Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Üzvi maddələr — biokütləni təşkil edən üzvü maddələrin cəmi, yəni orqanizmlərin canlı maddəsinin cəmi, orqanizmlərin ölü maddələri (töküntü, torf və s.), humus və ya çürüntü və ölü kütlənin parçalanması nəticəsində əmələ gələn çoxlu miqdarda məhsul (protein, karbohidratlar, liqlin, yağlar, qətran, mum, üzvi turşular, aşılayıcı maddələr).
Ümumi məlumat
Karbon atomunun üzvi birləşmələrinin çox olması bir çox səbəblərdən asılıdır. Hazırda 13 mln-dan çox üzvi maddə mövcuddur.
Üzvi kimya bir çox elmlərlə əlaqəlidir. İlk növbədə q/üzvi kimya, biokimya, fiziki kimya, biologiya, fizika, anatomiya, fiziologiya, biotexnologiya, ekologiya və s. elmlərlə sıx əlaqəli inkişaf edir.
Üzvi kimyanın inkişafında bir çox alimlərin rolu, xidmətləri olmuşdur. Y. Sil, Ş. Jerar, E. Franklit, Kekule, A. Kuper, M. Lomonosov, A. M. Butlerov, M. Markovnikov, A. Zinin, N. Zelinski, Kuçerov. Azərbaycan alimlərindən Y. Məmmədəliyev, Ə. Quliyev, A. Məhərrəmov, M. Qulubəyov, Ş. Ömərov və başqalarının xidmətləri olmuşdur.
Müasir üzvi kimyanın qarşısında geniş imkanlar durur. Belə ki, indiki neft ehtiyatları dünya əhalisinin təlabatını 50–100 il ödəyə bilər. Bu yanacaq növünü əvəzedən alternativ yanacaq növü tapmaq, kömürü maya yanacağa çevirmək, metanol, etanoldan istifadə etmək, su qazından, sintez qazından yanacaq kimi istifadə etmək, təbii qazdan alınan polimerlərin sayını, çeşitini çoxaltmaq, xalq təsərrüfatında metalları polimerlərlə əvəzetmək, süni və sintetik liflərin keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq yeni növlərini almaq, k/t zərərvericilərinə qarşı yeni dərman preparatları sintez etmək, heyvan və insanlarda əmələ gələn yeni xəstəliklərin qarşısını almaq üçün yeni dərman preparatları sintez etmək və s.
Yeni üzvi tədqiqat üsulları ilə alınan sintez, olunan üzvi birləşmələrin quruluşu dəqiq öyrənilir və onların daxili quruluşu tam açılır.
Rentgenoskopik, spektroskopiya, elektronomikroskopiya, N. M. R. (nüvə maqnit rezonansı) və s. yeni üsullarla yeni maddələrin tərkib və quruluşu dəqiq öyrənilmişdir. Üzvi maddələrin təbii mənbələri-üzvi birləşmələrin (maddələrin) təbii mənbələri aşağıdakılardır:
Üzvi maddələrin saflaşdırılması
Hər hansı kimyəvi maddələrin öyrənilməsi ən əvvəl onun tərkibini bilmək, onu analiz etməklə başlanılır. Bunun üçün maddənin mütləq saf, təmiz olduğuna əmin olmaq lazımdır. İstər təbiətdə müxtəlif bitki və heyvan əzalarından, istərsə laboratoriyada və ya zavodlarda süni surətdə alınan maddələr həmişə qarışıq halda olur. Tərkiblərini öyrənmək üçün onları həmişə təmizləmək saflaşdırmaq lazımdır.
Üzvi maddələri saflaşdırmaq üçün müxtəlif üsullar tətbiq olunur. Qarışıqdan asılı olaraq, maddələri süzmək, kristallaşdırmaq, sublimə etmək, adi od üzərində, su hamamında, yağ hamamında qaynadıb adi təzyiqdə yaxud vakuum altında, ya da su buxarı ilə distilə etmək, ekstraksiya etmək və başqa üsullarla üzvi maddəni saf fərdi maddə halına gətirmək olar. Bu üsulların növləri çoxdur.
Saflaşdırılmış üzvi maddə sonra analiz edilib onun tərkibində olan elementlər miqdar və keyfiyyətcə təyin olunur və nəhayət molekul çəkisini təyin etməklə maddənin emprik formulu tapılır.
Bərk maddələrin təmizlənməsi
Bərk maddəni saflaşdırmaq üçün onu həlledicilərdən birində həll edirlər. Sonra onu süzüb həll olmayan maddələrdən ayırırlar. Məhlulu buxarlandırmaqla həlledicini uçurur və bərk maddəni əldə edirlər. Həlledici olaraq su, spirt, efir, benzol, kerosin, xloroform və başqa maddələr götürmək olar.
Neft
- Parafin nefti- Ruminiya, Qroznı, Pensilvaliya (ABŞ)
- Naftenlərlə zəngin olan- Bakı, Kaliforniya. Emba və s.
- Aromatiklərlə zəngin olan-Borno, Sumatra, Perm.
Neftdən 2000-ə qədər maddə alınır.
