Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Botanika — biologiyanın mühüm tərkib hissəsi olub, müstəqil bir elm kimi bitkilərin quruluşunu, təbiətdə yayılmasını, həyat tərzini, çoxalmasını, inkişafını, mənşəyini və s. tədqiq edən elm. Biologiya elmləri sisteminə daxildir. Botanikanın əsas bölmələri: sistematika (bitkiləri qohumluq baxımından qruplaşdırır və tarixini öyrənir), morfologiya (xarici görünüşü öyrənir), anatomiya (daxili quruluşunu öyrənir), embriologiya (mayalanma və toxum inkişafını öyrənir), biokimya (kimyəvi maddələr və kimyəvi prosesləri öyrənir) və s.
Tarixi
Botanika bir elm kimi qədim dövrlərdə yaranmışdır. Elmin meydana gəlməsi insan cəmiyyətinin bitkilərdən istifadə etməsi ilə əlaqədardır. E.ə 5–6-cı əsrlərdə yaşamış həkim Hippokrat 200-dən artıq dərman bitkisinə dair məlumat vermişdir. Qədim yunan alimləri Aristotel və Teofrast botanika elminin baniləri sayılır. E.ə. 4–3-cü əsrlərdə yaşamış filosof Teofrast 10 cildlik "Bitkilərin təbii tarixi" adlı əsərində 450 növ bitkini təsvir etmiş və onların təsnifatını vermişdir.
Bitkilərin təsviri və hesaba alınması, yəni bitki sistematikası ilə e.ə. 2-3-cü minilliklərdə Qədim Çin, Hindistan və Misir alimləri məşğul olmuşlar. Qədim yunan alimləri bitki aləminin ilk təsnifatını verməklə, bitki sistematikası elminin başlanğıcını qoymuşlar.
I əsrdə yaşamış Roma alimlərindən Pliniy "Təbiət tarixi" əsərində 1000-dən artıq bitkinin təsvirini vermiş və istifadə olunmasına dair yazılar dərc etdirmişdir. I əsrdə Romada yaşamış həkim Dioskrid əsərlərində 600-ə yaxın bitkinin, o cümlədən dərman bitkilərinin təsvirini vermiş və onların rast gəldiyi yerləri göstərmişdir. Pliniy və Dioskridin əsərlərində bir çox bitkilərə latınca ad verilmişdir ki, onlar indi də həmin adlarla tanınır.
Orta əsrlərdə yaşamış məşhur Orta Asiya alimi Əbu Əli İbn-Sina (980–1037) dərman bitkilərinə dair əsərlər yazmış və orada çoxlu dərman bitkilərinin təsvirini, müalicəvi əhəmiyyətini, yayıldığı sahələri göstərmişdir. Onun əsərləri bir sıra Avropa xalqlarının dillərinə tərcümə olunmuş və müəllif Avisenna kimi qeyd edilmişdi.
XVI əsrin ikinci yarısında İtaliya alimi A.Çezalpino (1519–1603) "Bitkilər haqqında" adlı əsərində (1583) bitkilərin təsnifatını çoxalma orqanlarının əlamətlərinə görə verməyi məsləhət görürdü. O bitkiləri ağac, kol, yarımkol, ot şöbələrinə, onları da 15 sinfə bölmüşdü. 14 sinif çiçəkli, 15-ci sinif isə çiçəksiz (göbələk, yosun, ali sporlu bitkilər) bitkiləri əhatə edirdi. Çiçəkli bitkilərin təsnifatında meyvə və toxumlarının, çiçəklərinin quruluşuna görə onun yeri müəyyənləşdirildi. A.Çezalpinodan sonra bir çox alimlər də bitkilərin süni sistemini yaratmağa səy göstərmişlər.
