Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Məlumatı yoxla. Bu məqalədə verilən dəqiqliyini və məlumatların yoxlamaq lazımdır. aydınlaşdırılmalıdır. |
Moruq (lat. Rubus) — bitkilər aləminin gülçiçəklilər dəstəsinin gülçiçəyikimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.
| Moruq | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: Moruq | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Azərbaycanda həm , həm də mədəni şəkildə yayılmışdır. Tünd-qırmızı rəngli, turşməzə meyvələri olur. Meyvələri qurudulan zaman bozumtul-qonur rəngə çevrilir. Ən əla keyfiyyətli meşə moruğu hesab olunur. Meşə moruğunun meyvələri xırda olsa da, çox şirəli, şirin və ətirlidir. Meyvələri avqust ayında yetişir.
Moruğun meyvələrini günəşli quru havada, tam yetişən dövrdə yığmaq lazımdır. Qurudulması isə o qədər də isti olmayan sobalarda və ya xüsusi quruducularda aparılmalıdır.
Moruğun meyvələrində bir sıra müalicə əhəmiyyətli maddələr vardır. Bunlardan: alma və limon turşularını, C vitaminini, karotini, az miqdarda B1 vitamini, həmçinin çoxlu miqdarda qlükoza, fruktoza, saxaroza şəkərlərini göstərə bilərik. Bunlardan başqa meyvələrində 0,3 % aşı maddəsi, diqlükoza sianidin adlanan flavonoid də müəyyən edilmişdir.
Təbabətdə qurudulmuş moruq meyvəsindən çay kimi dəmləyib, soyuqdəymə zamanı tərlədici və temperaturu azaldıcı dərman kimi geniş istifadə edilir. O, həmçinin ödqovucu və sidikqovucu təsirə də malikdir. Təzə dərilmiş moruq meyvələrindən hazırlanmış mürəbbə və şərbət böyrək xəstəliyinin və soyuqdəymənin ən yaxşı dərmanıdır.
Moruğun 250-dən çox növü vardır. Yabanı halda Asiya, Avropa və Amerika qitələrində geniş yayılmışdır. Qərbi Sibir, Qazağıstan, Orta Asiya və Qafaqazda yetişir. Azərbaycanın bütün zonalarında böyürtkən kolluqları vardır. Onun Azərbaycanda 15 növü yayılmışdır. Meyvəsinin tərkibində şəkər [qlükoza, fruktoza və saxaroza], pentazon, üzvi turşular [alma, limon, salisil və s.] müxtəlif vitaminlər və pektin maddələri vardır.
Böyürtkən may ayından başlayaraq, avqusta qədər çiçəkləyir. Çiçəkləri ağ və ətirlidir. Eyni vaxtda kollarda həm təzə açılmış çiçək və həm də yetişmiş meyvə olur. Çiçək açdıqdan təxminən 1 ay sonra meyvəsi yetişir. Meyvəsi forma etibarilə uzunsov və konusvari, rənginə görə qırmızı, qara, al-qırmızı və sarı olur. Azərbaycanda irimeyvəli, gecyetişən və quraqlığa çox davamlı böyürtkən formaları vardır. Əhali yabanı böyürtkənləri toplayır və konserv zavodlarına təhvil verirlər. Lakin böyürtkəni yığmaq çox çətindir.
Böyürtkənin tərkibində 7–10% şəkər (qlükoza, və azacıq saxaroza), 1–1,5% üzvi turşu (alma, şərab, limon, salisil), 1,8% pektinli maddə, karotin, C və B qrupu vitaminləri vardır. Böyürtkənin meyvəsi təzə halda yeyilir. Ondan likör, şərab, spirtli içki, mors, şirə, kompot, şərbət, mürəbbə, marmelad və cem hazırlanır.
Böyürtkən müalicəvi və pəhrizi əhəmiyyətə də malikdir. Tərgətirici və sidikqovucu kimi istifadə edilir. Böyürtkən yarpaqlarından dəmlənmiş çay soyuqdəyməyə qarşı içilir. Böyürtkən həm də balverən bitkidir. Çünki bütün yay dövründə çiçəkləyir və arılara yaxşı nektar verir. 1 hektar sahədən arılar 20–25 kq bal hasil edə bilirlər.
