Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İqlim (yun. κλίμα (klimatos) — havanın çoxillik rejimi. Hava şəraitinin bir-birini əvəz edən bütün müxtəlifliklərinin məcmusu. Planetar miqyasda, zonalar daxilində iqlim makroiqlim adlanır.
Müəyyən coğrafi landşaft üçün xarakterik olub bir və ya bir neçə meteoroloji stansiyanın məlumatı ilə səciyyələndirilə bilən iqlim -məhəlli iqlim (mezoiqlim də adlanır), kiçik sahələrdə (tarla, yamac, təbii və süni göllər, sahil, şəhər və s.) havanın yer səthinə yaxın təbəqəsinin iqliminə isə mikroiqlim deyilir. İqlimyaradıcı amillər günəş radiasiyası, hava axınları, ərazinin mövqeyi, səth örtüyünün vəziyyəti və sairədir.
Əsas iqlimyaradıcı proseslər isə atmosferin ümumi dövranı və rütubət dövranıdır. İqlim təsir göstərən coğrafi amillər-coğrafi en dairələri, relyef, dəniz səviyyəsindən hündürlük, quru və su səthinin paylanması, dəniz və okean axınları, bitki və torpaq örtüyünün xarakteri, qar örtüyü və havanın tərkibidir.
İqlim amilləri
İqlimin əsas elementləri: günəş radiasiyası (işıq, istilik), atmosfer çöküntüləri və atmosfer təzyiqi, havanın rütubətliyi, torpağın rütubətliyi, havanın sirkulyasiyası (külək), atmosfer təzyiqi. İqlim amilləri biosenozun inkişafı üçün şərait yaradır. İstilik və rütubətin yağıntıları klimatoqramlarda göstərilməsi qəbul olunmuşdur.
Müəyyən ərazi üçün xas olan və ildən ilə təkrarlanan hava tiplərinin çoxillik rejiminə iqlim deyilir.
İqlim yaradan amillər
- Coğrafi enlik. Günəş ekvator və tropiklərdə böyük bucaq altında düşdüyündən, buranın havası isti, qütb ərazilərində isə Günəş şüaları çox kiçik bucaq altında düşdüyündən buranın havası çox soyuq olur;
- Hava kütlələrinin hərəkəti (və ya atmosfer sirkulyasiyası). Dünyada mövcud olan yüksək təzyiq sahələrindən alçaq təzyiq sahələrinə doğru hava kütlələri daima hərəkət edir ki, bu da həmin ərazilərin havasının dəyişməsinə səbəb olur;
- Səth örtüyü — Yəni ərazinin sudan və ya qurudan ibarət olması. Okeanlardan uzaqlaşdıqca, ərazidə sutkalıq temperatur amplitudu artır, yağıntı azalır və iqlim kontinentallaşır.
Əsas iqlim göstəriciləri temperatur, yağıntı və hakim küləklərdir. İqlimin 2 yarımtipi var:
- Dəniz — okeanlar üzərində formalaşdığından qış, yumşaq, yay mülayim, bol yağıntı, temperatur amplitudu kiçik olur.
- Kontinental — materiklər üzərində formalaşdığından yay isti, qış sərt soyuq, yağıntı az, temperatur amplitudu böyük olur. Rus iqlimşünası Alisov Yer səthinin Günəş tərəfindən qeyri-bərabər qızması faktına əsaslanaraq dünyanı 13 iqlim qurşağına ayırıb. Bunların 7-si əsas, 6-sı isə keçid iqlim qurşaqlarıdır. Əsas iqlim qurşaqlarında ilboyu yalnız bir hava kütləsi hakim olur. Keçid iqlim qurşaqları əsas iqlim qurşaqları arasında yerləşirlər və onların öz hava kütlələri olmur. Keçid iqlim qurşaqlarında yayda özündən cənubdakı, qışda isə özündən şimaldakı əsas iqlim qurşağında mövcud olan hava kütləsi hakim olur. İqlim qurşaqları bir-birindən öz temperatur şəraiti, atmosfer təzyiqi və hava kütlələri ilə fərqlənirlər.
