Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İqtisadi artım (ing. economic growth) — bir ölkənin ölçüləbilən iqtisadi faktorlarının müəyyən müqayisə edilən dövr içində kəmiyyət baxımından dəyişməsidir. Ölkənin ümumdaxili məhsul həcminin artması həm iqtisadi böyümə və həm də iqtisadi inkişaf kimi ələ alınır. Burada iqtisadi artımla birgə əhalinin də artımı nəzərə alınır. Artım ölçülə bilən xüsusiyyətdə olduğu üçün mənfi (azalma, daralma) və ya müsbət (artım) kimi nəticəsi ola bilər. Məsələn, iqtisadiyyatda müxtəlif ölçüləbilən xarakterlər: ÜDM, işlə təminat, ixracda, idxalda artım, əhali artımı və s. Bu ölçülər müəyyən dövrə aid hesablanır və müəyyən bir dövrlə də müqayisə edilir. Buna görə də burda həm riyazi olaraq artım, həm də azalma baş verə bilər. Ancaq həm ÜDM-nin həm də əhali sayının artması eyni zamanda baş verməyə bilər. Və ya əhali artımı daha çox ÜDM isə nisbətən az arta bilər. Bu zaman adambaşına düşən milli gəlir azalış göstərəcəkdir.
| İqtisadiyyat | |
|---|---|
 | |
| Əsas kateqoriyalar | |
| Mikroiqtisadiyyat | |
| Makroiqtisadiyyat | |
| İqtisadi təlimlər tarixi | |
| İqtisadi metodologiya | |
| Alternativ iqtisadiyyat | |
| Texniki metodlar | |
| Riyazi iqtisadiyyat | |
| Ekonometrika | |
| Təcrübi iqtisadiyyat | |
| Milli Hesablar Sistemi | |
| Sahələr və alt sahələr | |
| Təhsil | |
| Səhiyyə | |
| Əmək | |
| Oyunlar nəzəriyyəsi | |
| Artım | |
| Kənd təsərrüfatı | |
| Təbii ehtiyatlar | |
| Davranış | |
| İqtisadi sistem | |
| Beynəlxalq | |
Bu görüşün əskikliyini təngid edən ikinci görüşə görə iqtisadi inkişaf isə daha çox fərdi bazda kalitatif-keyfiyyət baxımından müqayisəsi aparılan bir anlayışdır. Yuxarıda misal çəkdiyimiz ÜDM -iqtisadi artım, ÜDM/əhali sayı (Adam başına düşən ümumi daxili məhsul) isə iqtisadi inkişaf göstərgəsi bu görüş tərəfindən qəbul edilir. Ancaq eyni zamanda bu görüşdə həm ÜDM-də, həm də əhalidəki dəyişmələr də nəzərə alınır və buna görə mütləq və nisbi dəyişmələrlə də bu nisbət hesablanır. Təbii ki bu iki faktorun birində olan dəyişmə adambaşına gəlirdə də dəyişməyə səbəb olacaqdır. Əgər adambaşına düşən gəlirdə dəyişmə olmazsa yəni "0" olarsa bu durum iqtisadiyyatda staqnasiya, dəyişmə mənfi -azalma yönündə olarsa, reqression-geriləmə, müsbət-artım yönündə olarsa, pozitiv dəyər alarsa development-inkişaf kimi qəbul edilir. Burada bir önəmli məsələni də qeyd etməyi lazım bilirəm. Bu da ÜDM-nin Satınalma Gücü Paritesinə (GDP on a purchasing power parity) görə hesablanmasıdır ki bunu beynəlxalq qurumların ölkələr üzrə inkişaf göstərgələrində daha çox nəzərə alırlar və bu daha real bir göstərgədir.
Üçüncü bir görüş isə bu haqqında ümumiyyətlə ilk ikisindən fərqli olaraq sadəcə kantitativ-kəmiyyət göstərgələrindən yola çıxmaqla deyil, ümumiyyətlə iqtisadiyyatın strukturunda və müxtəlif sahələrdə baş verən irəliləyişin iqtisadi inkişafın göstəriciləri olaraq qəbul edir. Bu görüşün əsasını fransız iqtisadçısı Franchois Perroux qoymuşdur. Ona görə, iqtisadi artım real milli gəlirin müəyyən bir dövr içində düzənli dəyişməsidir. Bu adambaşına düşən ÜDM ilə də ölçüləbilər. İqtisadi inkişaf isə daha çox iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində və bütünündə struktural bazda olan dəyişikliklər, inkişafdır. İqtisadi inkişaf artım ilə birlikdə bu struktural dəyişiklikləri də özündə cəmləşdirir və buna görə də daha geniş bir anlayışdır.