Əhəmiyyəti
Məqalənin bu bölməsinin şübhə doğurur. Tərəf tutmaq və ya pisləmək məqsədi daşıyan və doğruluğu sübut edilməyən fikirlər olduğu iddia edilir. Xahiş olunur bu məsələ ilə əlaqədar iştirak edəsiniz. |
Meyvəsinin şirəsindən xalq təbabətində zərif işlətmə dərmanı kimi istifadə edilir. Yabanı halda bitən böyürtkəndə şəkər, üzvi turşular, aşı, pektin, boyayıcı maddələr, C vitamini və karotin miqdarca daha çoxdur. Böyürtkənin yetişməmiş meyvələri və şirəsi şəkər xəstəliyinə tutulanlar üçün çox faydalıdır. Qurudulmuş meyvəsindən, mürəbbəsindən soyuqdəymələrdə tərlədici vasitə kimi istifadə edilir. Yaxşı yetişməmiş böyürtkəndən dadlı qora suyu da hazırlanır ki, bunu da xörəklərdə iştahgətirici kimi işlədilir. Böyürtkən qanazlığında, avitaminozda, ürək zəifliyində, eləcə də xroniki mədə xəstəliklərində çox faydalıdır.
Azərbaycanın xalq təbabətində böyürtkən bitkilərinin meyvələrindən, yarpaq və köklərindən bir sıra xıstəliklərə qarşı tətbiq olunur. Qurudulmuş meyvələrindən və yarpaqlarından çay kimi dəmləyib hipertoniya xəstəliyində və sinə ağrılarında [qrudnaya jaba] istifadə edilir. Eyni məqsədlə təzə dərilmiş meyvələrindən şərbət və ya mürəbbə hazırlanıb yeyilir.
Kal meyvələrini qurudub çay kimi dəmləyib şəkər xəstəliyinə qarşı dərman kimi içirlər. Bundan başqa böyürtkənin yarpaqları və kal meyvələrini açıq günəşli havada qurudub, çay kimi dəmləyərək uşaqlarda tez-tez baş verən qarın ağrılarına [ishala] qarşı büzüşdürücü və antiseptik dərman kimi qəbul edirlər. Böyürtkənin tam yetişmiş meyvələri zərif işlədici təsirə malikdir. Onun köklərini qurudub xırdalayaraq ondan 1 çay qaşığı 1 stəkan qaynar suya təkərək 30 – 40 dəqiqə saxladıqdan [dəmlənir] sonra soyudub qarın ağrısına [ishalda və dizenteriyada] qarşı içirlər.
Meyvələrindən qora suyu hazırlayıb, iştahartırıcı kimi yeməkdən qabaq hər dəfə bir xörək qaşığı içmək məsləhətdir. Bunu belə hazırlayırlar: təzə dərilən meyvələrin şirəsinin içinə bir az reyhan qatır, sonra bu qarışığı şüşə bankalara tökərək 1–2 həftə saxlayırlar.
Lənkəran rayonunda böyürtkənin qurudulmuş meyvələrindən və yarpaqlarından çay hazırlayıb, soyuqdəyməyə qarşı tərlədici dərman kimi içirlər.
Qurudulmuş köklərini suda bişirib vərəm xəstəliyinə qarşı dərman kimi işlədirlər. Böyürtkən yarpaqlarını çay kimi dəmləyərək boğaz ağrısı zamanı dezinfeksiyaedici dərman kimi qarqara edirlər. Bundan başqa yarpaqlarını inək yağında bişirib, yanıq zamanı məlhəm kimi tətbiq edirlər.
Aparılan araşdırmalar böyürtkənin yaddaş zəifliyindən ishala qədər bir çox xəstəliyə dərman olduğunu ortaya çıxmışdır. Meyvəsi ilə yanaşı böyürtkənin çiçəyinin də diabet və böyrək daşlarına xeyirli olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Həkimlər böyürtkənin suyunu sıxaraq içməyin ishal xəstəliyi üçün qurudulmuş yarpağının isə ağızdakı yaralar üçün müalicəvi əhəmiyyəti olduğunu bildirmişlər. Bütün bunlarla yanaşı böyürtkən antioksidantlarla zəngindir, böyürtkənin meyvəsi:
- Qan təzyiqini nizamlayır
- Göz zəifliyini yaxşılaşdırır
- Ayaqlardakı şişliyi aradan qaldırır
- Ağız, dil, diş və diş əti iltihablarına xeyirlidir
- Kökünü qaynadıb suyunu içdikdə isə qandakı şəkərin miqdarını aşağı salır.
Dərman bitkisi kimi istifadə olunan növləri
- Göyümtül böyürtkən (lat. Rubus caesius L.)
- Bozumtultükcüklü moruq (lat. Rubus canescens DC.)
- Şirinmeyvəli böyürtkən (lat. Rubus discolor Weihe et Nees.)
- Adi moruq (lat. Rubus idaeus L.)
- Saxalin moruğu (lat. Rubus sachalinensis Levl.)
- Qanşirəli böyürtkən (lat. Rubus sanguineus Friv.) (= Rubus anatolicus (Focke) Focke ex Hausskn)
- Daş-böyürtkən və ya Bərktoxum böyürtkən (lat. Rubus saxatilis L.)
Növləri
- Focke
- Sm.
- Rolfe
- Focke
- Schltdl.
- Poir.