Daş kömür- 3000-ə qədər maddə alınır. Aşağıdakı fraksiyaları vardır;
- Daş kömür qətranı
- Koks
- Koks qazı
- NH3-su
- Təbii qaz-90%-dən çox metandır
- Torf
- Ağac
- Heyvan məhsulları
Üzvi süxurlar haqqında ümumi məlumat
Yer qabığı müəyyən fıziki-kimyəvi və geoloji şəraitlərdə formalaşan müxtəlif mənşəli süxurlardan təşkil olunmuşdur. Həmin süxurlar içərisində çökmə qatı neft və qazlılıq cəhətdən daha çox diqqəti cəlb edir. Aşağıda çökmə süxurların təsnifat sxemi verilmişdir. Subakval şəraitdə (su şəraitində) toplanan üzvi süxurlar neft və qaz əmələgəlmədə xüsusi yer tuturlar.
Çökmə süxurların genetik təsnifatı
Üzvi süxurlar bitki və heyvan aləminin üzvlərinin tələf olduqdan sonra sülb halında olan qalıqlarının küllü miqdarda toplanması nəticəsində yaranan süxurlardır. Subakval şəraitdə heyvan və bitki aləmi (biosferin) üzvlərinin tələf olduqdan sonra yaranan üzvi mənşəli qalıqlara üzvi maddələr deyilir. Üzvi maddələr yanma qabiliyyətlərinə görə iki qrupa ayrılır:
- kaustobiolitlər;
- akaustobiolitlər
Üzvi maddələrin yanma qabiliyyətinə malik olan qrupuna kaustobiolitlər deyilir. Kaustobiolit yunanca "kaustos"- yanan, "bios"- üzvi "litos"- daş sözlərindən əmələ gəlmiş və "yanan üzvi daş" deməkdir. Yanmayan üzvi maddələr qrupu isə akaustobiolitlər adlanır. Məsələn, mərcan ı və s. Kimyanın əsasını üzvi maddələr təşkil edir
Yanar üzvi maddələr (kaustobiolitlər)
Üzvi maddələrin yanma qabiliyyəti onlarda olan Cü -nün tərkibi və miqdarı ilə müəyyən edilir. Neft sırası karbohidrogenlərin əmələ gəlməsi üzvi maddələrlə əlaqədardır. Üzvi maddələr müxtəlif şəraitlərdə əmələ gəlirlər. Onların tərkibi və miqdarı əmələgəlmə şəraitindən asılı olaraq dəyişir. Kaustobiolitlərin tərkibində qeyri-üzvi birləşmələr şəklində mineral maddələr də iştirak edirlər. Kausto-biolitlərin genetik təsnifatı haqqında müxtəlif fıkirlər vardır. Fransız alimi Q. Potonye kaustobiolitlər qrupuna tərkibində çoxlu yanar üzvi qalıqlar olan maddələri aid edir. O, üzvi maddələri sapropel, humus və sapropel-humus qruplarına ayırır. Sapropel qrup üzvi maddələr plankton və ibtidai bitkilərin lipid və polimerlipid, humus sırası üzvi maddələr isə ali və ibtidai bitkilərin sulu karbon komponentlərindən əmələ gəlmişdir. Biologiya elmindən məlumdur ki, bitki və heyvan orqanizmlərini təşkil edən hüceyrələrin tərkibində üzvi maddələri yaradan hissəciklər mövcuddur. Şəraitdən asılı olaraq həmin hissəciklər üzvi maddələrin iki əsas növünü: karbohidrat və karbohidrogenləri əmələ gətirirlər. Bəzi tədqiqatçılar (B. Tisso və D. Velte) göstərirlər ki, üzvi maddələr fotosintez prosesi nəticəsində əmələ gəlir:
Fotosintez prosesində işıq enerjisinin kimyəvi enerjiyə çevrilməsi nəticəsində oksigen, su və qlükoza əmələ gəlir. Yerin geoloji inkişafından əvvəlki mərhələdə fotosintez prosesi, göyümtül yaşıl yosunların və bakteriyaların fəaliyyəti nəticəsində baş verirdi. Devon dövrünə qədər üzvi maddələrin formalaşmasını dəniz fitoplanktonu, bakteriya, bentos yosunları və çox az miqdarda zooplanktonlar təşkil edirdi. Devon dövründə daha bir mənbə — su hövzələrində toplanan quru bitki qalıqları əmələ gəldi. Beləliklə, üzvi maddələrin tərkibinin biosferin təkamülü ilə sıx əlaqədar olması aydın izlənilir. Yerin geoloji inkişafı zamanı üzvi maddələrin (Cü) fosilləşmə sürəti orta hesabla 0,1%, oksigensiz mühitli hövzələrdə isə bəzən 4% və daha çox olur. Üzvü maddələrin dəniz və okeanlarda ən çox toplandığı dərinlik 80–100 m hesab olunur. Cü autogen və allotogen olur. Üzvi maddələrin başlıca mənbəyi fitoplanktonlardır. Dünya okeanına və dənizlərinə ildə təmiz halda 21 mlrd. t fıtoplankton məhsulu daxil olur. Yaranmış Cü — nün 50% -i dəniz yosunlarının payına düşür. Üzvi maddə-lərin okeanlarda toplanma sürəti ildə 300 q/m²-dir. Bu cür sürətlə toplanma okeanla qurunun sərhəddində gedir. Daxili okean sahələrində toplanma sürəti ildə 50 q/m²-ə çatır.
