Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| ||||||
| Ümumi | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ad, İşarə, Nömrə | azot, N, 7 | |||||
| Qrup, Dövr, Blok | 15, 2, p | |||||
| Xarici görünüşü |  | |||||
| Atom kütləsi | 14.0067 q/mol | |||||
| Elektron formulu | 1s2 2s2 2p3 | |||||
| Fiziki xassələr | ||||||
| Halı | ||||||
| Sıxlığı | (0 °C, 101.325 kPa) q/L | |||||
| Ərimə temperaturu | -210.00 °C (63.153 K, -346.00 °F) | |||||
| Qaynama temperaturu | -195.79 °C (77.36 K, -320.3342 °F) | |||||
| Elektromənfiliyi | ||||||
| Oksidləşmə dərəcəsi | ||||||
| Spektr = | ||||||
| İonlaşma enerjisi | kCmol-1 | |||||
Azot (N) – Azot ilk dəfə 1772-ci ildə ingilis kimyaçısı D.Rezerford tərəfindən havadan ayrılmışdır. D.İ. Mendeleyevin kimyəvi elementlərin dövri sistemində 7-ci element olub, atom kütləsi 14-dür.
Azot bioelement olub, orqanizmlərin qurulmasında və onların həyat fəaliyyətinin təmin olunmasında iştirak edən üzvi birləşmələrin struktur vahididir. Əhəmiyyətli biopolimerlərin – zülalların, nuklein turşularının (DNT, RNT), həmçinin bəzi vitaminlərin və hormonların tərkibinə daxildir. Havada azot həcmcə 78 % və kütləcə 75,50 % olur.
Azotlu birləşmələr
Daha çox məlum olan və geniş istifadə edilən azotlu birləşmələr aşağıdakılardır:
N2 – azot; NH4Cl – ammonium xlorid;
NH4OH – ammonium hidroksid, naşatır spirti;
NH4NO3 – ammonium nitrat;
NH3 – ammonyak.
Şoralar – azot gübrələri
NaNO3 – natrium şorası (çili şorası);
KNO3 – kalium şorası (hind şorası);
Ca(NO3)2 – kalsium şorası (norveç şorası);
NH4NO3 – ammonium şorası.
Azot insan orqanizmində
İnsan orqanizmində azot atomlarının sayı 9,1·1025, bir hüceyrədəki azot atomlarının sayı 9,1·1011 ədəddir.
Çəkisi 70 kq olan insanın bədənində 1,8 kq azot var.
Qanda azotun miqdarı 3077 mq/l, tüklərdə 140000–157000 mq/kq, dırnaqlarda 146000–148000 mq/kq olur.
Qida məhsulları ilə gündəlik azot qəbulu 13–16 q həddində olur.
Azot maddələr mübadiləsi prosesləri üçün lazımdır. Hüceyrələrin əhəmiyyətli hissələrinin hamısı (sitoplazma, nüvə, qabıq və s.) zülal molekullarından qurulmuşdur. Züllallar insanın qidalanmasının vacib tərkib hissəsidir. Azot tərkibində zülallar və digər azotlu birləşmələr olan qida məhsulları ilə orqanizmə daxil olur. Bu maddələr mədə-bağırsaq traktında parçalanır və sonra aminturşular və kiçik molekullu peptidlər şəklində sorulur ki, onlardan orqanizm öz xüsusi aminturşularını və zülallarını yaradır. Həyat üçün lazım olan bəzi aminturşuları (əvəz olunmaz aminturşular: valin, leysin, izoleysin, treonin, femnilalanin, triptofan, lizin, arqinin, histidin, metionin) insan orqanizmi sintez etmək qabiliyyətinə malik deyil və onları qida ilə birlikdə "hazır" vəziyyətdə alır. Orqanizmdə azotun fizioloji rolu hər şeydən əvvəl zülallar və aminturşularla, onların metobolizmi ilə, həyati əhəmiyyətli proseslərdə iştirakı ilə əlaqədardır. Aminturşular zülalların, hormonların, vitaminlərin, piqmentlərin və digər maddələrin biosintezində ilkin birləşmələrdirlər. Zülallar canlı orqanizmdə bir sıra həyati əhəmiyyətli funksiyaları icra edirlər: plastik (hüceyrələrin, toxumaların, orqanların orqanoidlərinin tərkibinə daxildirlər); fermentativ (kimyəvi reaksiyaların bioloji katalizatorlarıdırlar); yığılmaq (hüceyrədə və orqanizmdə hərəkət mexanizmlərini təmin edir); nəqliyyat (maddələri daşıyır); ehtiyat (yumurtada, kürücükdə orqanizmin formalaşmasını təmin edir); müdafiə (immunit formalaşmasına kömək edir) və s.
İşlənmiş zülallar orqanizmdə enerji ayrılmaqla parçalanır və son parçalanma məhsulları əmələ gəlir: NH3, CO2 və H2O. Heyvanlar və insanlar azotu zülallar və bitkilərin, heyvanların digər azotlu məhsullarından əldə edirlər. Heyvan orqanizmində kütlə ilə 1-dən 10 %-ə qədər, yunda və buynuzlarda 15 %-ə qədər azot olur. Heyvanlar və insanlar azotu zülallar və bitkilərin, heyvanların digər azotlu məhsullarından əldə edirlər. Heyvan orqanizmində kütlə ilə 1-dən 10 %-ə qədər, yunda və buynuzlarda 15 %-ə qədər azot olur. Orqanizmdən azot (sidik cövhəri şəklində) sidik, nəcis, buraxılan nəfəs, həmçinin tər, tüpürcək və tüklər vasitəsilə xaric olunur.