- Focke
- (H. Hara) T.T. Yu & L.T. Lu
- (L.H. Bailey) L.H. Bailey
- H. Lév.
- Rydb.
- Macfad.
- Focke
- (Pers.) Britton
- Focke
- Rubus anatolicus Focke
- Focke
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Poir.
- Y.C. Liu & F.Y. Lu
- Rubus arcticus L.
- (Sm.) B. Boivin
- Focke
- (Fernald) L.H. Bailey
- (Lange) Lange
- (Grav.) Focke
- Focke
- Focke
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Rubus azuayensis Romoleroux
- Focke
- (Focke) Hruby
- Focke
- Buch.-Ham. ex Sm.
- Franch.
- Vest
- (L.H. Bailey) L.H. Bailey
- Kunth
- Focke
- Focke
- Mart.
- (Gardner) Mart.
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Miq.
- Rubus bushii L.H. Bailey
- Rubus caesius L.
- (Lej.) Boenn.
- H. Lév.
- Rubus calycinus Wall. ex D. Don
- Rubus candicans Weihe
- (Focke) Gáyer
- Wuzhi
- (Focke) Vannerom
- Rubus chamaemorus L.
- Focke
- Hu
- (S. Lee) L.T. Lu
- Focke
- Hand.-Mazz.
- Cardot
- E. Walker
- Tratt.
- Rubus cockburnianus Hemsl.
- Tutcher
- (G. Braun ex Focke) Focke
- Benth.
- P.J. Müll. & Lefèvre
- (Focke) L.H. Bailey
- L. f.
- (L.H. Bailey) L.H. Bailey
- Rubus coreanus Miq.
- Poir.
- Liebm.
- Liebm.
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Rubus crataegifolius Bunge
- H. Lév.
- Koidz.
- Pursh
- (Ser.) Guss.
- (W.M. Rogers) Marsh
- Gust.
- Franch.
- Hand.-Mazz.
- Hand.-Mazz.
- F.P. Metcalf
- Rubus ellipticus Sm.
- (Duthie) Focke
- (Roxb.) Hook. f.
- Focke
- Liebm.
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Mart.
- Focke
- (Focke) T.T. Yu & L.T. Lu
- Focke
- Focke
- Schltdl. & Cham.
- L.T. Lu
- H. Lév. & Vaniot
- Willd.
- (Blanch.) L.H. Bailey
- (L.H. Bailey) L.H. Bailey
- (L.H. Bailey) L.H. Bailey
- Focke
- Kunth
- Focke
- Kurz
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Kuntze
- Hand.-Mazz.
- Bertol.
- Franch.
- Hayata
- Poir.
- (Blume) Focke
- L.
- (Weihe ex Rchb.) Baker
- T.T. Yu & L.T. Lu
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Focke
- Sm.
- Kunth
- W.C. Cheng
- C.Z. Zheng & Y.Y. Fang
- Hayata
- M.X. Nie
- T.T. Yu & L.T. Lu
- T.T. Yu & L.T. Lu
- (Fernald) L.H. Bailey
- Maxim.
- F.P. Metcalf
- (Focke) Focke
- [[Rubus guianensisAcceptedMTRO]] guianensis
- Focke
- L.T. Lu & Boufford
- (T.T. Yu & L.T. Lu) L.T. Lu & Boufford
- Kuntze
- Chodat
- H. Lév. & Vaniot
- Hand.-Mazz.
- Hemsl. & Kuntze
- (Focke) T.T. Yu & L.T. Lu
- Focke
- Thunb.
- Rubus hirtus Waldst. & Kit.
- (Focke) Focke
- (Focke ex Gremli) Focke
- (Sabr.) Focke
- (Gremli) Focke
- (Weihe) Focke
- (G. Braun) Focke
- (Metsch) Focke
- (P.J. Müll.) Focke
- (Gremli) Focke
- Merr. & Chun
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Steud.
- C.A. Mey.
- Hand.-Mazz.
- Focke
- Hemsl. & Kuntze
- Focke
- Rubus idaeus L.
- (Fuller ex L.H. Bailey) Fernald
- Rubus idaeus var. caudatus (B.L. Rob. & H. Schrenk) Fernald & B.G. Schub.
- Rubus idaeus var. egglestonii (Blanch.) Fernald
- (Dieck) R.J. Davis
- (Focke) Fernald
- (Willd.) Focke
- Rubus idaeus var. peramoenus (Greene) Fernald
- (Kóhler) Focke
- (Michx.) Focke
- (Greene) Greene ex A. Berger
- Focke
- Cham. & Schltdl.
- F.P. Metcalf
- S. Moore
- (Hance) T.T. Yu & L.T. Lu
- (Hemsl.) L.H. Bailey
- (Focke) Focke
- Liebm.