İqtisadi artımın müəyyənləşdirilməsi
Iqtisadi artım- bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan aşağıdakı iki göstərici ilə müəyyən edilir. Müəyyən dövr ərzində: 1) Real ümummilli və ya xalis milli məhsulun artması. 2) Hər nəfərə düşən real ümummilli və ya xalis milli məhsulun artması. Bunlardan hər hansı birindən istifadə olunması nəzərdən keçirilən sosial-iqtisadi hadisənin xarakterindən asılıdır. Belə ki, ölkənin hərbi-siyasi potensialı problemi diq-qət mərkəzində olduqda birinci, ayrı-ayrı ölkələrdə və regi-onlarda əhalinin həyat səviyyəsi müqayisə olunduqda isə ikinci göstəricidən istifadə etmək daha məqsədəuyğundur. Bunun doğruluğunu onunla əsaslandırmaq olar ki, məsələn, Hindistanın ümummilli məhsulu Isveçrənin ümummilli məhsulundan 70% çox olduğu halda, əhalinin həyat səviyyəsinə görə Hindistan Isveçrədən 60 dəfədən çox geri qalır.
Iqtisadi artım bir qayda olaraq faizlə ifadə olunan illik artım sürəti ilə ölçülür.
Makroiqtisadi səviyyədə iqtisadi artımın ən mühüm göstəriciləri aşağıdakılardır:
- ÜMM-in və ya Milli gəlirin artması;
- Hər nəfərə düşən ÜMM və milli gəlirin artması;
- Bütövlükdə sahələr üzrə və hər nəfərə düşən sənaye məhsulları istehsalının artım sürəti.
Iqtisadi statistikada dinamikanı öyrənmək üçün artım əmsalı, artım sürəti və əlavə artım sürəti göstəricilərindən istifadə olunur. Artım əmsalı aşağıdakı düsturla hesablanır:
x = y1: y0
Burada: y1 və y0 – müvafiq olaraq hesabat və əsas dövrlərdəki göstəriciləri ifadə edir.
Artım sürəti artım əmsalının 100%-ə vurulması, əlavə artım sürəti isə artım sürətindən 100% çıxılması yolu ilə alınır.
Iqtisadi artıma aşağıdakı amillər təsir edir: 1) Təbii ehtiyatların kəmiyyəti və keyfiyyəti; 2) Əmək ehtiyatlarının kəmiyyəti və keyfiyyəti; 3) Əsas kapitalın dəyəri; 4) Elmi-texniki tərəqqi; 5) Sahibkarlıq qabiliyyəti və idarəetmə bacarığı. Bunları birlikdə təklif amilləri adlandırmaq olar. Istehsalın mümkün olan fiziki artımına məhz bu amillər imkan verir. Keyfiyyətinə görə daha yaxşı hesab olunan ehtiyatların çox olması isə texnoloji potensial da daxil olmaqla real məhsul istehsalının artırılmasına şərait yaradır.
Iqtisadi artıma təsir edən tələb və təklif amilləri bir-biri ilə qarşılıqlı surətdə əlaqədardır. Məsələn, işsizlik, kapi-tal yığımının sürətinin, habelə elmi-tədqiqat işlərinə sərf olu-nan xərclərin artırılmasının ləngiməsinin, yeniliklərin ləng tətbiq olunmsı və kapital qoyuluşunun azalması isə əksinə, işsizliyin baş verməsinin əsas səbəbi ola bilər. Bundan başqa nəzərə almaq lazımdır ki, istehsal potensialının artması aşağıdakı iki şərt olduqda mümkündür:
1) Bütün xərclər tam məşğulluğu təmin etmək üçün kifayət qədər artdıqda;
2) Məhsul istehsalının imkan daxilində daha çox artmasını təmin etmək üçün iqtisadi dövriyyəyə cəlb edilmiş əlavə ehtiyatlardan səmələri istifadə olunduqda.
Məsələn, tutaq ki, ölkədə il ərzində işçi qüvvəsi 2 min. nəfər artmışdır. De-məli, bu artım istehsal güclərini, yaxud da iqtisadi potensialı artıra bilər. Iqtisadi potensialın artması isə öz ifadəsini məhsulun artmasında tapmalıdır. Odur ki, buna nail olmaq üçün 2 min. nəfəri işlə təmin etmək, yəni, yeni iş yerləri açmaq lazımdır.
Tələb və bölgü amilləri çox böyük əhəmiyyətə malik olsalar da iqtisadi artımla bağlı problemlər həll olunarkən əsas diqqət təklif amillərinə yönəldilir. Çünki real ümum-milli məhsulun və milli gəlirin artırılması iki üsulla mümkündür:
1) Istehsala daha çox ehtiyatlar cəlb edilməsi;
2) Ehtiyatlardan daha məhsuldar və səmərəli istifadə olunmsı.