Alloxton növ Cü okeanlara əsasən çay arteriyaları və yeraltı dərin su axınları vasitəsilə gətirilir. Okeanlara çaylar həll olmuş formada 363 mln. t üzvi maddə gətirir. Yeraltı sular vasitəsilə daşınan üzvi maddənin 5 % — ə qədəri nəql edilir, asılı vəziyyətdə olan sülb material ilə okean sularına ildə 460 mln. t daxil olur ki, onun da 1/3 hissəsi şelf zonasında, qalanı isə ondan kənarda toplanır. A. P. Lisitsın və Y. A. Romankeviçə görə okeanlara gətirilən eol materialları içərisində 8,7–50% Cü olur. Bu yolla ildə okeanlara 320 mln.t Cü daxil olur. Başqa mənbələrlə okeanlara gələn Cü miqdarı 18 mln.t-dur.
Üzvi maddələr hidrosferdə qeyri-bərabər yayılmışdır. Onların miqdarı iqlim, fıziki-coğrafı şəraitlərlə yanaşı çöküntülərin litoloji tərkibindən də asılıdır. Cü -nün maksimum miqdarı dayaz hövzələrdə, laqunlarda, körfəzlərdə, limanlarda, qapalı dənizlərdə, okeanın şelf zonalarında müşahidə olunur. Tərkibində üzvi qalıqlar olan laylarda oksidləşmə prosesi gedərsə üzvi maddələr parçalanır və bu da həmin layların qalınlıqlarının azalmasına səbəb olur. Dərin su şəraitində əmələ gələn karbonat və silikat süxurlarında toplanan Cü daha yaxşı saxlanılır. Bu növ çöküntülər üzvi maddələri həll olmaqdan qoruyur. Ancaq belə mühafızə 4–5 km dərinliyə kimi davam edir. Daha dərin su qatlarında kalsium-karbonat və onun tərkibində olan Cü də həll olur və dərin qatlardakı suların tərkibinə daxil olur.
Üzvi maddələrin miqdarına çöküntütoplanmanın sürəti də təsir göstərir. Burada çöküntütoplanma ilə Cü-nün toplanma sürətləri arasında düz mütənasib əlaqə müşahidə edilir.
N. B. Vassoyeviçə görə: kiçik sürətlə (1000 ildə 2–6 mm) toplanan çöküntülərdə Cü-nün miqdarı 0,01%, orta sürətlə (1000 ildə 20–130 mm) toplanan çöküntülərdə Cü-nün miqdarı 0,1–2 % , yüksək sürətlə (1000 ildə 660–1400 mm) toplanan çöküntülərdə Cü-nün miqdarı isə 11–18 % olur. Deməli, Cü-nün çöküntü-lərdə saxlanılma dərəcəsi çöküntütoplanmanın sürəti artdıqca çoxalır. Lakin bu mütənasiblik daimi xüsusiyyət daşımır, belə ki, çöküntütoplanmanın sürəti daha çox olarsa, (1400–1500 mm-dən çox) bu zaman çöküntülərdə toplanan üzvi mad-dənin qatılığının azalması baş verir. Bu hal çöküntütoplanma su hövzəsinin üzvi maddə törədə bilmə imkanları ilə bağlıdır. Üzvi maddələrin saxlanılmasına, həmçinin, onların uzun müddət suda qalması və çöküntülərin litoloji tərkibi də təsir göstərir.
Tərkibində xeyli üzvi maddələr olan lillərə sapropel deyilir (sapropel yunan sözü olub, "çürümüş gil" (lil) mənasmı daşıyır). Su hövzələrində sapropel növ üzvi maddələr oksigensiz mühitdə bituma çevrilir. Bituma qədər sapropel növ maddələr kerogen əmələ gətirir. Sapropel — göl xüsusiyyətli su hövzələrində üzvi-mineral çöküntülərə deyi-lir. Sapropelin üzvi maddəsi əsasən hövzədə yaşayan canlı və bitki aləmin qalıq-larının oksigensiz mühitdə parçalanma məhsuludur.
Ənənəvi olaraq Q. Potonyenin dövründən sapropel, humus və sapropel-humus növ üzvi maddələr seçilir. Onlar kimyəvi tərkiblərinə və ilkin əmələgəlmə şəraitlərinə görə fərqlənirlər.
Sapropel növ üzvi maddə planktonun və bəsit bitkilərin 10%-ə qədər hidrogenlə zənginləşmiş lipoid və polimerlipoid tərkib hissələrindən yaranır. Lipoidlər lipidlərin tərkib hissəsidir. Sonuncuları bəzi hallarda piylərə və piyəbən-zər maddələrə, yəni lipoidlərə bölürlər. Lipoid dedikdə, piyə bənzər strukturu, təbiəti və bioloji funksiyalarına görə fərqlənən müxtəlif birləşmələr (mumlar, terpenlər, sterinlər, fosfatitlər və s.) nəzərdə tutulur.
Canlı maddədə lipidlərin orta miqdarı onların kütlələrinin 10%-ə qədərini təşkil edir, bəzi bəsit orqanizmlərdə (bəzi su yosunlarında, zooplanktonda) lipid-lərin miqdarı 20%-ə qədər ola bilər.
