar yetisdikden sonra isti gunlerde qinlar catlayir toxumlar etrafa sepelenir Xasxas lale qutucuqlarinda toxumlar xususi mesamelerden etrafa sepelenir Bir sira bitkilerin toxumlari kulek vasitesile yayilir Qovagin zancirotunun tukcuklu toxumlari kulekle uzaq mesafelere aparilir Agcaqayinin cokenin goyrusun qanadciqli meyveleri tokuldukde kulek vasitesile kenara aparilaraq yayilir Kulekle qoparilib diyirlenen ve supurum adlanan col bitkisinin govdesi dibinden budaqlanaraq kure sekli alir Payizin evvelinde onun toxumlari yetisir bitki quruyur Kulek bitkini kokune yaxin yerinden butov qoparib diyirlendirir Bitkiler diyirlendikce toxumlarini dagidir Yalniz suda biten bitkilerin meyveleri deyil su kenarinda biten qizilagac ve basqa bitkilerin toxumlari da suyun axini ile uzaqlara aparilir Bezi bitkilerin yetismis toxumlarinin uzerinde qarmaqvari cixintilar olur Heyvanlar bele bitkilerin yanindan kecdikde toxumlar onlarin yununa ve insanlarin paltarina yapisib basqa yerlere aparilir Bu bitkilere devedabani atpitragi pisikdili ucbarmaq kimi bitkilerin meyveleri misal ola biler Bezi bitkilerin toxumlari yuk kiselerine ve tayalara yapisib avtomobil vaqon ve teyyarelerin kunc bucaqlarinda qalir yuk bosaldiqda torpaga dusub cucerir Meselerde collerde yetismis sireli meyveleri quslar ve heyvanlar yeyir Meselen qaratoyuq morugun qusarmudunun ayi zogalin yetismis meyvelerini yeyir Hemin meyvelerin sireli leti onlarin medesinde hezm olur berk qabiqli toxumlar ise hezm olunmur ve peyinle birlikde xaric olunur Yazda elverisli serait olduqda bu toxumlar dusdukleri yerde cucerir Belelikle quslar bir yerden basqa yere ucduqda hemin toxumlari da ozleri ile apararaq yayir Forma ve olcusune gore bitkilerin toxumu muxtelifdir Meselen sehleb bitkisinin toxumlari girde cox xirda ve toz kimi olur Size yaxsi melum olan yonca ve diger bitkilerin de toxumlari cox kicikdir Paxla palid findiq toxumlari nisbeten iridir Lakin en boyuk toxum toxumudur Onlarin uzunlugu 50 sm kutlesi ise 10 kq dan cox olur Maraqli melumatlarAmerika bioloqlarina Yer Kuresinin en qedim bitkisini tapmaq muyesser olub Onlarin askarladigi palid agacinin ekspertlerin hesablamalarina gore 13 min yasi var Tedqiqat zamani bioloqlar adi palid agaclarindan ferqlenen Rusiyanin simal zolaginda qarsilasdiqlari Quercus palmeri novunden olan tecrid olunmus populyasiya ile maraqlanmislar Hemin nov xarici gorunusde kolu xatirladir Kaliforniyanin yuksek regionunda biten bu palid agacinin populyasiyalarindan birinin analizi gosterir ki bu regionda biten butun bitkiler qeyri cinsi coxalirlar yeni faktiki olaraq bir bitki hesab oluna bilerler Sonraki musahideler gosterir ki Q palmeri koloniyasi burada teqriben 12 min il evvel basa catmis sonraki pleystosen dovrunde bitmisdir Coxlari kimler evvellerde hesab etmisler ki tecrid olunmus populyasiyalarin bezileri cox qedimi ola biler nehayet ki artiq bu subut olundu Alimler qeyd edibler ki bitki meydana gelende bu region kifayet qeder soyuq olub ona gore de palid agaci intensiv qeyri cinsi coxalma neticesinde yasaya bilib Bu yaxinlarda ne vaxt alimler Simali Amerikada en qedim kend teserrufati medeniyyeti tapiblar Bu onlara adi balqabaq kimi gorunub niye Birbasa radiokarbon analizi gosterib ki bu bitkinin tapilmis tumlarinin 10 min il yasi var Bundan basqa 8 5 ve 6 min il yasi olan yerfindigi ve pambiq toxumu tapilib IstinadlarRuggiero M A Gordon D P Orrell T M Bailly N Bourgoin T Brusca R C Cavalier Smith T Guiry M D Kirk P M A Higher Level Classification of All Living Organisms ing PLOS ONE PLOS ONE Editors PLoS 2015 Vol 10 Iss 4 P e0119248 ISSN 1932 6203 doi 10 1371 JOURNAL PONE 0119248 PMID 25923521 Q Memmedov Torpaqsunasliq ve torpaq cografiyasinin esaslari Baki Elm 2007Xarici kecidlerBitkiler haqqinda