Real ümummilli məhsul əmək məsrəflərini (adam-saatla) əmək məhsuldarlığına (bir işçinin bir saatda istehsal etdiyi məhsul) vurmaq yolu ilə müəyyən edilir. Yəni, Real ÜMM = işlənmiş adam saatların miqdarı vurulsun əmək məhsuldarlığı
Əmək məhsuldarlığına texniki tərəqqi, işçilərin ixti-sası, bölgünün səmərəliliyi, müxtəlif növ ehtiyatların bir-birilə əlaqələndirilməsi və idarə olunması kimi amillər təsir edir. Başqa sözlə, əmək məhsuldarlığı işçilər sağlam, yüksək peşə hazırlığına malik olduqda, istehsal maşın və avadan-lıqlarla, təbii ehtiyatlarla daha yaxşı təmin edildikdə, idarə-etmə düzgün təşkil olunduqda, iş qüvvəsi az səmərə verən sahələrdən çox səmərə verən sahələrə "axıb" getdikdə yüksəlir.
Artıma təsir edən digər amillər
İnsan kapitalı
Əhalinin və ya işçi qüvvəsinin bacarıqları kimi müəyyən edilən ölkənin insan kapitalının səviyyəsi iqtisadi artımın bir çox nəzəri və empirik təhlillərində mühüm rol oynayır. İnsan kapitalı həm neoklassik, həm də endogen artım modellərinə daxil edilmişdir.
Ölkənin insan kapitalının səviyyəsini ölçmək çətindir, çünki o, evdə, məktəbdə və iş yerində yaradılır. İqtisadçılar əhalinin savadlılıq səviyyəsi, onun hesablama səviyyəsi, adambaşına düşən kitab istehsalı , ali təhsilin ortalama səviyyəsi, beynəlxalq testlər üzrə ortalama imtahan balı və onun formal təhsilə məcmu amortizasiya investisiyasısı daxil olmaqla, çoxsaylı etibarnamələrdən istifadə edərək insan kapitalını ölçməyə cəhd ediblər.
İqtisadi artımın empirik təhlili modelləri
Qeyd etdiyimiz kimi, iqtisadi artım modellərinin empirik tədqiqi təcrübəsi çox yaxın keçmişə (1990-cı illər) təsadüf edir. Lakin, buna baxmayaraq, artıq iqtisadi artımın empirik təhlinin geniş yayılmış üç metodu mövcuddur. Bunlara:
Artım uçotu (growth accounting),
Artım reqressiyası (growth regression) və
Artım diaqnostikası (growth diagnostics) aiddir.
İqtisadi artım modellərinin təhlili məqsədilə təcrübədə digər empirik metodlar da istifadə olunur. Real Biznes Tsiklləri modeli (Real Business Cycles), Tətbiqi Ümumi Tarazlıq (computable general equilibrium), Dinamik Stoxastik Ümumi Tarazlıq Modeli (dynamic stochastic general equilibrium) kimi makroiqtisadi modellər, beynəlxalq bençkmarklama (international benchmarking) və firma səviyyəsində mikroiqtisadi təhlillər bu metodların tərkibinə daxil ola bilər. Lakin, adı çəkilən metodlarda təhlil obyekti iqtisadi artım problemi ilə yanaşı digər makroiqtisadi fundamentallar (faiz dərəcəsi, inflyasiya, məzənnə və s.) olduğu üçün üçün modellər empirik (tam) iqtisadi artım modelləri hesab edilmir və bü səbəbdən də cari tədqiqat işi çərçivəsində araşdırılması məqsədəuyğun hesab edilməmişdir.
Artım uçotu
Artım uçotu dedikdə, ÜDM-in artımının istehsal faktorları (kapital və işçi qüvvəsi) və texnologiyalar kimi komponentlərə ayrılması nəzərdə tutulur. Artım uçotunun nəzəri əsası Solounun 1957-ci ildə çap edilmiş məqaləsində əks etdirilmişdir. Bu üsul iqtisadi artımın fundamental determinantlarını müəyyən etmək məqsədi ilə empirik alət kimi geniş istifadə olunur. Bu metod məcmu buraxılışda işçi qüvvəsi və kapitalın payını hesablamaq məqsədilə aşağıdakı standart istehsal funksiyası (Kobb-Duqlas) ilə başlayır və daha sonra ümumi faktor məhsuldarlığını (ÜFM) qalıq kimi tapmağa imkan verir.
Artım reqressiyası
Artım reqressiyası ölkələrarası və ya zaman sıralı müxtəlif ekonometrik modellər qurmaqla uzunmüddətli iqtisadi artımın fundamental detarminantlarını tapmağa yönəlib. Artım reqressiyası sahəsində Sala-i-Martin (1997), Barro (2003) və başqa bu kimi iqtisadçılar empirik tədqiqatlar aparmışlar. Artım reqresiyasının baza metodologiyası aşağıdakı formada reqressiya tənliyinə əsaslanır:
(1)
Burada y iqtisadi artım vektoru, x1,…,xk izahedici dəyişənlər (artımın determinantları) vektoru,ɛ isə xətadır.