Azotun orqanizmə daxil olmasının əsas mənbələri aşağıdakılardır:
Heyvan mənşəli məhsullar – ət, balıq, quş. Bitki mənşəli məhsullar – noxud, soya, mərci, qoz, göbələklər. Turş süd məhsulları.
Azot (I) oksid N2O oksigen ilə qarışıq halında qaz narkozu üçün istifadə edilir. Natrium nitrit NaNO2 spazmatik vasitədir.
Bütün canlı orqanizmlərin hamısının zülallarının tərkibinə 20 aminturşu daxildir. Təbiətdə 180 aminturşu mövcuddur ki, onlardan 10-u əvəzolunmazdır və heyvan və bitki mənşəli qidalarla orqanizmə daxil olmalıdır.
Aminturşuların kimyəvi formulu aşağıdakı kimidir:
R – NH – CH2 – COOH
R – radikal olub bu radikala görə bütün aminturşular bir-birindən fərqlənirlər.
Azot bitkilərdə
Kök bakteriyalarının paxlalılar fəsiləsinə aid olan bitkilərlə simbioz şəraitində azotu (N2) əlaqələndirərkən bir hektar torpaq ildə 200–300 kq azot ilə zənginləşə bilir, sərbəst yaşayan bakteriyalar isə ildə 15–30 kq azot ilə torpağı zənginləşdirir. Çoxlu sayda bakteriyalar var ki, azotu fiksasiya edir.
Nitrozomonas, nitrobakter bakteriyaları üzvi qalıqların çürüməsi zamanı əmələ gələn ammonyakı nitrat turşusuna və nitratlara qədər (nitrat turşusu mineral duzlar ilə reaksiyaya girərək nitrat duzlarına çevrilir) oksidləşdirirlər. Oksidləşmə prosesi iki mərhələdə gedir (nitritlərin NO2-, sonra isə nitratların NO3- əmələ gəlməsi):
Nitrozomonas: 2NH3 + 3O2 → 2HNO2 + H2O + enerji Nitrobakter: 2HNO2 + O2 → 2HNO3 + enerji Bəzi bakteriyalar (psevdomonas, alkaligenes, basillus və s.) azotun oksidləşmiş birləşmələrini (nitratlar, nitritlər) qaz halında azotlu birləşmələrə qədər (adətən N2 –yə qədər, bəzən azot (I) oksidə N2 O qədər, nadir hallarda azot (II) oksidə NO qədər) reduksiya edir. Bu azotsuzlaşma prosesi azot oksidlərinin toplanmasına mane olur (onlar yüksək qatılıqlarda zəhərlidirlər).
Bitkilər torpaqdan azotu həll olan nitratlar və ammonium duzları (NH4+) şəklində mənimsəyir. Duzlar gövdə və yarpaqlara nəql olunur və orada biosintez prosesində olduqca sürətlə aminturşulara və zülallara çevrilirlər. Zülallar isə istənilən canlı orqanizmin ayrılmaz tərkib hissəsidir.
Bitkilərin kütləsinin 0,3-dən 4,5 %-ə qədərini azot təşkil edir. Azot gövdənin və yarpaqların böyüməsini gücləndirir. Azot çatışmadıqda bitkilərin inkişafı ləngiyir, kiçik yarpaqlar formalaşır, onların saralması müşahidə olunur, az xlorofil əmələ gəlir, yarpaqlar solğun-yaşıl rəng alır və vaxtından əvvəl saralır, böyümə ləngiyir, gövdə nazik olur və zəif şaxələnir, yeni yaranan yarpaqlar daha kiçik olur, açılmadan quruyur və tökülür. Uzun müddət azot aclığı olduqda yarpaqların yaşıl rəngi sarı, narıncı və ya qırmızı çalarlar əldə edir.
Elə bitki – indikatorlar mövcuddur ki, torpaqda azot çox olduqda çox yaxşı inkişaf edir. Bu bitkilər moruq, gicitikən, dəmirovotu, sürünən ayrıqdır.
Tətbiqi
Standart temperatur və təzyiq altında son dərəcə qərarlı olan və atmosferin 78 %-ni təşkil edən azot qazı, qidaların və kimyəvi maddələrin saxlanmasında istifadə edilir. Çox soyuq olan (-196 °C) maye azot, çox aşağı temperaturda reallaşdırılması lazım olan dondurma əməliyyatlarında istifadə edilir. Sperma banklarında spermaların dondurularaq saxlanması, maye azotla həyata keçirilir. Ticarət olaraq ən çox dəyər daşıyan azot qarışığı amonyakdir (NH3). Güclü bir həll edici olan ammonyak, gübrələrin tərkibində olan və plastik sənayesində də əhəmiyyətli yeri olan "törə" maddəsinin istehsalında istifadə edilir. Azot, zülallar başda olmaq üzrə, orqanik birləşmələri quruluşunda iştirak edən çox əhəmiyyətli bir elementdir. Azotun bütün birləşmələri, ya oksidləşdirici xüsusiyyətdədirlər, ya da güclü bir reaktivdirlər. Bu səbəblə də, uyğun şərtlərdə şiddətli reaksiyalar verirlər. Bunların arasında TNT (trinitrotoluen), və ammonium nitrat sayıla bilər.
Azot fiksasiya edən bakteriyalar havadan azotu udaraq onu ammonyaka çevirə bilirlər. Bu bakteriyalar ya sərbəst yaşayır (məsələn, azotobakter, sianobakteriyalar, azospirillər), ya da paxlalı bitkilərin kökünə yerləşirlər (belə bakteriyalar rizobium tipində bakteriyalardır). Bir hektar torpaq üzərində olan atmosferdə 70 min tondan çox sərbəst azot olur və yalnız azotifikasiya nəticəsində bu azotun bir qismi ali bitkilərin qidalanması üçün istifadə oluna bilən hala keçir (torpaqda bitkinin mənimsəyə biləcəyi azotun miqdarı çox deyil). Naşatır spirti – ammonyakın suda 3–10 %-li məhlulu ürək fəaliyyə-tini və nəfəsalma mərkəzini həyəcanlandırmaq üçün istifadə olunur.