Lipidlərin tərkibinə daxil olan karbon turşularına qazıntı halında olan səpələnmiş üzvi maddənin ilkin halı kimi baxılır. Müasir çöküntülərdə lipidlərin çox hissəsi qeyri-polyar həlledicilərdə (karbohidrogenlər, xloroform, efir və s.) həllolma qabiliyyətini saxlayırlar. Diagenez prosesində lipidlər demək olar ki, bü-tövlükdə kerogenin (polimer lipidlər) əsas kütləsini təşkil edən həll olunmayan tərkib hissəsinə çevrilirlər. Müasir təsəvvürlərə görə maye karbohidrogenlərin katagenez prosesi zamanı yaranması, əsasən, kerogenin lipid tərkib hissəsi hesabına baş verir.
Hövzələrdə toplanma zamanı yığılmış sapropel növ üzvi maddələr singenez və diagenez mərhələlərində qismən tərkib dəyişikliyinə məruz qalırlar. Onlar yetişərək neft və qaz törətmə qabiliyyətinə malik olurlar. Bu cür sapropel mənşəli üzvi maddələr də kerogen adlanır. Dərinliyə getdikcə kerogenin miqdarı neft-qaz törədə bilən ana maddələrdə artır. Kerogen alkan və izoprenoid zəncirvari birləşmələrindən ibarətdir. Kerogen katagenez mərhələdə üzvi maddələrin əsas hissəsi olub, çoxlu miqdarda maye karbohidrogenlər generasiya edir. Karbohidrogenlər və onların məhsulları bitum birləşmələri adlanır.
Bitumlar karbohidrogenlərdən və onlardan müxtəlif şəraitdə əmələ gələn törəmələrinin qarışığından ibarət üzvi mənşəli maddələrdir. Başqa sözlə, üzvi maddələrdən üzvi həlledicilər vasitəsilə ayrılan hissə bitum adlanır. Bitumlar təbiətdə geniş yayılmaqla bərabər neft və onların törəmələrindən təbii yanar qazla-ra qədər bütün kaustobiolit növlərini özündə birləşdirirlər. Bitumların əsas səciyyə-vi xüsusiyyətlərindən biri (humuslardan fərqli olaraq) üzvi həlledicilərdə həll olmalarıdır.
Bituma qətranlı birləşmələr (20–30%), asfaltlı birləşmələr (60–70%) və az miqdarda neft sırası maye karbohidrogenlər daxildir.
Humus növ üzvi maddələr
Kaustobiolitlərin növlərindən biri də humuslardır. Tərkibində 5%-dən az hidrogen olan humus növ maddə mürəkkəb bitkilərin (liqnin-sellüloza) və bəsit bitkilərin karbohidrat komponentlərindən əmələ gəlirlər.
Qarışıq növ üzvi maddə tərkibində həm sapropel, həm də humus komponentlərinə malikdir. N. B. Vassoyeviç sapropel və humus növ üzvi maddələri molekulyar qurulu-şundan asılı olaraq alinlərə (alifatik və alitsiklik strukturlar ilə zəngin olanlar, H/C- 1,2) və arkanlara (kondensə olunmuş politsiklik aromatik maddə ilə zəngin olanlar, H/C- 0,6) ayırır. Qarışıq növləri isə alin-arkan yaxud arkan-alin adlandırır.
Humuslar qrupuna daxil olan yanar qazıntılar üzvi maddələrin diagenez mərhələsinin əvvəlində oksigenli mühitdə parçalanmaları nəticəsində əmələ gəlirlər. Bəzi tədqiqatçılar neft və təbii qazın əmələ gəlməsində daş kömürü törədi-ci material hesab edirlər. Eyni zamanda onlar, neftlə daş kömür arasında sıx genetik əlaqə olduğu fıkrini də irəli sürürlər. Bu baxımdan humuslu maddələri öyrənmək maraqlıdır. Humuslar qrupuna əvvəl qeyd edildiyi kimi torf, qonur kömür, daş kömür, antrasit daxildir. Antrasitin metamorfızmləşməsi isə, onun artıq kaustobiolitlər sırasından çıxaraq, almaz kimi tərkibi yalnız karbondan (C) ibarət olan qrafit mineralına çevrilməsidir.
Humuslarla zəngin olan yanar qazıntılardan torfu və daş kömürü göstərmək olar.
Torf — kövrək, açıq qonur və qaraya çalan rəngdə olub, müxtəlif bitki qalıqlarının oksigenli mühitdə çürüməsi nəticəsində əmələ gəlmiş yanar maddədir.
Torf, humus qrupunun başlanğıc, yəni nisbətən zəif ilkin metamorfızmə uğradığı mərhələdə əmələ gəlir. Torfun əmələ gəlməsində quruda və suda bitən bitkilər iştirak edirlər. Kökləri rütubətli torpaqda inkişaf edən göl (bataqlıq) bitki-ləri torfun yaranmasında mühüm rol oynayırlar. Humusları əmələ gətirən mate- riallar bataqlıqlarda və göllərdə toplanır. Kökləri sulu mühitdə inkişaf edən belə bitkilərə yosunları misal göstərmək olar. Torfun əmələ gəlməsində bu növ bitkilər daha fəal rol oynayırlar. Bundan başqa, torfun yaranmasında bataqlıqlarda küllü miqdarda bitən kollar da az əhəmiyyət daşımırlar.