Elmin əsas sahələri
Bu elmin əsas sahələri aşağıdakılardır:
- Bitki morfologiyası — bitkilərin xarici quruluşunu öyrənir (palinologiya (tozcuq haqqında elm), karpologiya (meyvələr haqqında elm) bura aid edilir);
- Bitki anatomiyası — bitki orqanlarının daxili quruluşunu öyrənir;
- Bitki fiziologiyası — bitkilərin həyat fəaliyyəti mexanizmlərini, yəni müxtəlif orqan, toxuma və bütövlüklə orqanizm funksiyalarını öyrənir;
- Bitki biokimyası — bitkilərdə üzvi birləşmələrin kimyəvi tərkibini öyrənir;
- Bitki endokrinologiyası — bitkilərin həyat fəaliyyətinin hormonal (humoral) tənzimi mexanizmlərini öyrənir;
- Bitki ekologiyası — bitkilərin bir-biri ilə və onları əhatə edən mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir;
- Bitki sistematikası — bitki aləminin müxtəlifliyini öyrənir;
- Bitki genetikası — bitkilərdə irsiyyət və dəyişkənlik qanunauyğunluqlarını öyrənir;
- Bitki seleksiyası — yeni sortların yaradılması və əvvəlki sortların təkmilləşdirilməsini öyrənir;
- Bitki sitologiyası — bitkilərin hüceyrəvi quruluşunu öyrənir;
- Bitki histologiyası — bitkilərin toxumalarını öyrənir;
- Fitopatologiya — bitki xəstələklərini öyrənir;
- Geobotanika — bitki qruplaşmalarının yayılmasını və onların xüsusiyyətlərini öyrənir;
- Paleobotanika — bitkilərin mənşəyini öyrənir;
- Bitki embriologiyası — bitkilərin fərdi inkişafını öyrənir;
- Bitki coğrafiyası — yer kürəsi üzərində yayılmış bitki taksonlarını öyrənir;
- Kənd təsərrüfatı bitkiləri — botanikanın bir bölməsi olaraq mədəni bitkiləri öyrənir.
Bu fundamental elm sahələrindən başqa, botanikaya aid edilən bir sıra tətbiqi elmlər də var. Onların əsasları bunlardır:
- İqtisadi botanika — insan vasitəsilə bitkilərin istifadə aspektlərini öyrənir.
- Mədəni bitkilərin mənşə mərkəzləri — qədim əkinçilik və ya mədəni bitkilərin mənşə mərkəzləri.
İstinadlar
- M. Abbasov, S. Məşədibəyova, R. İbadov. Təbiət elmləri lüğəti. Bakı: 2006, səh. 72
- Ботаника // Малый энциклoпедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 4 т. — СПб., 1907—1909
Mənbə
- Hacıyeva H.M., Məhərrəmov Ə.M., İsmayılov Q.K., Qafarova İ.V. Biologiyanın inkişaf tari xi və metodologiyası, Bakı – 2009.
- Azərbaycan maarif komissarlığı. Bitki adları. - Bakı: Azərnəşr, 1927.- 21 s.
Xarici keçidlər
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Botanika biologiyanin muhum terkib hissesi olub musteqil bir elm kimi bitkilerin qurulusunu tebietde yayilmasini heyat terzini coxalmasini inkisafini menseyini ve s tedqiq eden elm Biologiya elmleri sistemine daxildir Botanikanin esas bolmeleri sistematika bitkileri qohumluq baximindan qruplasdirir ve tarixini oyrenir morfologiya xarici gorunusu oyrenir anatomiya daxili qurulusunu oyrenir embriologiya mayalanma ve toxum inkisafini oyrenir biokimya kimyevi maddeler ve kimyevi prosesleri oyrenir ve s TarixiBotanika bir elm kimi qedim dovrlerde yaranmisdir Elmin meydana gelmesi insan cemiyyetinin bitkilerden istifade etmesi ile elaqedardir E e 5 6 ci esrlerde yasamis hekim Hippokrat 200 den artiq derman bitkisine dair melumat vermisdir Qedim yunan alimleri Aristotel ve Teofrast botanika elminin banileri sayilir E e 4 3 cu esrlerde yasamis filosof Teofrast 10 cildlik Bitkilerin tebii tarixi adli eserinde 450 nov bitkini tesvir etmis ve onlarin tesnifatini vermisdir Bitkilerin tesviri ve hesaba alinmasi yeni bitki sistematikasi ile e e 2 3 cu minilliklerde Qedim Cin Hindistan ve Misir alimleri mesgul olmuslar Qedim yunan alimleri bitki aleminin ilk tesnifatini vermekle bitki sistematikasi