NH4Cl – ammonium xlorid – bəlğəmgətirici vasitə.
Dünyadakı azot miqdarı
Canlılar həyatlarını davam etdirə bilmələri üçün oksigen və karbondioksidə, böyüyə bilmək üçün də azota (N2) ehtiyacları var. Azot canlı orqanizminin xüsusilə də, nuklein turşularının, zülalların və vitaminlərin 15%-ni təşkil edir. Yəni həyatın davam edə bilməsi üçün əsas maddələrdən biri hesab olunur. Atmosferdə də təxminən 78% azot var. Ancaq canlılar azota olan tələbatlarını havadan ala bilməzlər, yəni bu qaz hər hans bir yolla canlıların istifadə edə biləcəyi formaya çevrilməlidir. Bu qaz canlılar tərəfindən istifadə edilib tükənməməsi üçün isə dövr edərək təkrar atmosferə daxil olmalıdır. Bu prosesi isə mikroskopik bakteriyalar yerinə yetirir.
Atmosferdəki azot dövr edərək müxtəlif formalarda yer üzünə daxil olur. Azot dünyaya yağışlar vasitəsilə nitrat turşusu şəklində daxil olur. Azot turşusu bakteriyalar tərəfindən torpaqda nitrat ionlarına çevrilir və bitkilər ancaq bununla qidalana bilirlər.
Azot qazı həm də havadan birbaşa torpağa daxil ola bilir. Bəzi noxud və lobya kimi paxlalı bitkilərin köklərində olan bakteriyalar havadakı azot qazını torpağın içinə çəkirlər. Burada möhtəşəm dizaynla qarşılaşırıq. Bütün orqanizmlərin inkişafı üçün ən əhəmiyyətli mineral azotdur. Nuklein turşu hüceyrələrinin orqanoidlərinin çoxu bu maddəyə möhtacdır. Bitkilərin böyüməsi üçün azota ehtiyacları var. Buna görə də, azot və bitkilər demək olar ki, dünyanın ən faydalı işbirliyini qurmuşlar.
Bitkilər bakteriyaları köklərindən özlərinə tərəf çəkmək üçün xüsusi qida maddələri ifraz edirlər. Sonra bakteriyalar köklərdə meydana gələn xüsusi boşluqlardan içəri girərək, bitki kökünə yerləşir və burada çoxalaraq düyünlər meydana gətirirlər. Yediyimiz əksər tərəvəzlərin, bitkilərin, taxılların yetişməsi və ekoloji tarazlığın azotun dövr etməsi ilə stabil qalması üçün bu proseslərin olması vacibdir.
Təkamülçülərin bəsit dedikləri bakteriyalar azotun dövr etməsinə kömək edir. Bakteriyalar kimya laboratoriyasında çalışan insanlara bənzəyir və bu elmi bilməyənlər üçün mənasız olan qarışıq kimyəvi reaksiyaları ilk yaradıldıqları gündən etibarən heç dayanmadan həyata keçirirlər. Aşağıdakı azotun alınması reaksiyasını tapmaq belə alimlər üçün böyük müvəffəqiyyətdir.
N2 + 8H+ 8e- + 16 ATP = 2NH3 + H2 + 16ADP + 16 Pi
Bu reaksiyanın reallaşa bilməsi üçün həm də fotosintez, tənəffüs və ya qıcqırma prosesləri də olmalıdır. Bakteriyalar əksər insanların fikirlərini qarışdıran bu formullardan gündəlik istifadə edirlər. Amma bakteriyalar bu kimyəvi prosesləri yerinə yetirmək üçün xüsusi bir təhsil almayıblar.
Hər yeni bakteriya xüsusi olaraq öyrədilmiş bir kimyaçıya aid bütün ləvazimat və məlumatlarla birlikdə yaradılır. Həmçinin bu proseslər yalnız bitkinin kökləri ilə də məhdudlaşmır. Məsələn, bəzi bakteriyalar müxtəlif yerlərdə və formalarda olmalarına baxmayaraq, eyni reaksiyanı həmin ləvazimat və məlumatlarla mükəmməl şəkildə həyata keçirə bilirlər.
Bu reaksiyalar zamanı bakteriyaların istifadə etdikləri azotlaşmış fermentlər kompleksi oksigen qazına qarşı çox həssasdır. Oksigenlə reaksiyaya girdikdə məhv olur, buna görə də, zülallar dəmirin birləşmələri ilə reaksiyaya girirlər. Lakin bu vəziyyət fotosintez edərək oksigen qazı yayan sianobakteriyalar və torpaqda sərbəst halda yaşayan azotobakteriyalar üçün problemdir. Bakteriyalar isə bu problemə qarşı tədbirli yaradılmışlar. Məsələn, azotobakteriyalar və növləri digər orqanizmlərdən fərqli olaraq ən yaxşı tənəffüs sisteminə sahib olan maddələr mübadiləsi ilə hüceyrələrində az miqdarda oksigen qazı saxlayaraq fermentləri qoruyurlar. Həmçinin azotobakteriyalar və növləri çox yüksək miqdarda hüceyrədən kənar kimyəvi birləşmələr əmələ gətirirlər. Bakteriyalar bu birləşmələrin meydana gətirdiyi yapışqan mayenin içindəki su molekullarını mühafizə edir və oksigen qazının yayılma miqdarına da nəzarət edirlər. Azot qazının miqdarını tənzimləyən rizobiy kimi bakteriyalar isə bitki köklərindəki düyünlərdə oksigen istehlak edən molekullara sahibdirlər. Yalnız yaşayan bakteriyalar və ya bakteriyasız yaşayan bitkilər bu maddəni istehsal edə bilmirlər.