Qeyd edək ki, (1) modelinin funksional forması, həmçinin müstəqil dəyişənləri müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən fərqli şəkildə verilmişdir. Lakin, bu tədqiqatların əksəriyyətində reqressiya modelinə aşağıdakı dörd əsas qrup altında izahedici dəyişənlər daxil edilmişdir.
- Fundamentallar: milli gəlirin ilkin məbləği, əhalinin təbii artım səviyyəsi və investisiya səviyyəsi determinantları;
- Struktur siyasətləri və institutlar: təhsil, maliyyə dərinliyi, ticarətin açıqlığı, hökumətin effektivliyi, infrastruktur, dövlət idarəetməsi determinantları;
- Stabilləşmə siyasətləri: fiskal və monetar siyasətlər (inflyasiya, tsiklik volatillik), məzənnə siyasətləri (məzənnənin dəyişməsi), faiz dərəcələri (yenidən maliyyələşdirmə) və maliyyə transaksiyalarının tənzimləmə çərçivəs determinantları;
- Xarici şərtlər: ticarət şokları, qlobal şəraitdaki dəyişikliklər (resessiya, bum, texnoloji innovasiya) determinantları. Bunlarla yanaşı artım reqressiyası bir empirik təhlil metodu kimi bir sıra ciddi çatışmazlıqlara da malikdir. Menkyu (1992), Aghion və Durlauf (2007), Rodrik (2006) və digər tədqiqatçılar aşağıdakı çatışmazlıqları qeyd edirlər:
Bunlarla yanaşı artım reqressiyası bir empirik təhlil metodu kimi bir sıra ciddi çatışmazlıqlara da malikdir. Menkyu (1992), Aghion və Durlauf (2007), Rodrik (2006) və digər tədqiqatçılar aşağıdakı çatışmazlıqları qeyd edirlər:
- Reqressiya modelindəki betalar (β) bir-birinin tam əvəzləyicisi kimi qəbul edilir. Bu da iqtisadi artımın fundamental determinantlarını prioritetləşdirməyə və bir-birinin tamamlayıcısı kimi istifadə etməyə imkan vermir. Digər tərəfdən, qiymətləndirilmiş parametrlər ölkələrarası reqressiya modelindən alındığı üçün, spesifik ölkələrin timsalında əhəmiyyətsiz ola bilər. Qeyd edilən problemləri ekonometrikada endogenlik və heteroskedastiklik problemi adlandırırlar.
- Reqressiya modelindəki müstəqil dəyişənlərin bir çoxu bir-birilə yüksək korrelyasiyaya malikdir. Bu da modelin qiymətləndirilməsi zamanı ciddi xətalar yaradır və determinantlardan hansının uzunmüddətli iqtisadi artımın həqiqi determinantı olması haqqında yanlış nəticə çıxarılmasına səbəb olur. Yaranmış problemi multikolliniarlıq kimi qəbul etmək olar.
- Verilənlər bazasının kiçik olması da reqresiyya modellərinin effektivliyini azaldır. Bu problemi ekonometrik dildə müstəqillik dərəcəsi problemi kimi adlandırmaq olar.
Artım diaqnostikası
Artım diaqnostikası dedikdə, hər hansı bir ölkənin iqtisadi artımını ləngidən həlledici məhdudiyyətlərinin (binding constraint) tapılması başa düşülür. Hausman, Rodrik və Velasco (2005) tərəfindən təklif edilmiş bu metod iqtisadi artımın determinantlarının bir-birinin əvəzləyicisi deyil, tamamlayıcısı olduğu ideyasına söykənir. İqtisadi artımın həlledici məhdudiyyətlərini müəyyən etmək məqsədilə artımın qərarvermə ağacı qurulur və təhlil yuxarıdan aşağı prinsipi ilə aparılır. Artım diaqnostikası düsturla ifadə olunur:
Burada,
u-rifah səviyyəsi,
Τ-i-ci fəaliyyətdə distorsiya,
µis və µip-ci fəaliyyətin müvafiq olaraq s-ci cəmiyyət və p-ci özəl subyekt tərəfindən xalis marjinal təsirlənməsi,
λi isə i-ci fəaliyyətdəki distorsiya səbəbindən yaranan məhdudiyyəti əks etdirən Laqranj vuruğudur.
Ən yüksək vuruğa malik olan distorsiya həlledici məhdudiyyətdir. Birbaşa effekt rifaha müsbət töhfə verir. Lakin, dolayı təsirlə birbaşa təsir arasındakı fərqə əsasən distorsiyanın xalis effekti dəyişə bilər (dolayı təsir birbaşa təsirdən böyük və mənfi olsa xalis təsir neqativdir və ya əksinə).
