Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yarpaq — bitkilərin həyatında fotosintez, tənəffüs və transpirasiya (buxarlanma) üçün əsas orqan.
Yarpağın rəngi, adətən, yaşıl olur. Başqa funksiyanı yerinə yetirməsi ilə bağlı olaraq yarpağın biçimi dəyişilə bilər. Yarpaqda üzvi maddələr yaranır ki, bunların hesabına bitki öz orqanlarını qurur və bir bölümünü də ehtiyat qida halında bəlli orqanlarda toplanır. Yarpaq eyni zamanda normal şəkildə və ya metamorfoz edərək çoxalmada işlənə bilir. Yarpaqların əlavə köklər yaratma xüsusiyyətindən istifadə edərək bitkiləri vegetativ çoxaldırlar.
Saplağı olan yarpaqlara "saplaqlı", saplaqsız yarpaqlara "oturaq yarpaqlar", saplağın və yarpağın alt qaidəsinin genələrək gövdəni novça kimi tutduğu yarpaqlara isə "qın yarpaqlar" deyilir.
Yarpağın əsas və gözə çarpan hissəsi onun köhnəlmiş hissəsidir, buna "yarpaq ayası" deyilir.
Bitkilərin bir çoxunda yarpağın dibində çıxıntı olur ki, o "yarpaqaltlığı" adlanır.
Beləliklə yarpaqlar iki yerə ayrılır:
- Bəsit yarpaqlar
- Mürəkkəb yarpaqlar
Hüceyrəvi quruluşu
Yarpağın hüceyrəvi quruluşu dedikdə yarpağın daxili quruluşu nəzərdə tutulur.Daxili quruluşa(yarpaqda) ağızcıqlar,yarpaq damarları aiddir.
Yarpağın iç quruluşu-yarpaq xaricdən şəffaf dəriciklə örtülmüşdür.Bu onu, xarici təsirindən qoruyur.Dəricik üst və alt qrupuna bölünür.Üst dəriciyin altında fotosintez prosesini aparan sütunvarı toxuma yerləşir.Bu toxumada yarpağa yaşıllıq verən xlorofil vardır.Sütunvarı toxuma fotosintez prosesini yerinə yetirdiyinə görə yarpağın Günəş işığı düşən bölümündə yerləşir.Sütunvarı toxumadan bir az altda süngərvarı toxuma yerləşir.Süngərvarı toxumanın hüceyrələri düzənsiz biçimdə olduğuna görə burada hava boşluqları vardır. Süngərvarı toxumanın rəngi sütunvarı toxumanın rənginə nisbətən daha açıqdır. Sütunvarı toxumanın hüceyrələri sütun şəklindədir.
Ağızcıqlar-ağızcıqlar bitkinin yarpağının üst və ya alt dəriciyində yerləşir.Ağızcıqlar yarpağın qaz və su mübadiləsini (transpirasiyanı) tənzimləyir, iki qapayıcı və bir ağızcıq yarığından oluşmuşdur. Quruda bitən bitkilərdə ağızcıq alt dəricikdə, viktoriya suzanbağı kimi bitkilərdə üst dəricikdə, süsən və kələmdə isə hər iki dəricikdə yerləşir.
Yarpaq damarları-yarpaqda iki əsas damarlar:ələyəbənzər borular və yarpaq borucuqları vardır. Ələyəbənzər borular köməkliyi ilə yarpaqdan üzvi maddələr qabıqdan torpağa axıdılır, yarpaq borucuqları ilə yarpağa su və mineral duzlar gətirilir. Yarpaq lətində yarpağa dayaqlıq verən mexaniki liflər də yerləşir
Sadə yarpaqlar
Sadə yarpaqlar elə yarpaqlara deyilir ki, onların bir saplağı üzərində yalnız bircə ayası olsun və yarpaq tökülən zaman aya ilə saplaq birgə tökülsün. Sadə yarpaqlar ayalarının formasına görə aşağıdakı şəkildə qruplaşdırıla bilər:
- xətvari – taxıllarda;
- neşdərşəkilli – söyüdlərdə;
- iynəşəkilli – şamlarda;
- elipsşəkilli – fikuslarda;
- yumurtaşəkilli – almalarda;
- dairəvi – qızılağacda;
- üçbucaqşəkilli – çinarda;
- rombşəkilli – pəncərdə, cincilimdə;
- qılıncşəkilli – süsəndə;
- kürəkşəkilli – pəlpətöyündə;
- pazşəkilli və s. – novruzçiçəyində.