İqlim qurşaqları
Əsas iqlim qurşaqları
1. Ekvatorial iqlim qurşağı tam zolaq yaratmır. İlboyu ekvatorial hava kütləsi hakimdir. Güneş radiasiyasının miqdarı az dəyişdiyindən fəsillər bilinmir, daima yaydır. Günəşin düşmə bucağı böyük, hava qalxan hərəkətlidir. Ilboyu temperatur +26 və 28 °C-dir. Təzyiq alçaqdır. Hər gün hava buludlu və yağıntılı olur. Sıx çay şəbəkəsi mövcuddur. Yağıntıların çox olmasının əsas səbəbi bu zonada okeanların çox geniş sahə tutmasıdır. Yüksək temperatur var. Hava ilboyu isti və rütubətli olur.
2–3 Tropik (2). İlboyu tropik hava kütlələri hakimdir. Burada təzyq yüksək, hava enən hərəkətli olduğundan buludsuzluq, az yağıntı, yüksək temperatur şəraiti mövcuddur. Sutkalıq temperatur amplitudu böyükdür, isti və quru küləklər (passatlar) əsir. Tropiklərdə yalnız materiklərin şərq sahillərində yağıntıların miqdarı bir qədər artır. Buna səbəb isti cərəyanlar, musson və passat küləklərinin təsiridir. Şimal yarımkürəsində mussonların təsiri ilə Cənubi və Cənubi-Şərqi Asiyada tropik iqlim qurşağı tam zolaq yarada bilmir. Tropik iqlim qurşağı 2 tipə ayrılır:
2.1. Rütubətli (dəniz);
2.2. Səhra (kontinental).
4–5. Mülayim (2) 40-lik enliklərdən qütb dairəsinə qədər uzanır. Mülayim hava kütlələri və Qərb küləkləri hakimdir. Alçaq təzyiq, hava qalxan hərəkətlidir. Fəsillər aydın seçilir. Illik temperatur amplitudu böyükdür. Ən böyük sutkalıq temperatur amplitudu yazda və payızda aydın, buludsuz havada müşahidə olunur. Mülayim enliklərdə materiklərin qərb sahillərində isti cərəyanların və qərb küləklərinin təsiri nəticəsində yağıntıların miqdarı artır. Geniş ərazidə yayıldığından (xüsusilə Avrasiyada) 4 tipə ayrılır: a) dəniz-qış yumşaq, yay sərin, ilboyu rütubətli; b) mülayim-kontinental- qış rütubətli soyuq, yay quru sərin (Urala qədər); c) kəskin kontinental—yayı isti, qışı sərt soyuq, illik temperatur amplitudu yüksək, yağıntı (əsasən yay aylarında düşür) az (Sibir, Tibet dağlıq yaylası); d) musson -yay rütubətli mülayim, qış quru mülayim (Şərqi Asiya).
6–7. Arktik (Antarktik) — Arktik hava kütlələri hakimdir. Günəşin düşmə bucağı və temperatur amplitudası kiçikdir. Hava enən hərəkətli, təzyiq yüksək, ilboyu quru, soyuq, az yağıntılıdır. Fəsillər bilinmir.
Keçid iqlim qurşaqları
8–9. Subekvatorial (2 dənə). 2 fəsil var. Yayda ekvatorial hava kütlələri hakim olduğundan hava isti və rütubətli, qışda topik hava kütlələri hakim olduğundan hava isti və quru olur. Çayları yayda bol sulu olur (yağıntı bol olduğundan). Bitki və heyvanlar aləmi zəngindir.
10–11. Subtropik (2 dənə). Yayda tropik hava kütlələri hakim olduğundan hava isti və quru, qışda mülayim hava kütlələri hakim olduğundan hava rütubətli və sərin olur. Fəsillər aydın seçilir. Temperatur amplitudu yüksəkdir. Avrasiya materikində bir-birindən fərqlənən 4 tipə ayrılır: a) Aralıq dənizi iqlim tipi — materikin qərbini əhatə edir. Yay isti quru, qış mülayim və rütubətli keçir. Azərbaycanda bu iqlim tipi daxilindədir: b) Kontinental- materikin mərkəzi hissəsini əhatə edir. Yay quru və isti, qış quru və soyuq olur. Temperatur amplitudu böyükdür: c) Musson — materikin şərqini əhatə edir. Yay rütubətli və sərin, qış quru və sərin olur. d) Cənub yarımkürəsində musson iqliminin əvəzində ilboyu bərabər rütubətli iqlim tipi geniş yayılıb.