- Focke
- (Focke) T.T. Yu & L.T. Lu
- Focke
- Hance
- (Maxim.) Focke
- L.T. Lu & Boufford
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Hayata
- A. Berger
- Nakai
- L.H. Bailey
- H.L. Li
- Rubus laegaardii Romoleroux
- (L.H. Bailey) Fernald
- Ser.
- Hemsl.
- Cardot
- (H. Lév.) Hand.-Mazz.
- Chang
- Focke
- Focke
- Focke
- (H. Lév.) L.T. Lu
- F.P. Metcalf
- Hance
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Focke
- Reinw.
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Yuen P. Yang & S.Y. Lu
- Genev.
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Y.K. Shih ex F.P. Metcalf
- F.P. Metcalf
- C.H. Stirt.
- Benth.
- Focke
- (Merr.) Focke
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Franch.
- Cambess.
- Focke
- Rzed. & Calderón
- Standl. & L.O. Williams
- Focke
- T.T. Yu & L.T. Lu
- C.Y. Wu ex T.T. Yu & L.T. Lu
- Focke
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Focke
- T.T. Yu & L.T. Lu
- (Card) L.H. Bailey
- Liebm.
- (Porter) Porter
- T.T. Yu & L.T. Lu
- (Focke) Focke
- Baker
- Koidz.
- A. Gray
- L.T. Lu & Boufford
- P. J. Muell. & Lefevre
- Weihe & Nees
- Rubus niveus Thunb.
- (Wall.) Focke
- (Arn.) Focke
- (Wall.) Focke
- (Lindl.) Focke
- Kunth
- T.T. Yu & L.T. Lu
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Rubus occidentalis L.
- (L.H. Bailey) B.L. Rob.
- (L.H. Bailey) L.H. Bailey
- (L.H. Bailey) L.H. Bailey
- Cardot
- Hance
- Rydb.
- L.H. Bailey
- Hand.-Mazz.
- Sm.
- (Chodat & Hassl.) Basualdo & Zardini
- F.P. Metcalf
- Hance
- Hayata
- Rubus parvifolius L.
- (Focke) Migo
- (Yamam.) Hosok.
- T.T. Yu & L.T. Lu
- H. Hara
- Focke
- Maxim.
- D. Don
- Maxim.
- C.Y. Wu ex T.T. Yu & L.T. Lu
- Wall. ex Focke
- (Focke) T.T. Yu & L.T. Lu
- (L.H. Bailey) L.H. Bailey
- Rubus phoenicolasius Maxim.
- Focke
- Focke
- Hemsl.
- Willd.
- Sm.
- Rydb.
- Hand.-Mazz.
- Hemsl. ex Focke
- (L.H. Bailey) L.H. Bailey
- L.T. Lu & Boufford
- (T.T. Yu & L.T. Lu) L.T. Lu & Boufford
- Kuntze
- Hand.-Mazz.
- W.E. Evans
- L.H. Bailey
- Focke
- (H. Lév.) T.T. Yu & L.T. Lu
- Rydb.
- Cardot
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Focke
- Cambess.
- (Miq.) Maxim.
- (Sudre) Ziel.
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Cav.
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Ker Gawl.
- (Diels ex Hu) F.P. Metcalf
- Hand.-Mazz.
- H. Lév.
- (L.H. Bailey) L.H. Bailey
- (L.) Kuntze
- Wall. ex Hook. f.
- Sm.
- S. Vidal
- Poir.
- Rubus rosifolius Sm. ex Baker
- (Sims) Focke
- (L.H. Bailey) L.H. Bailey
- (Wooton & Standl.) Tidestr.
- Cardot
- Focke
- Rubus sachalinensis H. Lév.
- (Y.B. Chang) L.T. Lu
- (Proch.) L.T. Lu
- Hand.-Mazz.
- Schltdl.
- Rubus saxatilis L.
- Liebm.
- Steud.
- Pohl ex Focke
- Cham. & Schltdl.
- Bureau & Franch.
- F.P. Metcalf
- Sinjkova
- Hook. f.
- Focke
- Rydb.
- Ze-min Wu & Z.L. Cheng
- J.F. Macbr.
- F.P. Metcalf
- Focke
- (Cardot) T.T. Yu & L.T. Lu
- Sm.
- Focke
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Rubus strigosus Michx.
- (Greene) L.H. Bailey
- (Greene) Kearney & Peebles
- (Fernald & Weath.) L.H. Bailey
- (Greene) Rydb.
- T.T. Yu & L.T. Lu
- G. Anderson ex Sm.
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Focke
- Focke
- Hand.-Mazz.
- Vest
- (Focke) Focke
- Miq.
- Hance
- Hayata
- (Hayata) H. Ohashi & C.F. Hsieh
- Koidz. & Ohwi
- L.H. Bailey
- C.Y. Wu ex T.T. Yu & L.T. Lu
- Hance
- (H. Lév. & Vaniot) Hand.-Mazz.