Bu nümunələrdən göründüyü kimi, insanların və digər canlıların qidalanması üçün azot qazı müəyyən formalara çevrilməlidir. Azot qazı və birləşmələri bütün dünyanı əhatə edəcək qədər müxtəlif formada və çoxdur. Həmçinin bu müxtəlif birləşmələr üçün də müəyyən bir sistem olmalıdır.
Azot əsaslarından olan birləşmələr
Nuklein turşuları- elementar tərkibli azot əsasları, pentozalar və fosfat turşusu olan yüksəkmolekullu birləşmələrdir. Nuklein turşularını ilk dəfə 1868-ci ildə İsveç həkimi F. Mişer sarğı materiallarında olan irin hüceyrələrində qeyri-adi fosforlu birləşmə olduğunu aşkar etdi və bunları nukleinlər (latınca nulkeus-nüvə) adlandırdı. 1889-cu ildə Z. Altman heyvan toxumalarından və maya göbələklərindən nuklein turşularının zülallardan ayrılmasına nail oldu. Daha sonra Kossel hüceyrələrdə NT-nin iki növü olduğunu aydınlaşdırdı. XX əsrin əvvəllərində Levin və Qulland NT-nin makromolekulyar strukturu haqqında nəzəriyyə irəli sürdülər. Son zamanlar NT-nin rolu haqqında məlumatlar əldə edilmişdir: onlar genetik informasiyaların mühafizə olunmasında, saxlanmasında, nəsildən nəsilə ötrülməsində və bu informasiyaların həyata keçirilməsində vacib komponentdir. NT-i zülalların və hüceyrə orqanoidlərinin sintezini idarə edir, biokomplekslər formasında fəaliyyət göstərir. Müxtəlif mənbələrdən alınan NT tam hidroliz olunduqda pirimidin və purin əsasları, pentozalar və həmçinin fosfat turşusu əmələ gəlir. Natamam hidroliz zamanı nukleozid və nukleotidlər alınır. NT-in hamısının tərkibində pirimidin əsaslarından sitozin, urasil və timinə təsadüf edilir. Azot əsaslarından olan – pirimidin əsaslarına (pirimidinin törəmələri) – sitozin (S), urasil (U) və timin (T) aiddir. Azot əsaslarından olan digər birləşmələr – purin əsaslarına (purinin törəmələridir) adenin (A) və quanin (Q) aiddir. Pirimidin əsaslarından fərqli olaraq purin əsaslarında kondensləşmiş iki heterotsiklik həlqə olur. Purin molekulunu pirimidinlə imidizol həlqələrinin birləşməsi hesab etmək olar. İmidazol həlqəsinin purin molekuluna birləşmiş purin əsaslarının aktivliyini artırır. Purin törəmələrindən adeninə (6-aminopurin) və quaninə (2-amin-6-hidroksipurin) nuklein turşularının hidrolizi məhsulları arasında daha çox təsadüf edilir. NT-in təbiətdə tərkibinə, quruluşuna və funksiyasına görə iki növü ayırd edilir. Bunlar aşağıdakılardır: DNT-dezoksiribonuklein turşusuna və RNT-ribonuklein turşusuna ayrılır. DNT –də azot əsaslarından – timin, RNT-də isə urasil olur. Həmçinin RNT-də bir çox minar azot əsaslarına rast gəlinir. DNT-də minar azot əsaslarına az rast olunur. Nukleozitlər-purin və ya pirimidin əsası ilə pentozaların birləşmələridir. Adeninin riboza ilə birləşməsindən – adenozin, quaninlə birləşməsindən isə timidin tərkibli nukleozidlər əmələ gəlir. Nukleotidlər-nukleozidlərin fosfat turşusu ilə əmələ gətirdiyi efirlərdir. Fosfat turşusu riboza (və ya dezoksiriboza) molekuluna 31-ci və ya 51 karbon atomunda olan hidroksil qrupuna birləşir. Nəticədə adenozinmonofosfat (AMF) nukleotidi alınır. Əgər adenozin nukleotidinə iki molekula fosfat turşusu birləşərsə adenozindifosfat (ADF) üç molekula fosfat turşusu birləşərsə müvafiq olaraq adenozintrifosfat (ATF) nukleotidi alınar. Nuklein turşuları (NT).- mononukleotidlərin müxtəlif sayda (minlərlə) bir-birilə efir tipli rabitə ilə birləşərək oliqonukleotid və polinukleotid zəncirindən ibarət yüksəkmolekullu biopolimerlərdir. Poliribonukleotidlərin (RNT) tərkibində purin nukleotidlərindən adenil və quanil turşuları, pirimidin nukleotidlərindən sitidil və uridil turşuları olur. Polidezoksiribonukleotidlərin (DNT) tərkibində isə dezoksiadenil, dezoksiquanil, dezoksitidil və timidil turşuları mövcuddur. RNT-in əmələ gəlməsində pentozalardan riboza, DNT-də isə dezoksiriboza iştirak edir. RNT- molekulunda 60-dan 6 minə qədər nukleotid qalığından, DNT molekulları isə 20–25 min və daha çox (10 mln-a qədər) nukleotiddən əmələ gəlir. DNT molekulunun uzunluğu 2,1 sm-ə çatır. Bu DNT molekulunda 62 mln nukleotid cütü mövcuddur. İnsanların somatik hüceyrələrinin nüvəsində 23 cüt xromosom yerləşir. Hər bir hüceyrədə bir molekul DNT olur. İnsanın bir hüceyrə toxumasında 46 molekul DNT olur. İnsanın bir hüceyrə toxumasında olan 46 molekul DNT-in uzunluğu 2 metrə çatır. Onda olan nukleotid cütlərinin sayı 3,2 mlrd. Son zamanlar DNTin yeni A, B, C, D, Z formaları müəyyən edilmişdir. A-formada polinukleotid zəncirində azot əsasları aralı, B- formada isə yaxın yerləşir. O. biri C, D, Z formalarında isə qarışıq halda yerləşirlər. Nuklein turşularının molekullarında nukleotidlərin yerləşmə ardıcıllığına, onların birincili quruluşu deyilir. Nuklein turşusu molekullarını təşkil edən monomerlərin (nukleotidlərin) fəzada tutduğu mövqe (fəza konfiqurasiyası) onların ikincili quruluşu adlanır.