Su hövzələrinin bataqlığa çevrilməsi oradakı bitkilərin fəaliyyəti ilə əlaqə-dardır. Hövzənin müxtəlif dərinliklərində müxtəlif növ bitkilər inkişaf edir. Bu səbəbdən də hər zonada əmələ gələn torfun özünəməxsus xüsusiyyəti olur. Bitki qalıqlarının (torfun) miqdarı artdıqca suyun dibi ilə əlaqə kəsilir və nəticədə torf bataqlığı yaranır. Torfun kimyəvi tərkibi, onu əmələ gətirən bitkilərin tərkiblərin-dən asılıdır.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Məmmədov Q. Ş. Xəlilov M. Y. Ekoloqların məlumat kitabı. "Elm" nəşriyyatı. Bakı: 2003. 516 s.
Mənbə
- Шаваров Ю.С. Органическая химия. Москва, Издательства химия, 2002.
- Петров А.А., Трафимов А.Т. Органическая химия. Санкт — Петербург, 2002.
- Qarayev Ş. F., İmaşev İ. B., Talıbov G. M. Üzvi kimya, Bakı, 2003.
- Məhərrəmov A. M., Məhərrəmov M. M. Üzvi kimya, BDU, Bakı, 2007.
- http://www.azkurs.org/uzvi-maddeler-uzvi-suxurlar-haqqnda-umumi-melumat.html
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Uzvi maddeler biokutleni teskil eden uzvu maddelerin cemi yeni orqanizmlerin canli maddesinin cemi orqanizmlerin olu maddeleri tokuntu torf ve s humus ve ya curuntu ve olu kutlenin parcalanmasi neticesinde emele gelen coxlu miqdarda mehsul protein karbohidratlar liqlin yaglar qetran mum uzvi tursular asilayici maddeler Umumi melumatKarbon atomunun uzvi birlesmelerinin cox olmasi bir cox sebeblerden asilidir Hazirda 13 mln dan cox uzvi madde movcuddur Uzvi kimya bir cox elmlerle elaqelidir Ilk novbede q uzvi kimya biokimya fiziki kimya biologiya fizika anatomiya fiziologiya biotexnologiya ekologiya ve s elmlerle six elaqeli inkisaf edir Uzvi kimyanin inkisafinda bir cox alimlerin rolu xidmetleri olmusdur Y Sil S Jerar E Franklit Kekule A Kuper M Lomonosov A M Butlerov M Markovnikov A Zinin N Zelinski Kucerov Azerbaycan alimlerinden Y Memmedeliyev E Quliyev A Meherremov M Qulubeyov S Omerov ve basqalarinin xidmetleri olmusdur Muasir uzvi kimyanin qarsisinda genis imkanlar durur Bele ki indiki neft ehtiyatlari dunya ehalisinin telabatini 50 100 il odeye biler Bu yanacaq novunu evezeden alternativ yanacaq novu tapmaq komuru maya yanacaga cevirmek metanol etanoldan istifade etmek su qazindan sintez qazindan yanacaq kimi istifade etmek tebii qazdan alinan polimerlerin sayini cesitini coxaltmaq xalq teserrufatinda metallari polimerlerle evezetmek suni ve sintetik liflerin keyfiyyetini yaxsilasdirmaq yeni novlerini almaq k t zerervericilerine qarsi yeni derman preparatlari sintez etmek heyvan ve insanlarda emele gelen yeni xesteliklerin qarsisini almaq ucun yeni derman preparatlari sintez etmek ve s Yeni uzvi tedqiqat usullari ile alinan sintez olunan uzvi birlesmelerin qurulusu deqiq oyrenilir ve onlarin daxili qurulusu tam acilir Rentgenoskopik spektroskopiya elektronomikroskopiya N M R nuve maqnit rezonansi ve s yeni usullarla yeni maddelerin terkib ve qurulusu deqiq oyrenilmisdir Uzvi maddelerin tebii menbeleri uzvi birlesmelerin maddelerin tebii menbeleri asagidakilardir Uzvi maddelerin saflasdirilmasiHer hansi kimyevi maddelerin oyrenilmesi en evvel onun terkibini bilmek onu analiz etmekle baslanilir Bunun ucun maddenin mutleq saf temiz olduguna emin olmaq lazimdir Ister tebietde muxtelif bitki ve heyvan ezalarindan isterse laboratoriyada ve ya zavodlarda suni suretde alinan maddeler hemise qarisiq halda olur Terkiblerini oyrenmek ucun onlari hemise temizlemek saflasdirmaq lazimdir Uzvi maddeleri saflasdirmaq ucun muxtelif usullar tetbiq olunur Qarisiqdan asili olaraq maddeleri suzmek kristallasdirmaq sublime etmek adi od uzerinde su hamaminda yag hamaminda qaynadib adi tezyiqde yaxud vakuum altinda ya da su buxari ile distile etmek ekstraksiya etmek ve basqa usullarla uzvi maddeni saf ferdi madde halina getirmek olar Bu usullarin novleri coxdur Saflasdirilmis uzvi madde sonra analiz edilib onun terkibinde olan elementler miqdar ve keyfiyyetce teyin olunur ve nehayet molekul cekisini teyin etmekle maddenin emprik formulu tapilir Berk maddelerin temizlenmesi Berk maddeni saflasdirmaq ucun onu helledicilerden birinde hell edirler Sonra onu suzub hell olmayan maddelerden ayirirlar