Sadə yarpaqlar ayalarının diblərinə görə:
- ürəkşəkilli
- böyrəkşəkilli
- oxşəkilli
- qalxanşəkilli ola bilər
Ayalarının uclarına görə yarpaq
- küt uclu,
- şiş uclu,
- şişlənmiş iti uclu ola bilər.
Yarpaq ayalarının kənarlarının dişləşməsinə görə:
- tam kənarlı
- mişar dişli
- tikanlı
- yarımdairəvi
- gəmirilmiş
- kəsilmiş şəkildə olur.
Dişlər düz olarsa, kənarı dişli; dişlərinin ucları çəpinə olarsa, kənarı mişarlı; dişlər küt olarsa, kənarı yarımdairəvi; dişlər tikanla qurtararsa kənarı tikanlı; kənarlar dərin olmaya nizamsız kəsilmişsə, gəmirilmiş yarpaqlar deyilir.
Kənarı dişli, mişarlı, yarımdairəvi yarpaqların iri dişləri üzərində eninə qayda ilə ikinci dərəcəli xırda dişlər əmələ gələrsə, onlara kənarı ikinci dərəcəli dişli, kənarı ikinci dərəcəli mişarlı, kənarı ikinci dərəcəli yarımdairəvi yarpaqlar deyilir.
Mürəkkəb yarpaqlar
Yarpaq ayası bir neçə yarpaqcıqdan ibarət olub, tökülən zaman əvvəlcə yarpaqcıqları, sonra da saplağı tökülən yarpağa mürəkkəb yarpaq deyilir.
Mürəkkəb yarpaqlar əsas etibarilə üç tipdə olur:
- barmaqşəkilli,
- lələkvari
- üçər mürəkkəb yarpaqlar.
Barmaqşəkilli mürəkkəb yarpaq barmaqşəkilli bölünmüş yarpaq parçalarının müstəqil yarpaqcıq şəklini alması nəticəsində əmələ gəlmişdir, məsələn, at şabalıdının yarpaqları. Barmaqşəkilli mürəkkəb yarpaqda yarpaqcıqlar üçdən artıq olub, saplağın təpəsində şüavari oturur.
Üçər mürəkkəb yarpaqların yarpaqlarının saplağı üzərində üç ayası olur, məsələn, çiyələk , lobya və moruq yarpaqları.
Lələkşəkilli mürəkkəb yarpaq, lələkşəkilli bölünmüş yarpaq arçalarının müstəqil yarpaqcıq alması nəticəsində əmələ gəlmişdir. Bunlar ikinci, üçüncü və i.a. dərəcədə mürəkkəbləşə bilər.
Lələkvari yarpaqlar da iki yerə bölünür:
- Tək lələkvari - qoz,qızılgül,ağ akasiya,itburnu
- Cüt lələkvari - noxud,lərgə,sarı akasiya
Tək lələkvari mürəkkəb yarpaqların ucunda tək yarpaq olur.
Cüt lələkvari yarpaqların ucunda cüt yarpaq olur.
Yarpaq Damarlanması
Yarpaq ayasında gözə çarpan yarpağın damarları su və suda həll olmuş qida maddələri daşımaqla yanaşı,yarpaqlara möhkəmlik və elastiklik verir.Yarpaq ayasında ,əsasən 3 cür damarlanma olur:
- paralel
- qövsvari
- torvari
Paralel - yarpağın qaidəsindən ucuna qədər damarlar paralel yerləşir.Əksər ikiləpəli bitkilər,o cümlədən taxıl bitkiləri.