İstinadlar
- "Arxivlənmiş surət". 2022-05-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-12-06.
- ; ; Weil, David. "A Contribution to the Empirics of Economic Growth". . 107 (2). 1992: 407–37. CiteSeerX 10.1.1.335.6159. doi:10.2307/2118477. JSTOR 2118477.
- Sala-i-Martin, Xavier; Doppelhofer, Gernot; Miller, Ronald I. "Determinants of Long-term Growth: A Bayesian Averaging of Classical Estimates (BACE) Approach" (PDF). . 94 (4). 2004: 813–35. doi:10.1257/0002828042002570. 2020-08-05 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2022-07-06.
- . "Human Capital and Growth: Theory and Evidence" (PDF). Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy. 32. 1990: 251–86. doi:10.1016/0167-2231(90)90028-J. 2020-08-08 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2022-07-06.
- http://www.cbar.az/assets/3359/JURNAL_I_RUB_5-12_.pdf
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Iqtisadi artim ing economic growth bir olkenin olculebilen iqtisadi faktorlarinin mueyyen muqayise edilen dovr icinde kemiyyet baximindan deyismesidir Olkenin umumdaxili mehsul hecminin artmasi hem iqtisadi boyume ve hem de iqtisadi inkisaf kimi ele alinir Burada iqtisadi artimla birge ehalinin de artimi nezere alinir Artim olcule bilen xususiyyetde oldugu ucun menfi azalma daralma ve ya musbet artim kimi neticesi ola biler Meselen iqtisadiyyatda muxtelif olculebilen xarakterler UDM isle teminat ixracda idxalda artim ehali artimi ve s Bu olculer mueyyen dovre aid hesablanir ve mueyyen bir dovrle de muqayise edilir Buna gore de burda hem riyazi olaraq artim hem de azalma bas vere biler Ancaq hem UDM nin hem de ehali sayinin artmasi eyni zamanda bas vermeye biler Ve ya ehali artimi daha cox UDM ise nisbeten az arta biler Bu zaman adambasina dusen milli gelir azalis gosterecekdir IqtisadiyyatEsas kateqoriyalarMikroiqtisadiyyatMakroiqtisadiyyatIqtisadi telimler tarixiIqtisadi metodologiyaAlternativ iqtisadiyyatTexniki metodlarRiyazi iqtisadiyyatEkonometrikaTecrubi iqtisadiyyatMilli Hesablar SistemiSaheler ve alt sahelerTehsilSehiyyeEmekOyunlar nezeriyyesiArtimKend teserrufatiTebii ehtiyatlarDavranisIqtisadi sistemBeynelxalqbr Bu gorusun eskikliyini tengid eden ikinci goruse gore iqtisadi inkisaf ise daha cox ferdi bazda kalitatif keyfiyyet baximindan muqayisesi aparilan bir anlayisdir Yuxarida misal cekdiyimiz UDM iqtisadi artim UDM ehali sayi Adam basina dusen umumi daxili mehsul ise iqtisadi inkisaf gostergesi bu gorus terefinden qebul edilir Ancaq eyni zamanda bu gorusde hem UDM de hem de ehalideki deyismeler de nezere alinir ve buna gore mutleq ve nisbi deyismelerle de bu nisbet hesablanir Tebii ki bu iki faktorun birinde olan deyisme adambasina gelirde de deyismeye sebeb olacaqdir Eger adambasina dusen gelirde deyisme olmazsa yeni 0 olarsa bu durum iqtisadiyyatda staqnasiya deyisme menfi azalma yonunde olarsa reqression gerileme musbet artim yonunde olarsa pozitiv deyer alarsa development inkisaf kimi qebul edilir Burada bir onemli meseleni de qeyd etmeyi lazim bilirem Bu da UDM nin Satinalma Gucu Paritesine GDP on a purchasing power parity gore hesablanmasidir ki bunu beynelxalq qurumlarin olkeler uzre inkisaf gostergelerinde daha cox nezere alirlar ve bu daha real bir gostergedir Ucuncu bir gorus ise bu haqqinda umumiyyetle ilk ikisinden ferqli olaraq sadece kantitativ kemiyyet gostergelerinden yola cixmaqla deyil umumiyyetle iqtisadiyyatin strukturunda ve muxtelif sahelerde bas veren irelileyisin iqtisadi inkisafin gostericileri olaraq qebul edir Bu gorusun esasini fransiz iqtisadcisi Franchois Perroux qoymusdur Ona gore iqtisadi artim real milli gelirin mueyyen bir dovr icinde duzenli deyismesidir Bu adambasina dusen UDM ile de olculebiler Iqtisadi inkisaf ise daha cox iqtisadiyyatin muxtelif sahelerinde ve butununde struktural bazda olan deyisiklikler inkisafdir Iqtisadi