İstinadlar
Ədəbiyyat
- З.А. Шабарова и А.А. Богданов – Химия нуклеиновых кислот и их полимеров.
- K. Freudenberg & A.C. Nash (eds). Constitution and Biosynthesis of Lignin. — Berlin: Springer-Verlag, 1968.
Xarici keçidlər
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
7 karbon azot oksigen N P dovri cedvelUmumiAd Isare Nomre azot N 7Qrup Dovr Blok 15 2 pXarici gorunusuAtom kutlesi 14 0067 q molElektron formulu 1s2 2s2 2p3Fiziki xasselerHaliSixligi 0 C 101 325 kPa q LErime temperaturu 210 00 C 63 153 K 346 00 F Qaynama temperaturu 195 79 C 77 36 K 320 3342 F ElektromenfiliyiOksidlesme derecesiSpektr Ionlasma enerjisi kCmol 1 Azot N Azot ilk defe 1772 ci ilde ingilis kimyacisi D Rezerford terefinden havadan ayrilmisdir D I Mendeleyevin kimyevi elementlerin dovri sisteminde 7 ci element olub atom kutlesi 14 dur Azot bioelement olub orqanizmlerin qurulmasinda ve onlarin heyat fealiyyetinin temin olunmasinda istirak eden uzvi birlesmelerin struktur vahididir Ehemiyyetli biopolimerlerin zulallarin nuklein tursularinin DNT RNT hemcinin bezi vitaminlerin ve hormonlarin terkibine daxildir Havada azot hecmce 78 ve kutlece 75 50 olur Azotlu birlesmelerDaha cox melum olan ve genis istifade edilen azotlu birlesmeler asagidakilardir N2 azot NH4Cl ammonium xlorid NH4OH ammonium hidroksid nasatir spirti NH4NO3 ammonium nitrat NH3 ammonyak Soralar azot gubreleriNaNO3 natrium sorasi cili sorasi KNO3 kalium sorasi hind sorasi Ca NO3 2 kalsium sorasi norvec sorasi NH4NO3 ammonium sorasi Azot insan orqanizmindeInsan orqanizminde azot atomlarinin sayi 9 1 1025 bir huceyredeki azot atomlarinin sayi 9 1 1011 ededdir Cekisi 70 kq olan insanin bedeninde 1 8 kq azot var Qanda azotun miqdari 3077 mq l tuklerde 140000 157000 mq kq dirnaqlarda 146000 148000 mq kq olur Qida mehsullari ile gundelik azot qebulu 13 16 q heddinde olur Azot maddeler mubadilesi prosesleri ucun lazimdir Huceyrelerin ehemiyyetli hisselerinin hamisi sitoplazma nuve qabiq ve s zulal molekullarindan qurulmusdur Zullallar insanin qidalanmasinin vacib terkib hissesidir Azot terkibinde zulallar ve diger azotlu birlesmeler olan qida mehsullari ile orqanizme daxil olur Bu maddeler mede bagirsaq traktinda parcalanir ve sonra amintursular ve kicik molekullu peptidler seklinde sorulur ki onlardan orqanizm oz xususi amintursularini ve zulallarini yaradir Heyat ucun lazim olan bezi amintursulari evez olunmaz amintursular valin leysin izoleysin treonin femnilalanin triptofan lizin arqinin histidin metionin insan orqanizmi sintez etmek qabiliyyetine malik deyil ve onlari qida ile birlikde hazir veziyyetde alir Orqanizmde azotun fizioloji rolu her seyden evvel zulallar ve amintursularla onlarin metobolizmi ile heyati ehemiyyetli proseslerde istiraki ile elaqedardir Amintursular zulallarin hormonlarin vitaminlerin piqmentlerin ve diger maddelerin biosintezinde ilkin birlesmelerdirler Zulallar canli orqanizmde bir sira heyati ehemiyyetli funksiyalari icra edirler plastik huceyrelerin toxumalarin orqanlarin orqanoidlerinin terkibine daxildirler fermentativ kimyevi reaksiyalarin bioloji katalizatorlaridirlar yigilmaq huceyrede ve orqanizmde hereket mexanizmlerini temin edir neqliyyat maddeleri dasiyir ehtiyat yumurtada kurucukde orqanizmin formalasmasini temin edir mudafie immunit formalasmasina komek edir ve s Islenmis zulallar orqanizmde enerji ayrilmaqla parcalanir ve son parcalanma mehsullari emele gelir NH3 CO2 ve H2O Heyvanlar ve insanlar azotu zulallar ve bitkilerin heyvanlarin diger azotlu mehsullarindan elde edirler Heyvan orqanizminde kutle ile 1 den 10 e qeder yunda ve buynuzlarda 15 e qeder azot olur Heyvanlar ve insanlar azotu zulallar ve bitkilerin heyvanlarin diger azotlu mehsullarindan elde edirler Heyvan orqanizminde kutle ile 1 den 10 e qeder yunda ve buynuzlarda 15 e qeder azot olur Orqanizmden azot sidik covheri seklinde sidik necis buraxilan nefes hemcinin ter tupurcek ve tukler vasitesile xaric olunur Azotun orqanizme daxil olmasinin esas menbeleri asagidakilardir Heyvan menseli mehsullar et baliq qus Bitki menseli mehsullar noxud soya merci qoz gobelekler Turs sud mehsullari Azot I oksid N2O oksigen ile qarisiq halinda qaz narkozu ucun istifade edilir Natrium nitrit NaNO2 spazmatik vasitedir Butun canli orqanizmlerin hamisinin