Qövsvari - yarpaq qaidəsindən ucuna qədər damarlar qövsvari yerləşir.Məsələn, inciçiçəyi,ikiləpəli bitkilərədən bağayarpağı.
Torvari - yarpaq ayasında bir və ya bir neçə ana damar olur və o,çoxlu şəbəkə əmələ gətirir.Bu tip damarlanma çiçəkli bitkilərin əksəriyyətində,birləpəlilərdən isə qarğagözü bitkisində.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yarpaq bitkilerin heyatinda fotosintez teneffus ve transpirasiya buxarlanma ucun esas orqan Yarpaq Yarpagin rengi adeten yasil olur Basqa funksiyani yerine yetirmesi ile bagli olaraq yarpagin bicimi deyisile biler Yarpaqda uzvi maddeler yaranir ki bunlarin hesabina bitki oz orqanlarini qurur ve bir bolumunu de ehtiyat qida halinda belli orqanlarda toplanir Yarpaq eyni zamanda normal sekilde ve ya metamorfoz ederek coxalmada islene bilir Yarpaqlarin elave kokler yaratma xususiyyetinden istifade ederek bitkileri vegetativ coxaldirlar Saplagi olan yarpaqlara saplaqli saplaqsiz yarpaqlara oturaq yarpaqlar saplagin ve yarpagin alt qaidesinin genelerek govdeni novca kimi tutdugu yarpaqlara ise qin yarpaqlar deyilir Yarpagin esas ve goze carpan hissesi onun kohnelmis hissesidir buna yarpaq ayasi deyilir Bitkilerin bir coxunda yarpagin dibinde cixinti olur ki o yarpaqaltligi adlanir Belelikle yarpaqlar iki yere ayrilir Besit yarpaqlar Murekkeb yarpaqlarHuceyrevi qurulusuYarpagin huceyrevi qurulusu dedikde yarpagin daxili qurulusu nezerde tutulur Daxili qurulusa yarpaqda agizciqlar yarpaq damarlari aiddir Yarpagin ic qurulusu yarpaq xaricden seffaf dericikle ortulmusdur Bu onu xarici tesirinden qoruyur Dericik ust ve alt qrupuna bolunur Ust dericiyin altinda fotosintez prosesini aparan sutunvari toxuma yerlesir Bu toxumada yarpaga yasilliq veren xlorofil vardir Sutunvari toxuma fotosintez prosesini yerine yetirdiyine gore yarpagin Gunes isigi dusen bolumunde yerlesir Sutunvari toxumadan bir az altda sungervari toxuma yerlesir Sungervari toxumanin huceyreleri duzensiz bicimde olduguna gore burada hava bosluqlari vardir Sungervari toxumanin rengi sutunvari toxumanin rengine nisbeten daha aciqdir Sutunvari toxumanin huceyreleri sutun seklindedir Agizciqlar agizciqlar bitkinin yarpaginin ust ve ya alt dericiyinde yerlesir Agizciqlar yarpagin qaz ve su mubadilesini transpirasiyani tenzimleyir iki qapayici ve bir agizciq yarigindan olusmusdur Quruda biten bitkilerde agizciq alt dericikde viktoriya suzanbagi kimi bitkilerde ust dericikde susen ve kelemde ise her iki dericikde yerlesir Yarpaq damarlari yarpaqda iki esas damarlar eleyebenzer borular ve yarpaq borucuqlari vardir Eleyebenzer borular komekliyi ile yarpaqdan uzvi maddeler qabiqdan torpaga axidilir yarpaq borucuqlari ile yarpaga su ve mineral duzlar getirilir Yarpaq letinde yarpaga dayaqliq veren mexaniki lifler de yerlesirSade yarpaqlarSade yarpaqlar ele yarpaqlara deyilir ki onlarin bir saplagi uzerinde yalniz birce ayasi olsun ve yarpaq tokulen zaman aya ile saplaq birge