- (H. Lév.) L.T. Lu
- Hand.-Mazz.
- Rubus thibetanus Franch.
- C.Y. Wu ex T.T. Yu & L.T. Lu
- Hook. f.
- Focke
- Focke
- Focke
- Moc. & Sessé ex Ser.
- (A. Berger) L.H. Bailey
- Michx.
- Merr.
- (Z.X. Yu & W.T. Ji) L.T. Lu
- Hand.-Mazz.
- Rubus turkestanicus (Regel) Pavlov
- Rubus ulmifolius Schott
- Rubus ulmifolius var. bellidiflorus (C. Koch) Focke
- (Bor. in Genev.) Focke
- (Tratt.) Focke
- (Willd.) Focke
- Rubus ulmifolius subsp. rusticanus (Mercier) Focke
- (Schreb.) Sudre
- Poir.
- Rydb.
- Kóhler ex Weihe & Nees
- (P.J. Müll.) Focke
- (Lees) Focke
- (P.J. Müll.) Focke
- (G. Jensen ex Frederichs. & Gelert) Focke
- (Sudre) Sudre
- (Donn. Sm.) Rydb.
- Wight & Arn.
- F.P. Metcalf
- Merr.
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Focke
- (L.H. Bailey) L.H. Bailey
- Duthie
- (Sprib. ex Sudre) Sprib.
- S.Z. He
- T.T. Yu & L.T. Lu
- L.T. Lu & Boufford
- Bureau & Franch.
- Focke
- T.T. Yu & L.T. Lu
- Y.T. Chang & L.Y. Chen
- W.P. Fang
- Y.C. Liu & F.Y. Lu
- Kuntze
- T.T. Yu & L.T. Lu
Şəkillər
İstinadlar
- Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 218. doi:10.5962/BHL.TITLE.746
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 492.
- Ə-C. İ. Əhmədov, N. T. Əliyev. Meyvə və tərəvəzin əmtəəşünaslığı (Dərslik). — Bakı, 2009.
- . 2016-03-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-05-22.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Melumati yoxla Bu meqalede verilen faktlarin deqiqliyini ve melumatlarin etibarliligini yoxlamaq lazimdir aydinlasdirilmalidir Moruq lat Rubus bitkiler aleminin gulcicekliler destesinin gulciceyikimiler fesilesine aid bitki cinsi MoruqElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad RosidsKlad Deste GulciceklilerFesile GulciceyikimilerYarimfesile QizilgulkimilerTriba Cins MoruqBeynelxalq elmi adiRubus L 1753Sekil axtarisiITIS 24848NCBI 23216FW 264405 Azerbaycanda hem hem de medeni sekilde yayilmisdir Tund qirmizi rengli tursmeze meyveleri olur Meyveleri qurudulan zaman bozumtul qonur renge cevrilir En ela keyfiyyetli mese morugu hesab olunur Mese morugunun meyveleri xirda olsa da cox sireli sirin ve etirlidir Meyveleri avqust ayinda yetisir Morugun meyvelerini gunesli quru havada tam yetisen dovrde yigmaq lazimdir Qurudulmasi ise o qeder de isti olmayan sobalarda ve ya xususi quruducularda aparilmalidir Morugun meyvelerinde bir sira mualice ehemiyyetli maddeler vardir Bunlardan alma ve limon tursularini C vitaminini karotini az miqdarda B1 vitamini hemcinin coxlu miqdarda qlukoza fruktoza saxaroza sekerlerini gostere bilerik Bunlardan basqa meyvelerinde 0 3 asi maddesi diqlukoza sianidin adlanan flavonoid de mueyyen edilmisdir Tebabetde qurudulmus moruq meyvesinden cay kimi demleyib soyuqdeyme zamani terledici ve temperaturu azaldici derman kimi genis istifade edilir O hemcinin odqovucu ve sidikqovucu tesire de malikdir Teze derilmis moruq meyvelerinden hazirlanmis murebbe ve serbet boyrek xesteliyinin ve soyuqdeymenin en yaxsi dermanidir Morugun 250 den cox novu vardir Yabani halda Asiya Avropa ve Amerika qitelerinde genis yayilmisdir Qerbi Sibir Qazagistan Orta Asiya ve Qafaqazda yetisir Azerbaycanin butun zonalarinda boyurtken kolluqlari vardir Onun Azerbaycanda 15 novu yayilmisdir Meyvesinin terkibinde seker qlukoza fruktoza ve saxaroza pentazon uzvi tursular alma limon salisil ve s muxtelif vitaminler ve pektin maddeleri vardir Boyurtken may ayindan baslayaraq avqusta qeder cicekleyir Cicekleri ag ve etirlidir Eyni vaxtda kollarda hem teze acilmis