inkisaf artim ile birlikde bu struktural deyisiklikleri de ozunde cemlesdirir ve buna gore de daha genis bir anlayisdir Iqtisadi artimin mueyyenlesdirilmesiIqtisadi artim bir biri ile qarsiliqli elaqede olan asagidaki iki gosterici ile mueyyen edilir Mueyyen dovr erzinde 1 Real umummilli ve ya xalis milli mehsulun artmasi 2 Her nefere dusen real umummilli ve ya xalis milli mehsulun artmasi Bunlardan her hansi birinden istifade olunmasi nezerden kecirilen sosial iqtisadi hadisenin xarakterinden asilidir Bele ki olkenin herbi siyasi potensiali problemi diq qet merkezinde olduqda birinci ayri ayri olkelerde ve regi onlarda ehalinin heyat seviyyesi muqayise olunduqda ise ikinci gostericiden istifade etmek daha meqsedeuygundur Bunun dogrulugunu onunla esaslandirmaq olar ki meselen Hindistanin umummilli mehsulu Isvecrenin umummilli mehsulundan 70 cox oldugu halda ehalinin heyat seviyyesine gore Hindistan Isvecreden 60 defeden cox geri qalir Iqtisadi artim bir qayda olaraq faizle ifade olunan illik artim sureti ile olculur Makroiqtisadi seviyyede iqtisadi artimin en muhum gostericileri asagidakilardir UMM in ve ya Milli gelirin artmasi Her nefere dusen UMM ve milli gelirin artmasi Butovlukde saheler uzre ve her nefere dusen senaye mehsullari istehsalinin artim sureti Iqtisadi statistikada dinamikani oyrenmek ucun artim emsali artim sureti ve elave artim sureti gostericilerinden istifade olunur Artim emsali asagidaki dusturla hesablanir x y1 y0 Burada y1 ve y0 muvafiq olaraq hesabat ve esas dovrlerdeki gostericileri ifade edir Artim sureti artim emsalinin 100 e vurulmasi elave artim sureti ise artim suretinden 100 cixilmasi yolu ile alinir Iqtisadi artima asagidaki amiller tesir edir 1 Tebii ehtiyatlarin kemiyyeti ve keyfiyyeti 2 Emek ehtiyatlarinin kemiyyeti ve keyfiyyeti 3 Esas kapitalin deyeri 4 Elmi texniki tereqqi 5 Sahibkarliq qabiliyyeti ve idareetme bacarigi Bunlari birlikde teklif amilleri adlandirmaq olar Istehsalin mumkun olan fiziki artimina mehz bu amiller imkan verir Keyfiyyetine gore daha yaxsi hesab olunan ehtiyatlarin cox olmasi ise texnoloji potensial da daxil olmaqla real mehsul istehsalinin artirilmasina serait yaradir Iqtisadi artima tesir eden teleb ve teklif amilleri bir biri ile qarsiliqli suretde elaqedardir Meselen issizlik kapi tal yigiminin suretinin habele elmi tedqiqat islerine serf olu nan xerclerin artirilmasinin lengimesinin yeniliklerin leng tetbiq olunmsi ve kapital qoyulusunun azalmasi ise eksine issizliyin bas vermesinin esas sebebi ola biler Bundan basqa nezere almaq lazimdir ki istehsal potensialinin artmasi asagidaki iki sert olduqda mumkundur 1 Butun xercler tam mesgullugu temin etmek ucun kifayet qeder artdiqda 2 Mehsul istehsalinin imkan daxilinde daha cox artmasini temin etmek ucun iqtisadi dovriyyeye celb edilmis elave ehtiyatlardan semeleri istifade olunduqda Meselen tutaq ki olkede il erzinde isci quvvesi 2 min nefer artmisdir De meli bu artim istehsal guclerini yaxud da iqtisadi potensiali artira biler Iqtisadi potensialin artmasi ise oz ifadesini mehsulun artmasinda tapmalidir Odur ki buna nail olmaq ucun 2 min neferi isle temin etmek yeni yeni is yerleri acmaq lazimdir Teleb ve bolgu amilleri cox boyuk ehemiyyete malik olsalar da iqtisadi artimla bagli problemler hell olunarken esas diqqet teklif amillerine yoneldilir Cunki real umum milli mehsulun ve milli gelirin artirilmasi iki usulla mumkundur 1 Istehsala daha cox ehtiyatlar celb edilmesi 2 Ehtiyatlardan daha mehsuldar ve semereli istifade olunmsi Real umummilli mehsul emek mesreflerini adam saatla emek mehsuldarligina bir iscinin bir saatda istehsal etdiyi mehsul vurmaq yolu ile mueyyen edilir Yeni Real UMM islenmis adam saatlarin miqdari vurulsun emek mehsuldarligi Emek mehsuldarligina texniki tereqqi iscilerin ixti sasi bolgunun semereliliyi muxtelif nov ehtiyatlarin