tokulsun Sade yarpaqlar ayalarinin formasina gore asagidaki sekilde qruplasdirila biler xetvari taxillarda nesdersekilli soyudlerde iynesekilli samlarda elipssekilli fikuslarda yumurtasekilli almalarda dairevi qizilagacda ucbucaqsekilli cinarda rombsekilli pencerde cincilimde qilincsekilli susende kureksekilli pelpetoyunde pazsekilli ve s novruzciceyinde Sade yarpaqlar ayalarinin diblerine gore ureksekilli boyreksekilli oxsekilli qalxansekilli ola biler Ayalarinin uclarina gore yarpaq kut uclu sis uclu sislenmis iti uclu ola biler Yarpaq ayalarinin kenarlarinin dislesmesine gore tam kenarli misar disli tikanli yarimdairevi gemirilmis kesilmis sekilde olur Disler duz olarsa kenari disli dislerinin uclari cepine olarsa kenari misarli disler kut olarsa kenari yarimdairevi disler tikanla qurtararsa kenari tikanli kenarlar derin olmaya nizamsiz kesilmisse gemirilmis yarpaqlar deyilir Kenari disli misarli yarimdairevi yarpaqlarin iri disleri uzerinde enine qayda ile ikinci dereceli xirda disler emele gelerse onlara kenari ikinci dereceli disli kenari ikinci dereceli misarli kenari ikinci dereceli yarimdairevi yarpaqlar deyilir Murekkeb yarpaqlarYarpaq ayasi bir nece yarpaqciqdan ibaret olub tokulen zaman evvelce yarpaqciqlari sonra da saplagi tokulen yarpaga murekkeb yarpaq deyilir Murekkeb yarpaqlar esas etibarile uc tipde olur barmaqsekilli lelekvari ucer murekkeb yarpaqlar Barmaqsekilli murekkeb yarpaq barmaqsekilli bolunmus yarpaq parcalarinin musteqil yarpaqciq seklini almasi neticesinde emele gelmisdir meselen at sabalidinin yarpaqlari Barmaqsekilli murekkeb yarpaqda yarpaqciqlar ucden artiq olub saplagin tepesinde suavari oturur Ucer murekkeb yarpaqlarin yarpaqlarinin saplagi uzerinde uc ayasi olur meselen ciyelek lobya ve moruq yarpaqlari Leleksekilli murekkeb yarpaq leleksekilli bolunmus yarpaq arcalarinin musteqil yarpaqciq almasi neticesinde emele gelmisdir Bunlar ikinci ucuncu ve i a derecede murekkeblese biler Lelekvari yarpaqlar da iki yere bolunur Tek lelekvari qoz qizilgul ag akasiya itburnu Cut lelekvari noxud lerge sari akasiya Tek lelekvari murekkeb yarpaqlarin ucunda tek yarpaq olur Cut lelekvari yarpaqlarin ucunda cut yarpaq olur Yarpaq DamarlanmasiYarpaq ayasinda goze carpan yarpagin damarlari su ve suda hell olmus qida maddeleri dasimaqla yanasi yarpaqlara mohkemlik ve elastiklik verir Yarpaq ayasinda esasen 3 cur damarlanma olur paralel qovsvari torvari Paralel yarpagin qaidesinden ucuna qeder damarlar paralel yerlesir Ekser ikilepeli bitkiler o cumleden taxil bitkileri Qovsvari yarpaq qaidesinden ucuna qeder damarlar qovsvari yerlesir Meselen inciciceyi ikilepeli bitkilereden bagayarpagi Torvari yarpaq ayasinda bir ve ya bir nece ana damar olur ve o coxlu sebeke emele getirir Bu tip damarlanma cicekli bitkilerin ekseriyyetinde birlepelilerden ise qargagozu bitkisinde Hemcinin baxCicek Meyve Toxum GovdeXarici kecidlerVikianbarda Yarpaq ile elaqeli mediafayllar var