Mehlulu buxarlandirmaqla helledicini ucurur ve berk maddeni elde edirler Helledici olaraq su spirt efir benzol kerosin xloroform ve basqa maddeler goturmek olar Neft Parafin nefti Ruminiya Qrozni Pensilvaliya ABS Naftenlerle zengin olan Baki Kaliforniya Emba ve s Aromatiklerle zengin olan Borno Sumatra Perm Neftden 2000 e qeder madde alinir Das komur 3000 e qeder madde alinir Asagidaki fraksiyalari vardir Das komur qetrani Koks Koks qazi NH3 su Tebii qaz 90 den cox metandir Torf Agac Heyvan mehsullariUzvi suxurlar haqqinda umumi melumatYer qabigi mueyyen fiziki kimyevi ve geoloji seraitlerde formalasan muxtelif menseli suxurlardan teskil olunmusdur Hemin suxurlar icerisinde cokme qati neft ve qazliliq cehetden daha cox diqqeti celb edir Asagida cokme suxurlarin tesnifat sxemi verilmisdir Subakval seraitde su seraitinde toplanan uzvi suxurlar neft ve qaz emelegelmede xususi yer tuturlar Cokme suxurlarin genetik tesnifatiUzvi suxurlar bitki ve heyvan aleminin uzvlerinin telef olduqdan sonra sulb halinda olan qaliqlarinin kullu miqdarda toplanmasi neticesinde yaranan suxurlardir Subakval seraitde heyvan ve bitki alemi biosferin uzvlerinin telef olduqdan sonra yaranan uzvi menseli qaliqlara uzvi maddeler deyilir Uzvi maddeler yanma qabiliyyetlerine gore iki qrupa ayrilir kaustobiolitler akaustobiolitler Uzvi maddelerin yanma qabiliyyetine malik olan qrupuna kaustobiolitler deyilir Kaustobiolit yunanca kaustos yanan bios uzvi litos das sozlerinden emele gelmis ve yanan uzvi das demekdir Yanmayan uzvi maddeler qrupu ise akaustobiolitler adlanir Meselen mercan i ve s Kimyanin esasini uzvi maddeler teskil edirYanar uzvi maddeler kaustobiolitler Uzvi maddelerin yanma qabiliyyeti onlarda olan Cu nun terkibi ve miqdari ile mueyyen edilir Neft sirasi karbohidrogenlerin emele gelmesi uzvi maddelerle elaqedardir Uzvi maddeler muxtelif seraitlerde emele gelirler Onlarin terkibi ve miqdari emelegelme seraitinden asili olaraq deyisir Kaustobiolitlerin terkibinde qeyri uzvi birlesmeler seklinde mineral maddeler de istirak edirler Kausto biolitlerin genetik tesnifati haqqinda muxtelif fikirler vardir Fransiz alimi Q Potonye kaustobiolitler qrupuna terkibinde coxlu yanar uzvi qaliqlar olan maddeleri aid edir O uzvi maddeleri sapropel humus ve sapropel humus qruplarina ayirir Sapropel qrup uzvi maddeler plankton ve ibtidai bitkilerin lipid ve polimerlipid humus sirasi uzvi maddeler ise ali ve ibtidai bitkilerin sulu karbon komponentlerinden emele gelmisdir Biologiya elminden melumdur ki bitki ve heyvan orqanizmlerini teskil eden huceyrelerin terkibinde uzvi maddeleri yaradan hissecikler movcuddur Seraitden asili olaraq hemin hissecikler uzvi maddelerin iki esas novunu karbohidrat ve karbohidrogenleri emele getirirler Bezi tedqiqatcilar B Tisso ve D Velte gosterirler ki uzvi maddeler fotosintez prosesi neticesinde emele gelir Fotosintez prosesi Fotosintez prosesinde isiq enerjisinin kimyevi enerjiye cevrilmesi neticesinde oksigen su ve qlukoza emele gelir Yerin geoloji inkisafindan evvelki merhelede fotosintez prosesi goyumtul yasil yosunlarin ve bakteriyalarin fealiyyeti neticesinde bas verirdi Devon dovrune qeder uzvi maddelerin formalasmasini deniz fitoplanktonu bakteriya bentos yosunlari ve cox az miqdarda zooplanktonlar teskil edirdi Devon dovrunde daha bir menbe su hovzelerinde toplanan quru bitki qaliqlari emele geldi Belelikle uzvi maddelerin terkibinin biosferin tekamulu ile six elaqedar olmasi aydin izlenilir Yerin geoloji inkisafi zamani uzvi maddelerin Cu fosillesme sureti orta hesabla 0 1 oksigensiz muhitli hovzelerde ise bezen 4 ve daha cox olur Uzvu maddelerin deniz ve okeanlarda en cox toplandigi derinlik 80 100 m hesab olunur Cu autogen ve allotogen olur Uzvi maddelerin baslica menbeyi fitoplanktonlardir Dunya okeanina ve denizlerine ilde temiz halda 21 mlrd t fitoplankton mehsulu daxil olur Yaranmis Cu nun 50 i deniz yosunlarinin payina dusur Uzvi madde lerin okeanlarda toplanma sureti ilde 300 q m dir Bu cur suretle toplanma okeanla qurunun serheddinde gedir Daxili okean sahelerinde toplanma sureti ilde 50 q m e catir Alloxton nov Cu