Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çobanyastığı (lat. Matricaria) — bitkilər aləminin astraçiçəklilər dəstəsinin mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.
| Çobanyastığı | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: Çobanyastığı | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Ümumi məlumat
Dünya florasının tərkibində çobanyastığının 50 növü yayılmışdır. Cinsin Qafqazda 3, o cümlədən Azərbaycanda 2 növünə təsadüf edilir. Botanika elmində işlədilən bitki adlarının nomenklaturasında dərman çobanyastığı başqa adla, yəni səhv olaraq "vulgare" kimi təqdim edilmişdir. Sonralar 1708–1777-ci illərdə yaşamış alman botaniki Haller bitkiyə "matircaria" adı vermişdir. Matircaria latın sözü olub "balalıq" və "uşaqlıq", "mater" isə "ana" mənalarını verir. Alim çobanyastığının güclü mualicəvi təsirə malik olduğunu qeyd edərək bildirir ki, bitki ilə bir çox xəstəlikləri, o cümlədən də "uşaqlığı" müalicə edirmişlər. Bitkinin növ adı isə "rectuta"dır (recutitus — hamar, çılpaq sözlərindən götürülmüşdür). Qədim romalılar isə bitkiyə "chamaemelon" adı vermişlər. "Chamai" alçaq, "melon" isə "alma" mənalarını daşıyır. Bir sıra botaniklər çobanyastığının incə və xoş ətirli odluğunu, sanki ağacda yenicə yetişmiş almanın iyini xatırlatdığını qeyd edirlər. Lakin Dioskorid və Pliniyə görə isə təəssüflər olsun ki, bitkinin iyi almanın qoxusunu xatırlatmır. Bitkinin əsl adı isə, yəni "romaşka" birinci dəfə XVIII əsrdə yaranmışdır. Orta əsrlərdə bitkinin latınca adı Anthenus romana, bir qədər sonra Chamaemeum romana olmuşdur. Buradan da bizə aydın olur ki, "romaşka" sözü "romana" sözündən formalaşmışdır. Çobanyastığı qiymətli dərman bitkisi kimi hələ qədim yunan və Roma, eləcə də orta əsr tibb alimlərinə məlum olmuşdur. İnqilaba qədər apteklərdən "çobanyastığı çiçəkləri" əldə etmək üçün insanlar uzun yollar qət edirmişlər. Dərman bitkilərinə yaxından bələd olan yazıçı M. B. Retov "Rus dərman bitkiləri" əsərində yazır ki, tacirlər dünyanın müxtəlif ölkələrindən külli miqdarda çobanyastığı toplayıb Almaniyaya, oradan da Rusiyaya gətirərək çox baha qiymətə satırmışlar.
Kimyəvi tərkibi
Tərkibində xamazulen olan çobanyastığı çiçəyinin efir yağı dezinfeksiyadici və iltihabəleyhinə təsirə malikdir.
Çiçəklərinin tərkibində flavonoidlər, üzvi turşular, kumarin, terpenlər -qiymlətli olan matrisin, matrikarin və xamazulin, seskviterpenlər, spirt, vitamin, acı maddələr, qatran, 0,8% efir yağı vardır. Bundan başqa polisaxaridlər, karotinoidlər və askorbin turşusu tapılmışdır.
Dərman, kosmetika və boyaq sahəsində istifadə olunan ən qiymətli növü isə adi çobanyastığı (mollabaşı) — Chamomilla recutita (L.) Rauschert. hesab edilir. Bu, hündürlüyü 15–30 sm-ə qədər olan, kökü saçaqlı birillik ot bitkisidir. Gövdəsı düzduran əsas hissədən çoxsaylı budaqlanandır. Yarpaqları növbəli üçər lələkvari, uzunluğu 5 sm, eni 1,8 sm qalxanvari iti olub qurtaracağı oturaqdır. Çiçəklərinin orta hissəsində sarı boruşəkilli, kənarlarında isə dilşəkilli 12–18 ədəd ağ ləçəklərdən ibarət olub, səbətdə gövdənin qurtaracağında toplanmışdır. Meyvəsi uzunsov qonurumtul-yaşıl rəngdə olub, azca yuxarıya doğru əyilən, 5 qabırğalı toxumcuqdan ibarətdir.