cicek ve hem de yetismis meyve olur Cicek acdiqdan texminen 1 ay sonra meyvesi yetisir Meyvesi forma etibarile uzunsov ve konusvari rengine gore qirmizi qara al qirmizi ve sari olur Azerbaycanda irimeyveli gecyetisen ve quraqliga cox davamli boyurtken formalari vardir Ehali yabani boyurtkenleri toplayir ve konserv zavodlarina tehvil verirler Lakin boyurtkeni yigmaq cox cetindir Boyurtkenin terkibinde 7 10 seker qlukoza ve azaciq saxaroza 1 1 5 uzvi tursu alma serab limon salisil 1 8 pektinli madde karotin C ve B qrupu vitaminleri vardir Boyurtkenin meyvesi teze halda yeyilir Ondan likor serab spirtli icki mors sire kompot serbet murebbe marmelad ve cem hazirlanir Boyurtken mualicevi ve pehrizi ehemiyyete de malikdir Tergetirici ve sidikqovucu kimi istifade edilir Boyurtken yarpaqlarindan demlenmis cay soyuqdeymeye qarsi icilir Boyurtken hem de balveren bitkidir Cunki butun yay dovrunde cicekleyir ve arilara yaxsi nektar verir 1 hektar saheden arilar 20 25 kq bal hasil ede bilirler EhemiyyetiMeqalenin bu bolmesinin neytralligi subhe dogurur Teref tutmaq ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirler oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar istirak edesiniz Meyvesinin siresinden xalq tebabetinde zerif isletme dermani kimi istifade edilir Yabani halda biten boyurtkende seker uzvi tursular asi pektin boyayici maddeler C vitamini ve karotin miqdarca daha coxdur Boyurtkenin yetismemis meyveleri ve siresi seker xesteliyine tutulanlar ucun cox faydalidir Qurudulmus meyvesinden murebbesinden soyuqdeymelerde terledici vasite kimi istifade edilir Yaxsi yetismemis boyurtkenden dadli qora suyu da hazirlanir ki bunu da xoreklerde istahgetirici kimi isledilir Boyurtken qanazliginda avitaminozda urek zeifliyinde elece de xroniki mede xesteliklerinde cox faydalidir Azerbaycanin xalq tebabetinde boyurtken bitkilerinin meyvelerinden yarpaq ve koklerinden bir sira xisteliklere qarsi tetbiq olunur Qurudulmus meyvelerinden ve yarpaqlarindan cay kimi demleyib hipertoniya xesteliyinde ve sine agrilarinda qrudnaya jaba istifade edilir Eyni meqsedle teze derilmis meyvelerinden serbet ve ya murebbe hazirlanib yeyilir Kal meyvelerini qurudub cay kimi demleyib seker xesteliyine qarsi derman kimi icirler Bundan basqa boyurtkenin yarpaqlari ve kal meyvelerini aciq gunesli havada qurudub cay kimi demleyerek usaqlarda tez tez bas veren qarin agrilarina ishala qarsi buzusdurucu ve antiseptik derman kimi qebul edirler Boyurtkenin tam yetismis meyveleri zerif isledici tesire malikdir Onun koklerini qurudub xirdalayaraq ondan 1 cay qasigi 1 stekan qaynar suya tekerek 30 40 deqiqe saxladiqdan demlenir sonra soyudub qarin agrisina ishalda ve dizenteriyada qarsi icirler Meyvelerinden qora suyu hazirlayib istahartirici kimi yemekden qabaq her defe bir xorek qasigi icmek meslehetdir Bunu bele hazirlayirlar teze derilen meyvelerin siresinin icine bir az reyhan qatir sonra bu qarisigi suse bankalara tokerek 1 2 hefte saxlayirlar Lenkeran rayonunda boyurtkenin qurudulmus meyvelerinden ve yarpaqlarindan cay hazirlayib soyuqdeymeye qarsi terledici derman kimi icirler Qurudulmus koklerini suda bisirib verem xesteliyine qarsi derman kimi isledirler Boyurtken yarpaqlarini cay kimi demleyerek bogaz agrisi zamani dezinfeksiyaedici derman kimi qarqara edirler Bundan basqa yarpaqlarini inek yaginda bisirib yaniq zamani melhem kimi tetbiq edirler Aparilan arasdirmalar boyurtkenin yaddas zeifliyinden ishala qeder bir cox xesteliye derman oldugunu