zulallarinin terkibine 20 amintursu daxildir Tebietde 180 amintursu movcuddur ki onlardan 10 u evezolunmazdir ve heyvan ve bitki menseli qidalarla orqanizme daxil olmalidir Amintursularin kimyevi formulu asagidaki kimidir R NH CH2 COOH R radikal olub bu radikala gore butun amintursular bir birinden ferqlenirler Azot bitkilerdeKok bakteriyalarinin paxlalilar fesilesine aid olan bitkilerle simbioz seraitinde azotu N2 elaqelendirerken bir hektar torpaq ilde 200 300 kq azot ile zenginlese bilir serbest yasayan bakteriyalar ise ilde 15 30 kq azot ile torpagi zenginlesdirir Coxlu sayda bakteriyalar var ki azotu fiksasiya edir Nitrozomonas nitrobakter bakteriyalari uzvi qaliqlarin curumesi zamani emele gelen ammonyaki nitrat tursusuna ve nitratlara qeder nitrat tursusu mineral duzlar ile reaksiyaya girerek nitrat duzlarina cevrilir oksidlesdirirler Oksidlesme prosesi iki merhelede gedir nitritlerin NO2 sonra ise nitratlarin NO3 emele gelmesi Nitrozomonas 2NH3 3O2 2HNO2 H2O enerji Nitrobakter 2HNO2 O2 2HNO3 enerji Bezi bakteriyalar psevdomonas alkaligenes basillus ve s azotun oksidlesmis birlesmelerini nitratlar nitritler qaz halinda azotlu birlesmelere qeder adeten N2 ye qeder bezen azot I okside N2 O qeder nadir hallarda azot II okside NO qeder reduksiya edir Bu azotsuzlasma prosesi azot oksidlerinin toplanmasina mane olur onlar yuksek qatiliqlarda zeherlidirler Bitkiler torpaqdan azotu hell olan nitratlar ve ammonium duzlari NH4 seklinde menimseyir Duzlar govde ve yarpaqlara neql olunur ve orada biosintez prosesinde olduqca suretle amintursulara ve zulallara cevrilirler Zulallar ise istenilen canli orqanizmin ayrilmaz terkib hissesidir Bitkilerin kutlesinin 0 3 den 4 5 e qederini azot teskil edir Azot govdenin ve yarpaqlarin boyumesini guclendirir Azot catismadiqda bitkilerin inkisafi lengiyir kicik yarpaqlar formalasir onlarin saralmasi musahide olunur az xlorofil emele gelir yarpaqlar solgun yasil reng alir ve vaxtindan evvel saralir boyume lengiyir govde nazik olur ve zeif saxelenir yeni yaranan yarpaqlar daha kicik olur acilmadan quruyur ve tokulur Uzun muddet azot acligi olduqda yarpaqlarin yasil rengi sari narinci ve ya qirmizi calarlar elde edir Ele bitki indikatorlar movcuddur ki torpaqda azot cox olduqda cox yaxsi inkisaf edir Bu bitkiler moruq gicitiken demirovotu surunen ayriqdir TetbiqiStandart temperatur ve tezyiq altinda son derece qerarli olan ve atmosferin 78 ni teskil eden azot qazi qidalarin ve kimyevi maddelerin saxlanmasinda istifade edilir Cox soyuq olan 196 C maye azot cox asagi temperaturda reallasdirilmasi lazim olan dondurma emeliyyatlarinda istifade edilir Sperma banklarinda spermalarin dondurularaq saxlanmasi maye azotla heyata kecirilir Ticaret olaraq en cox deyer dasiyan azot qarisigi amonyakdir NH3 Guclu bir hell edici olan ammonyak gubrelerin terkibinde olan ve plastik senayesinde de ehemiyyetli yeri olan tore maddesinin istehsalinda istifade edilir Azot zulallar basda olmaq uzre orqanik birlesmeleri qurulusunda istirak eden cox ehemiyyetli bir elementdir Azotun butun birlesmeleri ya oksidlesdirici xususiyyetdedirler ya da guclu bir reaktivdirler Bu sebeble de uygun sertlerde siddetli reaksiyalar verirler Bunlarin arasinda TNT trinitrotoluen ve ammonium nitrat sayila biler Azot fiksasiya eden bakteriyalar havadan azotu udaraq onu ammonyaka cevire bilirler Bu bakteriyalar ya serbest yasayir meselen azotobakter sianobakteriyalar azospiriller ya da paxlali bitkilerin kokune yerlesirler bele bakteriyalar rizobium tipinde bakteriyalardir Bir hektar torpaq uzerinde olan atmosferde 70 min tondan cox serbest azot olur ve yalniz azotifikasiya neticesinde bu azotun bir qismi ali bitkilerin qidalanmasi ucun istifade oluna bilen hala kecir torpaqda bitkinin menimseye bileceyi azotun miqdari cox deyil Nasatir spirti ammonyakin suda 3 10 li mehlulu urek fealiyye tini ve nefesalma merkezini heyecanlandirmaq ucun istifade olunur NH4Cl ammonium xlorid belgemgetirici vasite Dunyadaki azot miqdariCanlilar heyatlarini davam etdire bilmeleri ucun oksigen ve karbondiokside boyuye bilmek ucun de azota N2 ehtiyaclari var Azot canli orqanizminin xususile de nuklein tursularinin zulallarin ve vitaminlerin 15 ni teskil edir Yeni heyatin davam ede bilmesi ucun esas maddelerden biri