1000 ədəd toxumunun çəkisi 0,026–0,053 qramdır. Bitki may-sentyabr aylarında çiçək açır, iyunda toxum verır. Bitkinin bütün hissəsi güclü xoş ətirli iyə malikdir. Dilşəkilli çiçəkləri saat 4-də üfüqi istiqamət alıb açılır, saat 7-də bağlanır. Adi çobanyastığı yabanı halda çəmənliklərdə, düzənliklərdə, meşə açıqlıqlarında, çay və kanalların, bulaqların kənarlarında, əkin sahələrinin ətrafında, eləcə də quru yerlərdə təsadüf edilir. Azərbaycanda Kür-Araz ovalığında geniş yayılmışdır. Bundan əlavə, buna çöllüklərdə, yol kənarlarında da rast gəlmək olar. Eyni zamanda bitkiyə yabanı halda Avropanın orta və cənub ərazilərində, Hindistan və Pakistana qədər geniş bir sahədə təsadüf edilir. ABŞ və Avstraliyaya isə başqa yerlərdən gətirilmişdir.
Xalq arasında çobanyastığını "yabanı çobanyastığı", "qızartı otu", "romen otu", "roma otu" "ana otu", "ənlik otu" və s. adlarla tanıyırlar.
Faydaları
Çobanyastığının bir çox növləri Azərbaycanda yayılmışdır. XV əsr müəllifi Əli İbn Hüseyn Ənsariyə görə çobanyastığı çiçəyinin həlimi sidikqovucudur, laktoqen təsirə malikdir, sinir sistemini sakitləşdirir. Çobanyastığı çiçəyini çeynədikdə, ağız yaralarına qarşı kömək edir. Çobanyastığı çiçəyinin həlimi ödü qovur, öd kisəsindəki daları çıxardır, yoğun bağırsaq iltihabında və başqa mədə-bağırsaq xəstəliklərində müsbət təsir göstərir. Çiçəklərin dozası – 14 q qədərdir. Çobanyastığının kökü onun çiçəyindən daha təsirlidir. Çobanyastığı çiçəyinin yağını sürtmək soyuq şişləri sovurur və xoraları sağaldır. Bundan əlavə çobanyastığı çiçəyinin mərhəmi yüksək qızdırmada, titrəmədə, və əsmədə çox xeyirlidir. Bu məlhəm həmçinin karlıqda, bel ağrısında, rematizmdə, yel xəstəliyində xeyirlidir. Bunları "Ixtiyarəti-bədii" (XIV əsr) əsərinin müəllifi qeyd edir. Çobanyastığı çiçəyi həzm prosesini yaxşılaşdırır.
Çobanyastığı çiçəklərindən 1 xörək qaşığına 200 ml qaynar su əlavə etmək tövsiyə olunur. Xora xəstəliyində təzəcə hazırlanmış dəmləməsini hər səhər içmək lazımdır. Bundan sonra növbə ilə bədənin hər dörd tərəfi üzərində yatmalı ki, dəmləmə bərabər qaydada mədənin selikli qişasına təsir etsin və ağrını kəssin. 15 dəqiqədən sonra isə xörək yemək lazımdır.
İstifadə qaydaları
1 xörək qaşığı çıçəyin üzərinə 200 mililitr (1 stəkan) qaynar su töküb qaynayan su hamamında 20 dəqiqə qızdırır, qoyudur, süzür və təyinata əsasən istifadə olunur. İmalə üçün dəmləməyə 1 xörək qaşığı bitki yağı əlavə olunur.