ortaya cixmisdir Meyvesi ile yanasi boyurtkenin ciceyinin de diabet ve boyrek daslarina xeyirli oldugu mueyyenlesdirilmisdir Hekimler boyurtkenin suyunu sixaraq icmeyin ishal xesteliyi ucun qurudulmus yarpaginin ise agizdaki yaralar ucun mualicevi ehemiyyeti oldugunu bildirmisler Butun bunlarla yanasi boyurtken antioksidantlarla zengindir boyurtkenin meyvesi Qan tezyiqini nizamlayir Goz zeifliyini yaxsilasdirir Ayaqlardaki sisliyi aradan qaldirir Agiz dil dis ve dis eti iltihablarina xeyirlidir Kokunu qaynadib suyunu icdikde ise qandaki sekerin miqdarini asagi salir Derman bitkisi kimi istifade olunan novleriGoyumtul boyurtken lat Rubus caesius L Bozumtultukcuklu moruq lat Rubus canescens DC Sirinmeyveli boyurtken lat Rubus discolor Weihe et Nees Adi moruq lat Rubus idaeus L Saxalin morugu lat Rubus sachalinensis Levl Qansireli boyurtken lat Rubus sanguineus Friv Rubus anatolicus Focke Focke ex Hausskn Das boyurtken ve ya Berktoxum boyurtken lat Rubus saxatilis L NovleriFocke Sm Rolfe Focke Schltdl Poir Focke H Hara T T Yu amp L T Lu L H Bailey L H Bailey H Lev Rydb Macfad Focke Pers Britton Focke Rubus anatolicus Focke Focke T T Yu amp L T Lu Poir Y C Liu amp F Y Lu Rubus arcticus L Sm B Boivin Focke Fernald L H Bailey Lange Lange Grav Focke Focke Focke T T Yu amp L T Lu Rubus azuayensis Romoleroux Focke Focke Hruby Focke Buch Ham ex Sm Franch Vest L H Bailey L H Bailey Kunth Focke Focke Mart Gardner Mart T T Yu amp L T Lu Miq Rubus bushii L H Bailey Rubus caesius L Lej Boenn H Lev Rubus calycinus Wall ex D Don Rubus candicans Weihe Focke Gayer Wuzhi Focke Vannerom Rubus chamaemorus L Focke Hu S Lee L T Lu Focke Hand Mazz Cardot E Walker Tratt Rubus cockburnianus Hemsl Tutcher G Braun ex Focke Focke Benth P J Mull amp Lefevre Focke L H Bailey L f L H Bailey L H Bailey Rubus coreanus Miq Poir Liebm Liebm T T Yu amp L T Lu Rubus crataegifolius Bunge H Lev Koidz Pursh Ser Guss W M Rogers Marsh Gust Franch Hand Mazz Hand Mazz F P Metcalf Rubus ellipticus Sm Duthie Focke Roxb Hook f Focke Liebm T T Yu amp L T Lu Mart Focke Focke T T Yu amp L T Lu Focke Focke Schltdl amp Cham L T Lu H Lev amp Vaniot Willd Blanch L H Bailey L H Bailey L H Bailey L H Bailey L H Bailey Focke Kunth Focke Kurz T T Yu amp L T Lu Kuntze Hand Mazz Bertol Franch Hayata Poir Blume Focke L Weihe ex Rchb Baker T T Yu amp L T Lu T T Yu amp L T Lu Focke Sm Kunth W C Cheng C Z Zheng amp Y Y Fang Hayata M X Nie T T Yu amp L T Lu T T Yu amp L T Lu Fernald L H Bailey Maxim F P Metcalf Focke Focke Rubus guianensisAcceptedMTRO guianensis Focke L T Lu amp Boufford T T Yu amp L T Lu L T Lu amp Boufford Kuntze Chodat H Lev amp Vaniot Hand Mazz Hemsl amp Kuntze Focke T T Yu amp L T Lu Focke Thunb Rubus hirtus Waldst amp Kit Focke Focke Focke ex Gremli Focke Sabr Focke Gremli Focke Weihe Focke G Braun Focke Metsch Focke P J Mull Focke Gremli Focke Merr amp Chun T T Yu amp L T Lu Steud C A Mey Hand Mazz Focke Hemsl amp Kuntze Focke Rubus idaeus L Fuller ex L H Bailey Fernald Rubus idaeus var caudatus B L Rob amp H Schrenk Fernald amp B G Schub Rubus idaeus var egglestonii Blanch Fernald Dieck R J Davis Focke Fernald Willd Focke Rubus idaeus var peramoenus Greene Fernald Kohler Focke Michx Focke Greene Greene ex A Berger Focke Cham amp Schltdl F P Metcalf S Moore Hance T T Yu amp L T Lu Hemsl L H Bailey Focke Focke Liebm Focke Focke T T Yu amp L T Lu Focke Hance Maxim Focke L T Lu amp Boufford T T Yu amp L T Lu Hayata A Berger Nakai L H Bailey H L Li Rubus laegaardii Romoleroux