elminin baslangicini qoymuslar I esrde yasamis Roma alimlerinden Pliniy Tebiet tarixi eserinde 1000 den artiq bitkinin tesvirini vermis ve istifade olunmasina dair yazilar derc etdirmisdir I esrde Romada yasamis hekim Dioskrid eserlerinde 600 e yaxin bitkinin o cumleden derman bitkilerinin tesvirini vermis ve onlarin rast geldiyi yerleri gostermisdir Pliniy ve Dioskridin eserlerinde bir cox bitkilere latinca ad verilmisdir ki onlar indi de hemin adlarla taninir Orta esrlerde yasamis meshur Orta Asiya alimi Ebu Eli Ibn Sina 980 1037 derman bitkilerine dair eserler yazmis ve orada coxlu derman bitkilerinin tesvirini mualicevi ehemiyyetini yayildigi saheleri gostermisdir Onun eserleri bir sira Avropa xalqlarinin dillerine tercume olunmus ve muellif Avisenna kimi qeyd edilmisdi XVI esrin ikinci yarisinda Italiya alimi A Cezalpino 1519 1603 Bitkiler haqqinda adli eserinde 1583 bitkilerin tesnifatini coxalma orqanlarinin elametlerine gore vermeyi meslehet gorurdu O bitkileri agac kol yarimkol ot sobelerine onlari da 15 sinfe bolmusdu 14 sinif cicekli 15 ci sinif ise ciceksiz gobelek yosun ali sporlu bitkiler bitkileri ehate edirdi Cicekli bitkilerin tesnifatinda meyve ve toxumlarinin ciceklerinin qurulusuna gore onun yeri mueyyenlesdirildi A Cezalpinodan sonra bir cox alimler de bitkilerin suni sistemini yaratmaga sey gostermisler Elmin esas saheleriBu elmin esas saheleri asagidakilardir Bitki morfologiyasi bitkilerin xarici qurulusunu oyrenir palinologiya tozcuq haqqinda elm karpologiya meyveler haqqinda elm bura aid edilir Bitki anatomiyasi bitki orqanlarinin daxili qurulusunu oyrenir Bitki fiziologiyasi bitkilerin heyat fealiyyeti mexanizmlerini yeni muxtelif orqan toxuma ve butovlukle orqanizm funksiyalarini oyrenir Bitki biokimyasi bitkilerde uzvi birlesmelerin kimyevi terkibini oyrenir Bitki endokrinologiyasi bitkilerin heyat fealiyyetinin hormonal humoral tenzimi mexanizmlerini oyrenir Bitki ekologiyasi bitkilerin bir biri ile ve onlari ehate eden muhitle qarsiliqli elaqesini oyrenir Bitki sistematikasi bitki aleminin muxtelifliyini oyrenir Bitki genetikasi bitkilerde irsiyyet ve deyiskenlik qanunauygunluqlarini oyrenir Bitki seleksiyasi yeni sortlarin yaradilmasi ve evvelki sortlarin tekmillesdirilmesini oyrenir Bitki sitologiyasi bitkilerin huceyrevi qurulusunu oyrenir Bitki histologiyasi bitkilerin toxumalarini oyrenir Fitopatologiya bitki xesteleklerini oyrenir Geobotanika bitki qruplasmalarinin yayilmasini ve onlarin xususiyyetlerini oyrenir Paleobotanika bitkilerin menseyini oyrenir Bitki embriologiyasi bitkilerin ferdi inkisafini oyrenir Bitki cografiyasi yer kuresi uzerinde yayilmis bitki taksonlarini oyrenir Kend teserrufati bitkileri botanikanin bir bolmesi olaraq medeni bitkileri oyrenir Bu fundamental elm sahelerinden basqa botanikaya aid edilen bir sira tetbiqi elmler de var Onlarin esaslari bunlardir Iqtisadi botanika insan vasitesile bitkilerin istifade aspektlerini oyrenir Medeni bitkilerin mense merkezleri qedim ekincilik ve ya medeni bitkilerin mense merkezleri IstinadlarM Abbasov S Mesedibeyova R Ibadov Tebiet elmleri lugeti Baki 2006 seh 72 Botanika Malyj enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona v 4 t SPb 1907 1909MenbeHaciyeva H M Meherremov E M Ismayilov Q K Qafarova I V Biologiyanin inkisaf tari xi ve metodologiyasi Baki 2009 Azerbaycan maarif komissarligi Bitki adlari Baki Azernesr 1927 21 s Xarici kecidlerVikianbarda Botanika ile elaqeli mediafayllar var Hemcinin baxBiologiya Zoologiya