Müalicə məqsədləri üçün əsasən çiçək səbətindən istifadə olunur. Çiçək səbətinin tərkibində 40-dan artıq komponenti olan 0,2–0,8% efır yağı tapılmışdır ki, bunun da əsas tərkib hissəsini xamazulen (C14H16, qatı göy rəngli maye) təşkil edir, terpen (C10H15), 10%-ə qədər seskviterpen (C15H24), 20%-ə qədər C15H24O2 və C15H26O2 seskviterpen spirtləri, kadinen (C15H26, üç tsiklli spirt), həmçinin kapril, nonil və izovalerian turşuları aşkar edilmişdir. Bitkidən efır yağından başqa çiçək səbətindən apiin (C26H28O14), hidrolizə uğrayaraq apigenin (C15H10O5), qlükoza və apioz, kversimeritririn (C21H20O2) hidroliz olunaraq kversetin (C25H10O5) və qlükoza, proxamazulen matrisin (C17H22O5), matrikarin (C17H22O5), umbelliferon və onun metil efıri — qerniarin, dioksikumarinbirdən triakantin, (C30H62O5), nikotin turşusu, taraksasterol (C30H50O), xolin, fıtosterin və onun qlükozidi, salisil turşusu, qliserid piy turşusu, olein, palmitin və stearin turşuları, C vitamini, karotin, acımtıl maddə, selik, qatran və s. tapılmışdır. Bundan əlavə səbət çiçəkləri tərkibindən 10,57% kül, mq/q olmaqla: 41,8 — K, 83,0 — Ca, 3,1 — Mg, 0,3 — Fe makroelementləri, (MSK) 0,29 — Mn, 0,78 — Cu, 0,8 — Zn, 0,16 — Co; 0,09 — Cr, 0,27 — Al, 0,2 — Ba 0,08 — V, 7,2 — Se, 0,24 — Ni, 0,12 — Sr, 0,07 — Pb, 0,07 — S və s. mikroelementləri müəyyən edilmişdir.
Sinonimləri
Heterotipik sinonimləri
- Akylopsis Lehm.
- Camomilla Gilib.
- Cenocline K.Koch
- Chamomilla Gray
- Cotulina Pomel
- Courrantia Sch.Bip.
- Gama La Llave
- Lepidanthus Nutt.
- Lepidotheca Nutt.
Növləri
- (Loefl.) Sch.Bip.
- Aptek çobanyastığı (Matricaria chamomilla L.)
- Ətirli çobanyastığı (Matricaria discoidea DC.)
- Greene
- Pobed.
İstinadlar
- Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 380. doi:10.5962/BHL.TITLE.746
- Linnæi C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 2. S. 890.
- S. C. İbadullayeva, M. C. Qəhrəmanova. Bitkilərin sirli dünyası (ot bitkiləri). Bakı: 2016, s.333
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cobanyastigi lat Matricaria bitkiler aleminin astracicekliler destesinin murekkebcicekliler fesilesine aid bitki cinsi CobanyastigiElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad AsteridsKlad Deste AstraciceklilerFesile MurekkebciceklilerYarimfesile AsteroideaeTriba Cins CobanyastigiBeynelxalq elmi adiMatricaria L 1753Sekil axtarisiITIS 38073NCBI 56016EOL 61738Umumi melumatDunya florasinin terkibinde cobanyastiginin 50 novu yayilmisdir Cinsin Qafqazda 3 o cumleden Azerbaycanda 2 novune tesaduf edilir Botanika elminde isledilen bitki adlarinin nomenklaturasinda derman cobanyastigi basqa adla yeni sehv olaraq vulgare kimi teqdim edilmisdir Sonralar 1708 1777 ci illerde yasamis alman botaniki Haller bitkiye matircaria adi vermisdir Matircaria latin sozu olub balaliq ve usaqliq mater ise ana menalarini verir Alim cobanyastiginin guclu mualicevi tesire malik oldugunu qeyd ederek bildirir ki bitki ile bir cox xestelikleri o cumleden de usaqligi mualice edirmisler Bitkinin nov adi ise rectuta dir recutitus hamar cilpaq sozlerinden goturulmusdur Qedim romalilar ise bitkiye chamaemelon