L H Bailey Fernald Ser Hemsl Cardot H Lev Hand Mazz Chang Focke Focke Focke H Lev L T Lu F P Metcalf Hance T T Yu amp L T Lu Focke Reinw T T Yu amp L T Lu Yuen P Yang amp S Y Lu Genev T T Yu amp L T Lu Y K Shih ex F P Metcalf F P Metcalf C H Stirt Benth Focke Merr Focke T T Yu amp L T Lu Franch Cambess Focke Rzed amp Calderon Standl amp L O Williams Focke T T Yu amp L T Lu C Y Wu ex T T Yu amp L T Lu Focke T T Yu amp L T Lu Focke T T Yu amp L T Lu Card L H Bailey Liebm Porter Porter T T Yu amp L T Lu Focke Focke Baker Koidz A Gray L T Lu amp Boufford P J Muell amp Lefevre Weihe amp Nees Rubus niveus Thunb Wall Focke Arn Focke Wall Focke Lindl Focke Kunth T T Yu amp L T Lu T T Yu amp L T Lu Rubus occidentalis L L H Bailey B L Rob L H Bailey L H Bailey L H Bailey L H Bailey Cardot Hance Rydb L H Bailey Hand Mazz Sm Chodat amp Hassl Basualdo amp Zardini F P Metcalf Hance Hayata Rubus parvifolius L Focke Migo Yamam Hosok T T Yu amp L T Lu H Hara Focke Maxim D Don Maxim C Y Wu ex T T Yu amp L T Lu Wall ex Focke Focke T T Yu amp L T Lu L H Bailey L H Bailey Rubus phoenicolasius Maxim Focke Focke Hemsl Willd Sm Rydb Hand Mazz Hemsl ex Focke L H Bailey L H Bailey L T Lu amp Boufford T T Yu amp L T Lu L T Lu amp Boufford Kuntze Hand Mazz W E Evans L H Bailey Focke H Lev T T Yu amp L T Lu Rydb Cardot T T Yu amp L T Lu Focke Cambess Miq Maxim Sudre Ziel T T Yu amp L T Lu Cav T T Yu amp L T Lu Ker Gawl Diels ex Hu F P Metcalf Hand Mazz H Lev L H Bailey L H Bailey L Kuntze Wall ex Hook f Sm S Vidal Poir Rubus rosifolius Sm ex Baker Sims Focke L H Bailey L H Bailey Wooton amp Standl Tidestr Cardot Focke Rubus sachalinensis H Lev Y B Chang L T Lu Proch L T Lu Hand Mazz Schltdl Rubus saxatilis L Liebm Steud Pohl ex Focke Cham amp Schltdl Bureau amp Franch F P Metcalf Sinjkova Hook f Focke Rydb Ze min Wu amp Z L Cheng J F Macbr F P Metcalf Focke Cardot T T Yu amp L T Lu Sm Focke T T Yu amp L T Lu Rubus strigosus Michx Greene L H Bailey Greene Kearney amp Peebles Fernald amp Weath L H Bailey Greene Rydb T T Yu amp L T Lu G Anderson ex Sm T T Yu amp L T Lu Focke Focke Hand Mazz Vest Focke Focke Miq Hance Hayata Hayata H Ohashi amp C F Hsieh Koidz amp Ohwi L H Bailey C Y Wu ex T T Yu amp L T Lu Hance H Lev amp Vaniot Hand Mazz H Lev L T Lu Hand Mazz Rubus thibetanus Franch C Y Wu ex T T Yu amp L T Lu Hook f Focke Focke Focke Moc amp Sesse ex Ser A Berger L H Bailey Michx Merr Z X Yu amp W T Ji L T Lu Hand Mazz Rubus turkestanicus Regel Pavlov Rubus ulmifolius Schott Rubus ulmifolius var bellidiflorus C Koch Focke Bor in Genev Focke Tratt Focke Willd Focke Rubus ulmifolius subsp rusticanus Mercier Focke Schreb Sudre Poir Rydb Kohler ex Weihe amp Nees P J Mull Focke Lees Focke P J Mull Focke G Jensen ex Frederichs amp Gelert Focke Sudre Sudre Donn Sm Rydb Wight amp Arn F P Metcalf Merr T T Yu amp L T Lu Focke L H Bailey L H Bailey Duthie Sprib ex Sudre Sprib S Z He T T Yu amp L T Lu L T Lu amp Boufford Bureau amp Franch Focke T T Yu amp L T Lu Y T Chang amp L Y Chen W P Fang Y C Liu amp F Y Lu Kuntze T T Yu amp L T LuSekillerIstinadlarLinney K Genera plantarum eorumque characteres naturales secundum numerum figuram situm amp proportionem omnium fructificationis partium 5 Stokholm 1754 S 218 doi 10 5962 BHL TITLE 746 Linnaeus C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 1 S 492 E C I Ehmedov N T Eliyev Meyve ve terevezin emteesunasligi Derslik Baki 2009 2016 03 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 05 22 Hemcinin bax