bir birile elaqelendirilmesi ve idare olunmasi kimi amiller tesir edir Basqa sozle emek mehsuldarligi isciler saglam yuksek pese hazirligina malik olduqda istehsal masin ve avadan liqlarla tebii ehtiyatlarla daha yaxsi temin edildikde idare etme duzgun teskil olunduqda is quvvesi az semere veren sahelerden cox semere veren sahelere axib getdikde yukselir Artima tesir eden diger amillerInsan kapitali Ehalinin ve ya isci quvvesinin bacariqlari kimi mueyyen edilen olkenin insan kapitalinin seviyyesi iqtisadi artimin bir cox nezeri ve empirik tehlillerinde muhum rol oynayir Insan kapitali hem neoklassik hem de endogen artim modellerine daxil edilmisdir Olkenin insan kapitalinin seviyyesini olcmek cetindir cunki o evde mektebde ve is yerinde yaradilir Iqtisadcilar ehalinin savadliliq seviyyesi onun hesablama seviyyesi adambasina dusen kitab istehsali ali tehsilin ortalama seviyyesi beynelxalq testler uzre ortalama imtahan bali ve onun formal tehsile mecmu amortizasiya investisiyasisi daxil olmaqla coxsayli etibarnamelerden istifade ederek insan kapitalini olcmeye cehd edibler Iqtisadi artimin empirik tehlili modelleriQeyd etdiyimiz kimi iqtisadi artim modellerinin empirik tedqiqi tecrubesi cox yaxin kecmise 1990 ci iller tesaduf edir Lakin buna baxmayaraq artiq iqtisadi artimin empirik tehlinin genis yayilmis uc metodu movcuddur Bunlara Artim ucotu growth accounting Artim reqressiyasi growth regression ve Artim diaqnostikasi growth diagnostics aiddir Iqtisadi artim modellerinin tehlili meqsedile tecrubede diger empirik metodlar da istifade olunur Real Biznes Tsiklleri modeli Real Business Cycles Tetbiqi Umumi Tarazliq computable general equilibrium Dinamik Stoxastik Umumi Tarazliq Modeli dynamic stochastic general equilibrium kimi makroiqtisadi modeller beynelxalq benckmarklama international benchmarking ve firma seviyyesinde mikroiqtisadi tehliller bu metodlarin terkibine daxil ola biler Lakin adi cekilen metodlarda tehlil obyekti iqtisadi artim problemi ile yanasi diger makroiqtisadi fundamentallar faiz derecesi inflyasiya mezenne ve s oldugu ucun ucun modeller empirik tam iqtisadi artim modelleri hesab edilmir ve bu sebebden de cari tedqiqat isi cercivesinde arasdirilmasi meqsedeuygun hesab edilmemisdir Artim ucotu Artim ucotu dedikde UDM in artiminin istehsal faktorlari kapital ve isci quvvesi ve texnologiyalar kimi komponentlere ayrilmasi nezerde tutulur Artim ucotunun nezeri esasi Solounun 1957 ci ilde cap edilmis meqalesinde eks etdirilmisdir Bu usul iqtisadi artimin fundamental determinantlarini mueyyen etmek meqsedi ile empirik alet kimi genis istifade olunur Bu metod mecmu buraxilisda isci quvvesi ve kapitalin payini hesablamaq meqsedile asagidaki standart istehsal funksiyasi Kobb Duqlas ile baslayir ve daha sonra umumi faktor mehsuldarligini UFM qaliq kimi tapmaga imkan verir Artim reqressiyasi Artim reqressiyasi olkelerarasi ve ya zaman sirali muxtelif ekonometrik modeller qurmaqla uzunmuddetli iqtisadi artimin fundamental detarminantlarini tapmaga yonelib Artim reqressiyasi sahesinde Sala i Martin 1997 Barro 2003 ve basqa bu kimi iqtisadcilar empirik tedqiqatlar aparmislar Artim reqresiyasinin baza metodologiyasi asagidaki formada reqressiya tenliyine esaslanir y b0 b1 x1 b2 x2 b3 x3 bk xk e displaystyle y beta 0 beta 1 x 1 beta 2 x 2 beta 3 x 3 beta k x k varepsilon 1 Burada y iqtisadi artim vektoru x1 xk izahedici deyisenler artimin determinantlari vektoru ɛ ise xetadir Qeyd edek ki 1 modelinin funksional formasi hemcinin musteqil deyisenleri muxtelif tedqiqatcilar terefinden ferqli sekilde verilmisdir Lakin bu tedqiqatlarin ekseriyyetinde reqressiya modeline asagidaki dord esas qrup altinda izahedici deyisenler daxil edilmisdir Fundamentallar milli gelirin ilkin meblegi ehalinin tebii artim seviyyesi ve investisiya seviyyesi determinantlari Struktur