adi vermisler Chamai alcaq melon ise alma menalarini dasiyir Bir sira botanikler cobanyastiginin ince ve xos etirli odlugunu sanki agacda yenice yetismis almanin iyini xatirlatdigini qeyd edirler Lakin Dioskorid ve Pliniye gore ise teessufler olsun ki bitkinin iyi almanin qoxusunu xatirlatmir Bitkinin esl adi ise yeni romaska birinci defe XVIII esrde yaranmisdir Orta esrlerde bitkinin latinca adi Anthenus romana bir qeder sonra Chamaemeum romana olmusdur Buradan da bize aydin olur ki romaska sozu romana sozunden formalasmisdir Cobanyastigi qiymetli derman bitkisi kimi hele qedim yunan ve Roma elece de orta esr tibb alimlerine melum olmusdur Inqilaba qeder apteklerden cobanyastigi cicekleri elde etmek ucun insanlar uzun yollar qet edirmisler Derman bitkilerine yaxindan beled olan yazici M B Retov Rus derman bitkileri eserinde yazir ki tacirler dunyanin muxtelif olkelerinden kulli miqdarda cobanyastigi toplayib Almaniyaya oradan da Rusiyaya getirerek cox baha qiymete satirmislar Kimyevi terkibiTerkibinde xamazulen olan cobanyastigi ciceyinin efir yagi dezinfeksiyadici ve iltihabeleyhine tesire malikdir Ciceklerinin terkibinde flavonoidler uzvi tursular kumarin terpenler qiymletli olan matrisin matrikarin ve xamazulin seskviterpenler spirt vitamin aci maddeler qatran 0 8 efir yagi vardir Bundan basqa polisaxaridler karotinoidler ve askorbin tursusu tapilmisdir Derman kosmetika ve boyaq sahesinde istifade olunan en qiymetli novu ise adi cobanyastigi mollabasi Chamomilla recutita L Rauschert hesab edilir Bu hundurluyu 15 30 sm e qeder olan koku sacaqli birillik ot bitkisidir Govdesi duzduran esas hisseden coxsayli budaqlanandir Yarpaqlari novbeli ucer lelekvari uzunlugu 5 sm eni 1 8 sm qalxanvari iti olub qurtaracagi oturaqdir Ciceklerinin orta hissesinde sari borusekilli kenarlarinda ise dilsekilli 12 18 eded ag leceklerden ibaret olub sebetde govdenin qurtaracaginda toplanmisdir Meyvesi uzunsov qonurumtul yasil rengde olub azca yuxariya dogru eyilen 5 qabirgali toxumcuqdan ibaretdir 1000 eded toxumunun cekisi 0 026 0 053 qramdir Bitki may sentyabr aylarinda cicek acir iyunda toxum verir Bitkinin butun hissesi guclu xos etirli iye malikdir Dilsekilli cicekleri saat 4 de ufuqi istiqamet alib acilir saat 7 de baglanir Adi cobanyastigi yabani halda cemenliklerde duzenliklerde mese aciqliqlarinda cay ve kanallarin bulaqlarin kenarlarinda ekin sahelerinin etrafinda elece de quru yerlerde tesaduf edilir Azerbaycanda Kur Araz ovaliginda genis yayilmisdir Bundan elave buna colluklerde yol kenarlarinda da rast gelmek olar Eyni zamanda bitkiye yabani halda Avropanin orta ve cenub erazilerinde Hindistan ve Pakistana qeder genis bir sahede tesaduf edilir ABS ve Avstraliyaya ise basqa yerlerden getirilmisdir Xalq arasinda cobanyastigini yabani cobanyastigi qizarti otu romen otu roma otu ana otu enlik otu ve s adlarla taniyirlar FaydalariCobanyastiginin bir cox novleri Azerbaycanda yayilmisdir XV esr muellifi Eli Ibn Huseyn Ensariye gore cobanyastigi ciceyinin helimi sidikqovucudur laktoqen tesire malikdir sinir sistemini sakitlesdirir Cobanyastigi ciceyini ceynedikde agiz