hesab olunur Atmosferde de texminen 78 azot var Ancaq canlilar azota olan telebatlarini havadan ala bilmezler yeni bu qaz her hans bir yolla canlilarin istifade ede bileceyi formaya cevrilmelidir Bu qaz canlilar terefinden istifade edilib tukenmemesi ucun ise dovr ederek tekrar atmosfere daxil olmalidir Bu prosesi ise mikroskopik bakteriyalar yerine yetirir Atmosferdeki azot dovr ederek muxtelif formalarda yer uzune daxil olur Azot dunyaya yagislar vasitesile nitrat tursusu seklinde daxil olur Azot tursusu bakteriyalar terefinden torpaqda nitrat ionlarina cevrilir ve bitkiler ancaq bununla qidalana bilirler Azot qazi hem de havadan birbasa torpaga daxil ola bilir Bezi noxud ve lobya kimi paxlali bitkilerin koklerinde olan bakteriyalar havadaki azot qazini torpagin icine cekirler Burada mohtesem dizaynla qarsilasiriq Butun orqanizmlerin inkisafi ucun en ehemiyyetli mineral azotdur Nuklein tursu huceyrelerinin orqanoidlerinin coxu bu maddeye mohtacdir Bitkilerin boyumesi ucun azota ehtiyaclari var Buna gore de azot ve bitkiler demek olar ki dunyanin en faydali isbirliyini qurmuslar Bitkiler bakteriyalari koklerinden ozlerine teref cekmek ucun xususi qida maddeleri ifraz edirler Sonra bakteriyalar koklerde meydana gelen xususi bosluqlardan iceri girerek bitki kokune yerlesir ve burada coxalaraq duyunler meydana getirirler Yediyimiz ekser terevezlerin bitkilerin taxillarin yetismesi ve ekoloji tarazligin azotun dovr etmesi ile stabil qalmasi ucun bu proseslerin olmasi vacibdir Tekamulculerin besit dedikleri bakteriyalar azotun dovr etmesine komek edir Bakteriyalar kimya laboratoriyasinda calisan insanlara benzeyir ve bu elmi bilmeyenler ucun menasiz olan qarisiq kimyevi reaksiyalari ilk yaradildiqlari gunden etibaren hec dayanmadan heyata kecirirler Asagidaki azotun alinmasi reaksiyasini tapmaq bele alimler ucun boyuk muveffeqiyyetdir N2 8H 8e 16 ATP 2NH3 H2 16ADP 16 Pi Bu reaksiyanin reallasa bilmesi ucun hem de fotosintez teneffus ve ya qicqirma prosesleri de olmalidir Bakteriyalar ekser insanlarin fikirlerini qarisdiran bu formullardan gundelik istifade edirler Amma bakteriyalar bu kimyevi prosesleri yerine yetirmek ucun xususi bir tehsil almayiblar Her yeni bakteriya xususi olaraq oyredilmis bir kimyaciya aid butun levazimat ve melumatlarla birlikde yaradilir Hemcinin bu prosesler yalniz bitkinin kokleri ile de mehdudlasmir Meselen bezi bakteriyalar muxtelif yerlerde ve formalarda olmalarina baxmayaraq eyni reaksiyani hemin levazimat ve melumatlarla mukemmel sekilde heyata kecire bilirler Bu reaksiyalar zamani bakteriyalarin istifade etdikleri azotlasmis fermentler kompleksi oksigen qazina qarsi cox hessasdir Oksigenle reaksiyaya girdikde mehv olur buna gore de zulallar demirin birlesmeleri ile reaksiyaya girirler Lakin bu veziyyet fotosintez ederek oksigen qazi yayan sianobakteriyalar ve torpaqda serbest halda yasayan azotobakteriyalar ucun problemdir Bakteriyalar ise bu probleme qarsi tedbirli yaradilmislar Meselen azotobakteriyalar ve novleri diger orqanizmlerden ferqli olaraq en yaxsi teneffus sistemine sahib olan maddeler mubadilesi ile huceyrelerinde az miqdarda oksigen qazi saxlayaraq fermentleri qoruyurlar Hemcinin azotobakteriyalar ve novleri cox yuksek miqdarda huceyreden kenar kimyevi birlesmeler emele getirirler Bakteriyalar bu birlesmelerin meydana getirdiyi yapisqan mayenin icindeki su molekullarini muhafize edir ve oksigen qazinin yayilma miqdarina da nezaret edirler Azot qazinin miqdarini tenzimleyen rizobiy kimi bakteriyalar ise bitki koklerindeki duyunlerde oksigen istehlak eden molekullara sahibdirler Yalniz yasayan bakteriyalar ve ya bakteriyasiz yasayan bitkiler bu maddeni istehsal ede bilmirler Bu numunelerden gorunduyu kimi insanlarin ve diger canlilarin qidalanmasi ucun azot qazi mueyyen formalara cevrilmelidir Azot qazi ve birlesmeleri butun dunyani ehate edecek qeder muxtelif formada ve coxdur Hemcinin bu muxtelif birlesmeler ucun de mueyyen bir sistem olmalidir Azot esaslarindan olan birlesmelerNuklein tursulari elementar terkibli azot esaslari pentozalar ve fosfat tursusu olan yuksekmolekullu birlesmelerdir Nuklein tursularini ilk defe 1868 ci ilde Isvec hekimi F Miser sargi materiallarinda olan irin huceyrelerinde qeyri adi fosforlu birlesme oldugunu askar