okeanlara esasen cay arteriyalari ve yeralti derin su axinlari vasitesile getirilir Okeanlara caylar hell olmus formada 363 mln t uzvi madde getirir Yeralti sular vasitesile dasinan uzvi maddenin 5 e qederi neql edilir asili veziyyetde olan sulb material ile okean sularina ilde 460 mln t daxil olur ki onun da 1 3 hissesi self zonasinda qalani ise ondan kenarda toplanir A P Lisitsin ve Y A Romankevice gore okeanlara getirilen eol materiallari icerisinde 8 7 50 Cu olur Bu yolla ilde okeanlara 320 mln t Cu daxil olur Basqa menbelerle okeanlara gelen Cu miqdari 18 mln t dur Uzvi maddeler hidrosferde qeyri beraber yayilmisdir Onlarin miqdari iqlim fiziki cografi seraitlerle yanasi cokuntulerin litoloji terkibinden de asilidir Cu nun maksimum miqdari dayaz hovzelerde laqunlarda korfezlerde limanlarda qapali denizlerde okeanin self zonalarinda musahide olunur Terkibinde uzvi qaliqlar olan laylarda oksidlesme prosesi gederse uzvi maddeler parcalanir ve bu da hemin laylarin qalinliqlarinin azalmasina sebeb olur Derin su seraitinde emele gelen karbonat ve silikat suxurlarinda toplanan Cu daha yaxsi saxlanilir Bu nov cokuntuler uzvi maddeleri hell olmaqdan qoruyur Ancaq bele muhafize 4 5 km derinliye kimi davam edir Daha derin su qatlarinda kalsium karbonat ve onun terkibinde olan Cu de hell olur ve derin qatlardaki sularin terkibine daxil olur Uzvi maddelerin miqdarina cokuntutoplanmanin sureti de tesir gosterir Burada cokuntutoplanma ile Cu nun toplanma suretleri arasinda duz mutenasib elaqe musahide edilir N B Vassoyevice gore kicik suretle 1000 ilde 2 6 mm toplanan cokuntulerde Cu nun miqdari 0 01 orta suretle 1000 ilde 20 130 mm toplanan cokuntulerde Cu nun miqdari 0 1 2 yuksek suretle 1000 ilde 660 1400 mm toplanan cokuntulerde Cu nun miqdari ise 11 18 olur Demeli Cu nun cokuntu lerde saxlanilma derecesi cokuntutoplanmanin sureti artdiqca coxalir Lakin bu mutenasiblik daimi xususiyyet dasimir bele ki cokuntutoplanmanin sureti daha cox olarsa 1400 1500 mm den cox bu zaman cokuntulerde toplanan uzvi mad denin qatiliginin azalmasi bas verir Bu hal cokuntutoplanma su hovzesinin uzvi madde torede bilme imkanlari ile baglidir Uzvi maddelerin saxlanilmasina hemcinin onlarin uzun muddet suda qalmasi ve cokuntulerin litoloji terkibi de tesir gosterir Terkibinde xeyli uzvi maddeler olan lillere sapropel deyilir sapropel yunan sozu olub curumus gil lil menasmi dasiyir Su hovzelerinde sapropel nov uzvi maddeler oksigensiz muhitde bituma cevrilir Bituma qeder sapropel nov maddeler kerogen emele getirir Sapropel gol xususiyyetli su hovzelerinde uzvi mineral cokuntulere deyi lir Sapropelin uzvi maddesi esasen hovzede yasayan canli ve bitki alemin qaliq larinin oksigensiz muhitde parcalanma mehsuludur Enenevi olaraq Q Potonyenin dovrunden sapropel humus ve sapropel humus nov uzvi maddeler secilir Onlar kimyevi terkiblerine ve ilkin emelegelme seraitlerine gore ferqlenirler Sapropel nov uzvi madde planktonun ve besit bitkilerin 10 e qeder hidrogenle zenginlesmis lipoid ve polimerlipoid terkib hisselerinden yaranir Lipoidler lipidlerin terkib hissesidir Sonunculari bezi hallarda piylere ve piyeben zer maddelere yeni lipoidlere bolurler Lipoid dedikde piye benzer strukturu tebieti ve bioloji funksiyalarina gore ferqlenen muxtelif birlesmeler mumlar terpenler sterinler fosfatitler ve s nezerde tutulur Canli maddede lipidlerin orta miqdari onlarin kutlelerinin 10 e qederini teskil edir bezi besit orqanizmlerde bezi su yosunlarinda zooplanktonda lipid lerin miqdari 20 e qeder ola biler Lipidlerin terkibine daxil olan karbon tursularina qazinti halinda olan sepelenmis uzvi maddenin ilkin hali kimi baxilir Muasir cokuntulerde lipidlerin cox hissesi qeyri polyar helledicilerde karbohidrogenler xloroform efir ve s hellolma qabiliyyetini saxlayirlar Diagenez prosesinde lipidler demek olar ki bu tovlukde kerogenin polimer lipidler esas kutlesini teskil eden hell olunmayan terkib hissesine cevrilirler Muasir tesevvurlere gore maye karbohidrogenlerin katagenez prosesi zamani yaranmasi esasen kerogenin lipid terkib hissesi hesabina bas verir Hovzelerde toplanma zamani yigilmis