yaralarina qarsi komek edir Cobanyastigi ciceyinin helimi odu qovur od kisesindeki dalari cixardir yogun bagirsaq iltihabinda ve basqa mede bagirsaq xesteliklerinde musbet tesir gosterir Ciceklerin dozasi 14 q qederdir Cobanyastiginin koku onun ciceyinden daha tesirlidir Cobanyastigi ciceyinin yagini surtmek soyuq sisleri sovurur ve xoralari sagaldir Bundan elave cobanyastigi ciceyinin merhemi yuksek qizdirmada titremede ve esmede cox xeyirlidir Bu melhem hemcinin karliqda bel agrisinda rematizmde yel xesteliyinde xeyirlidir Bunlari Ixtiyareti bedii XIV esr eserinin muellifi qeyd edir Cobanyastigi ciceyi hezm prosesini yaxsilasdirir Cobanyastigi ciceklerinden 1 xorek qasigina 200 ml qaynar su elave etmek tovsiye olunur Xora xesteliyinde tezece hazirlanmis demlemesini her seher icmek lazimdir Bundan sonra novbe ile bedenin her dord terefi uzerinde yatmali ki demleme beraber qaydada medenin selikli qisasina tesir etsin ve agrini kessin 15 deqiqeden sonra ise xorek yemek lazimdir Istifade qaydalari1 xorek qasigi ciceyin uzerine 200 mililitr 1 stekan qaynar su tokub qaynayan su hamaminda 20 deqiqe qizdirir qoyudur suzur ve teyinata esasen istifade olunur Imale ucun demlemeye 1 xorek qasigi bitki yagi elave olunur Mualice meqsedleri ucun esasen cicek sebetinden istifade olunur Cicek sebetinin terkibinde 40 dan artiq komponenti olan 0 2 0 8 efir yagi tapilmisdir ki bunun da esas terkib hissesini xamazulen C14H16 qati goy rengli maye teskil edir terpen C10H15 10 e qeder seskviterpen C15H24 20 e qeder C15H24O2 ve C15H26O2 seskviterpen spirtleri kadinen C15H26 uc tsiklli spirt hemcinin kapril nonil ve izovalerian tursulari askar edilmisdir Bitkiden efir yagindan basqa cicek sebetinden apiin C26H28O14 hidrolize ugrayaraq apigenin C15H10O5 qlukoza ve apioz kversimeritririn C21H20O2 hidroliz olunaraq kversetin C25H10O5 ve qlukoza proxamazulen matrisin C17H22O5 matrikarin C17H22O5 umbelliferon ve onun metil efiri qerniarin dioksikumarinbirden triakantin C30H62O5 nikotin tursusu taraksasterol C30H50O xolin fitosterin ve onun qlukozidi salisil tursusu qliserid piy tursusu olein palmitin ve stearin tursulari C vitamini karotin acimtil madde selik qatran ve s tapilmisdir Bundan elave sebet cicekleri terkibinden 10 57 kul mq q olmaqla 41 8 K 83 0 Ca 3 1 Mg 0 3 Fe makroelementleri MSK 0 29 Mn 0 78 Cu 0 8 Zn 0 16 Co 0 09 Cr 0 27 Al 0 2 Ba 0 08 V 7 2 Se 0 24 Ni 0 12 Sr 0 07 Pb 0 07 S ve s mikroelementleri mueyyen edilmisdir SinonimleriHeterotipik sinonimleri Akylopsis Lehm Camomilla Gilib Cenocline K Koch Chamomilla Gray Cotulina Pomel Courrantia Sch Bip Gama La Llave Lepidanthus Nutt Lepidotheca Nutt Novleri Loefl Sch Bip Aptek cobanyastigi Matricaria chamomilla L Etirli cobanyastigi Matricaria discoidea DC Greene Pobed IstinadlarLinney K Genera plantarum eorumque characteres naturales secundum numerum figuram situm amp proportionem omnium fructificationis partium 5 Stokholm 1754 S 380 doi 10 5962 BHL TITLE 746 Linnaei C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 2 S 890 S C Ibadullayeva M C Qehremanova Bitkilerin sirli dunyasi ot bitkileri Baki 2016 s 333Hemcinin bax