siyasetleri ve institutlar tehsil maliyye derinliyi ticaretin aciqligi hokumetin effektivliyi infrastruktur dovlet idareetmesi determinantlari Stabillesme siyasetleri fiskal ve monetar siyasetler inflyasiya tsiklik volatillik mezenne siyasetleri mezennenin deyismesi faiz dereceleri yeniden maliyyelesdirme ve maliyye transaksiyalarinin tenzimleme cercives determinantlari Xarici sertler ticaret soklari qlobal seraitdaki deyisiklikler resessiya bum texnoloji innovasiya determinantlari Bunlarla yanasi artim reqressiyasi bir empirik tehlil metodu kimi bir sira ciddi catismazliqlara da malikdir Menkyu 1992 Aghion ve Durlauf 2007 Rodrik 2006 ve diger tedqiqatcilar asagidaki catismazliqlari qeyd edirler Bunlarla yanasi artim reqressiyasi bir empirik tehlil metodu kimi bir sira ciddi catismazliqlara da malikdir Menkyu 1992 Aghion ve Durlauf 2007 Rodrik 2006 ve diger tedqiqatcilar asagidaki catismazliqlari qeyd edirler Reqressiya modelindeki betalar b bir birinin tam evezleyicisi kimi qebul edilir Bu da iqtisadi artimin fundamental determinantlarini prioritetlesdirmeye ve bir birinin tamamlayicisi kimi istifade etmeye imkan vermir Diger terefden qiymetlendirilmis parametrler olkelerarasi reqressiya modelinden alindigi ucun spesifik olkelerin timsalinda ehemiyyetsiz ola biler Qeyd edilen problemleri ekonometrikada endogenlik ve heteroskedastiklik problemi adlandirirlar Reqressiya modelindeki musteqil deyisenlerin bir coxu bir birile yuksek korrelyasiyaya malikdir Bu da modelin qiymetlendirilmesi zamani ciddi xetalar yaradir ve determinantlardan hansinin uzunmuddetli iqtisadi artimin heqiqi determinanti olmasi haqqinda yanlis netice cixarilmasina sebeb olur Yaranmis problemi multikolliniarliq kimi qebul etmek olar Verilenler bazasinin kicik olmasi da reqresiyya modellerinin effektivliyini azaldir Bu problemi ekonometrik dilde musteqillik derecesi problemi kimi adlandirmaq olar Artim diaqnostikasi Artim diaqnostikasi dedikde her hansi bir olkenin iqtisadi artimini lengiden helledici mehdudiyyetlerinin binding constraint tapilmasi basa dusulur Hausman Rodrik ve Velasco 2005 terefinden teklif edilmis bu metod iqtisadi artimin determinantlarinin bir birinin evezleyicisi deyil tamamlayicisi oldugu ideyasina soykenir Iqtisadi artimin helledici mehdudiyyetlerini mueyyen etmek meqsedile artimin qerarverme agaci qurulur ve tehlil yuxaridan asagi prinsipi ile aparilir Artim diaqnostikasi dusturla ifade olunur du dti li ilid mis mip dti displaystyle du d tau i lambda i textstyle sum i displaystyle lambda i delta mu i s mu i p delta tau i Burada u rifah seviyyesi T i ci fealiyyetde distorsiya µis ve µip ci fealiyyetin muvafiq olaraq s ci cemiyyet ve p ci ozel subyekt terefinden xalis marjinal tesirlenmesi li ise i ci fealiyyetdeki distorsiya sebebinden yaranan mehdudiyyeti eks etdiren Laqranj vurugudur En yuksek vuruga malik olan distorsiya helledici mehdudiyyetdir Birbasa effekt rifaha musbet tohfe verir Lakin dolayi tesirle birbasa tesir arasindaki ferqe esasen distorsiyanin xalis effekti deyise biler dolayi tesir birbasa tesirden boyuk ve menfi olsa xalis tesir neqativdir ve ya eksine Istinadlar Arxivlenmis suret 2022 05 03 tarixinde Istifade tarixi 2016 12 06 Weil David A Contribution to the Empirics of Economic Growth 107 2 1992 407 37 CiteSeerX 10 1 1 335 6159 doi 10 2307 2118477 JSTOR 2118477 Sala i Martin Xavier Doppelhofer Gernot Miller Ronald I Determinants of Long term Growth A Bayesian Averaging of Classical Estimates BACE Approach PDF 94 4 2004 813 35 doi 10 1257 0002828042002570 2020 08 05 tarixinde PDF Istifade tarixi 2022 07 06 Human Capital and Growth Theory and Evidence PDF Carnegie Rochester Conference Series on Public Policy 32 1990 251 86 doi 10 1016 0167 2231 90 90028 J 2020 08 08 tarixinde PDF Istifade tarixi 2022 07 06 http www cbar az assets 3359 JURNAL I RUB 5 12 pdf