sapropel nov uzvi maddeler singenez ve diagenez merhelelerinde qismen terkib deyisikliyine meruz qalirlar Onlar yetiserek neft ve qaz toretme qabiliyyetine malik olurlar Bu cur sapropel menseli uzvi maddeler de kerogen adlanir Derinliye getdikce kerogenin miqdari neft qaz torede bilen ana maddelerde artir Kerogen alkan ve izoprenoid zencirvari birlesmelerinden ibaretdir Kerogen katagenez merhelede uzvi maddelerin esas hissesi olub coxlu miqdarda maye karbohidrogenler generasiya edir Karbohidrogenler ve onlarin mehsullari bitum birlesmeleri adlanir Bitumlar karbohidrogenlerden ve onlardan muxtelif seraitde emele gelen toremelerinin qarisigindan ibaret uzvi menseli maddelerdir Basqa sozle uzvi maddelerden uzvi hellediciler vasitesile ayrilan hisse bitum adlanir Bitumlar tebietde genis yayilmaqla beraber neft ve onlarin toremelerinden tebii yanar qazla ra qeder butun kaustobiolit novlerini ozunde birlesdirirler Bitumlarin esas seciyye vi xususiyyetlerinden biri humuslardan ferqli olaraq uzvi helledicilerde hell olmalaridir Bituma qetranli birlesmeler 20 30 asfaltli birlesmeler 60 70 ve az miqdarda neft sirasi maye karbohidrogenler daxildir Humus nov uzvi maddelerKaustobiolitlerin novlerinden biri de humuslardir Terkibinde 5 den az hidrogen olan humus nov madde murekkeb bitkilerin liqnin selluloza ve besit bitkilerin karbohidrat komponentlerinden emele gelirler Qarisiq nov uzvi madde terkibinde hem sapropel hem de humus komponentlerine malikdir N B Vassoyevic sapropel ve humus nov uzvi maddeleri molekulyar qurulu sundan asili olaraq alinlere alifatik ve alitsiklik strukturlar ile zengin olanlar H C 1 2 ve arkanlara kondense olunmus politsiklik aromatik madde ile zengin olanlar H C 0 6 ayirir Qarisiq novleri ise alin arkan yaxud arkan alin adlandirir Humuslar qrupuna daxil olan yanar qazintilar uzvi maddelerin diagenez merhelesinin evvelinde oksigenli muhitde parcalanmalari neticesinde emele gelirler Bezi tedqiqatcilar neft ve tebii qazin emele gelmesinde das komuru toredi ci material hesab edirler Eyni zamanda onlar neftle das komur arasinda six genetik elaqe oldugu fikrini de ireli sururler Bu baximdan humuslu maddeleri oyrenmek maraqlidir Humuslar qrupuna evvel qeyd edildiyi kimi torf qonur komur das komur antrasit daxildir Antrasitin metamorfizmlesmesi ise onun artiq kaustobiolitler sirasindan cixaraq almaz kimi terkibi yalniz karbondan C ibaret olan qrafit mineralina cevrilmesidir Humuslarla zengin olan yanar qazintilardan torfu ve das komuru gostermek olar Torf kovrek aciq qonur ve qaraya calan rengde olub muxtelif bitki qaliqlarinin oksigenli muhitde curumesi neticesinde emele gelmis yanar maddedir Torf humus qrupunun baslangic yeni nisbeten zeif ilkin metamorfizme ugradigi merhelede emele gelir Torfun emele gelmesinde quruda ve suda biten bitkiler istirak edirler Kokleri rutubetli torpaqda inkisaf eden gol bataqliq bitki leri torfun yaranmasinda muhum rol oynayirlar Humuslari emele getiren mate riallar bataqliqlarda ve gollerde toplanir Kokleri sulu muhitde inkisaf eden bele bitkilere yosunlari misal gostermek olar Torfun emele gelmesinde bu nov bitkiler daha feal rol oynayirlar Bundan basqa torfun yaranmasinda bataqliqlarda kullu miqdarda biten kollar da az ehemiyyet dasimirlar Su hovzelerinin bataqliga cevrilmesi oradaki bitkilerin fealiyyeti ile elaqe dardir Hovzenin muxtelif derinliklerinde muxtelif nov bitkiler inkisaf edir Bu sebebden de her zonada emele gelen torfun ozunemexsus xususiyyeti olur Bitki qaliqlarinin torfun miqdari artdiqca suyun dibi ile elaqe kesilir ve neticede torf bataqligi yaranir Torfun kimyevi terkibi onu emele getiren bitkilerin terkiblerin den asilidir Hemcinin bax3 Nitroxlorbenzol AminonitrillerIstinadlarMemmedov Q S Xelilov M Y Ekoloqlarin melumat kitabi Elm nesriyyati Baki 2003 516 s MenbeShavarov Yu S Organicheskaya himiya Moskva Izdatelstva himiya 2002 Petrov A A Trafimov A T Organicheskaya himiya Sankt Peterburg 2002 Qarayev S F Imasev I B Talibov G M Uzvi kimya Baki 2003 Meherremov A M Meherremov M M Uzvi kimya BDU Baki 2007 http www azkurs org uzvi maddeler uzvi suxurlar haqqnda umumi melumat html