etdi ve bunlari nukleinler latinca nulkeus nuve adlandirdi 1889 cu ilde Z Altman heyvan toxumalarindan ve maya gobeleklerinden nuklein tursularinin zulallardan ayrilmasina nail oldu Daha sonra Kossel huceyrelerde NT nin iki novu oldugunu aydinlasdirdi XX esrin evvellerinde Levin ve Qulland NT nin makromolekulyar strukturu haqqinda nezeriyye ireli surduler Son zamanlar NT nin rolu haqqinda melumatlar elde edilmisdir onlar genetik informasiyalarin muhafize olunmasinda saxlanmasinda nesilden nesile otrulmesinde ve bu informasiyalarin heyata kecirilmesinde vacib komponentdir NT i zulallarin ve huceyre orqanoidlerinin sintezini idare edir biokompleksler formasinda fealiyyet gosterir Muxtelif menbelerden alinan NT tam hidroliz olunduqda pirimidin ve purin esaslari pentozalar ve hemcinin fosfat tursusu emele gelir Natamam hidroliz zamani nukleozid ve nukleotidler alinir NT in hamisinin terkibinde pirimidin esaslarindan sitozin urasil ve timine tesaduf edilir Azot esaslarindan olan pirimidin esaslarina pirimidinin toremeleri sitozin S urasil U ve timin T aiddir Azot esaslarindan olan diger birlesmeler purin esaslarina purinin toremeleridir adenin A ve quanin Q aiddir Pirimidin esaslarindan ferqli olaraq purin esaslarinda kondenslesmis iki heterotsiklik helqe olur Purin molekulunu pirimidinle imidizol helqelerinin birlesmesi hesab etmek olar Imidazol helqesinin purin molekuluna birlesmis purin esaslarinin aktivliyini artirir Purin toremelerinden adenine 6 aminopurin ve quanine 2 amin 6 hidroksipurin nuklein tursularinin hidrolizi mehsullari arasinda daha cox tesaduf edilir NT in tebietde terkibine qurulusuna ve funksiyasina gore iki novu ayird edilir Bunlar asagidakilardir DNT dezoksiribonuklein tursusuna ve RNT ribonuklein tursusuna ayrilir DNT de azot esaslarindan timin RNT de ise urasil olur Hemcinin RNT de bir cox minar azot esaslarina rast gelinir DNT de minar azot esaslarina az rast olunur Nukleozitler purin ve ya pirimidin esasi ile pentozalarin birlesmeleridir Adeninin riboza ile birlesmesinden adenozin quaninle birlesmesinden ise timidin terkibli nukleozidler emele gelir Nukleotidler nukleozidlerin fosfat tursusu ile emele getirdiyi efirlerdir Fosfat tursusu riboza ve ya dezoksiriboza molekuluna 31 ci ve ya 51 karbon atomunda olan hidroksil qrupuna birlesir Neticede adenozinmonofosfat AMF nukleotidi alinir Eger adenozin nukleotidine iki molekula fosfat tursusu birleserse adenozindifosfat ADF uc molekula fosfat tursusu birleserse muvafiq olaraq adenozintrifosfat ATF nukleotidi alinar Nuklein tursulari NT mononukleotidlerin muxtelif sayda minlerle bir birile efir tipli rabite ile birleserek oliqonukleotid ve polinukleotid zencirinden ibaret yuksekmolekullu biopolimerlerdir Poliribonukleotidlerin RNT terkibinde purin nukleotidlerinden adenil ve quanil tursulari pirimidin nukleotidlerinden sitidil ve uridil tursulari olur Polidezoksiribonukleotidlerin DNT terkibinde ise dezoksiadenil dezoksiquanil dezoksitidil ve timidil tursulari movcuddur RNT in emele gelmesinde pentozalardan riboza DNT de ise dezoksiriboza istirak edir RNT molekulunda 60 dan 6 mine qeder nukleotid qaligindan DNT molekullari ise 20 25 min ve daha cox 10 mln a qeder nukleotidden emele gelir DNT molekulunun uzunlugu 2 1 sm e catir Bu DNT molekulunda 62 mln nukleotid cutu movcuddur Insanlarin somatik huceyrelerinin nuvesinde 23 cut xromosom yerlesir Her bir huceyrede bir molekul DNT olur Insanin bir huceyre toxumasinda 46 molekul DNT olur Insanin bir huceyre toxumasinda olan 46 molekul DNT in uzunlugu 2 metre catir Onda olan nukleotid cutlerinin sayi 3 2 mlrd Son zamanlar DNTin yeni A B C D Z formalari mueyyen edilmisdir A formada polinukleotid zencirinde azot esaslari arali B formada ise yaxin yerlesir O biri C D Z formalarinda ise qarisiq halda yerlesirler Nuklein tursularinin molekullarinda nukleotidlerin yerlesme ardicilligina onlarin birincili qurulusu deyilir Nuklein tursusu molekullarini teskil eden monomerlerin nukleotidlerin fezada tutdugu movqe feza konfiqurasiyasi onlarin ikincili qurulusu adlanir IstinadlarEdebiyyatZ A Shabarova i A A Bogdanov Himiya nukleinovyh kislot i ih polimerov K Freudenberg amp A C Nash eds Constitution and Biosynthesis of Lignin Berlin Springer Verlag 1968 Xarici kecidlerHemcinin bax