12–13, Subarktik və subantarktik. Yayda mülayim hava kütlələri hakim olduğundan hava mülayim və rütubətli, qışda arktik hava kütlələri hakim olduğundan hava quru və soyuq olur. Bu qursaqda bataqlıqların yaranmasının başlıca səbəbləri — buxarlanmanın az, ifrat rütubətlənmə və daimi donuşluğun mövcud olmasıdır. Fəsillər arktik və ekvatorial qurşaqda bilinmir, mülayim və subtropik qurşaqlarda isə aydın seçilir. Subekvatorial, subarktik və tropik iqlim qurşaqlarında isə ilboyu yalnız 2 fəsil — yay və qış müşahidə olunur. Insanın yaşayıb, fəaliyyət göstərməsi üçün mülayim, subtropik və subekvatorial iqlim qurşaqları daha əlverişlidir. Dünya əhalisi subtropik və şimal mülayim qurşaqlarında daha sıx məskunlaşıb.
Qeyd edək ki, dünyada mövcud olan 13 iqlim qurşağından 2-si (subtropik və mülayim) Azərbaycandadır.
İqlimin kontinentallığı
Kontinentallığın dərəcəsini qiymətləndirmək üçün bir çox düsturlar təklif edilib. Azərbaycanda bu istiqamətdə tədqiqatlar Ə. C. Əyyubov tərəfindən aparılmışdır. Öz tədqiqatlarında o Senker və N. N. İvanov tərəfindən təklif edilmiş düsturlardan istifadə etmişdir.
(К=6(А/ф -20)/5) Senker düsturu (К=(А-100)/0.33ф) N.N.İvanov düsturu
Burada: k — kontinentallıq dərəcəsi, A – hava temperaturunun illik amplitudu, ф – məhəllin en dairəsidir. Hər iki düsturun əsasını eyni göstəricilər təşkil etdiyindən onların arasında sıx korrelyasiya əlaqəsi vardır. Azərbaycanda tipik okean iqlimi yoxdur. Yalnız yüksək dağlıq zonanın bəzi kiçik ərazilərində kontinentallıq indeksi 100-ə yaxınlaşır. İqlimin kəskin kontinentallığı ilə Naxçıvan MR-nın Arazboyu əraziləri seçilir. Burada kontinentallıq indeksi 250-dən artıqdır və yalnız yüksək dağlıq ərazilərdə zəif kontinental iqlim müşahidə edilir. Ölkənin orta dağlıq və dənizsahili ərazilərinin iqlimi zəif kontinentaldır. Kür-Araz ovalığı və dağətəyi ərazilərin iqlimi orta kontinentaldır.
Yerli iqlim
Eyni iqlim tipinə malik olan müəyyən coğrafi ərazinin müxtəlif yerlərində özünəməxsus iqlim şəraiti formalaşa bilər. Məsələn, yamacların müxtəlif ekspozisiyasında, şəhərlərdə və onun yaxın ətrafında, meşədə və yaxın çəmənlikdə , şum və bataqlıq üzərində, göl yaxınlığında və ondan aralı atmosfer şəraiti bu və ya digər dərəcədə fərqlənir. Bu, o deməkdir ki, adları çəkilən coğrafi məkanlarda lokal iqlim şəraiti yaranacaqdır. Coğrafi vəziyyətdən asılı olaraq, müəyyən ərazi üçün xas olan atmosfer şəraitinin çoxillik təkrarlanan rejimi yerli (Lokal) iqlim adlanır. Belə mikroiqlim fərqləri səth prtüyünün quruluşundan və xassələrindən də asılıdır. Onların təsiri irimiqyaslı coğrafi amillərə nisbətən zəifdir. Özünəməxsus lokal iqlim şəraiti yaradan amillərdən müxtəlif ekspozisiyaya malik səth örtüyünü, mikrorelyefin qeyri- bərabərliyini, torpağın rütubətinin çox və ya az olmasını, bitki örtüyünün xüsusiyyətini və s. göstərmək olar. Yerli şəraitin belə müxtəlifliyi temperatur və rütubət rejimində, eləcə də buxarlanmada qeyri- bərabərliyə gətirib çıxarır. Eləcə də külək, buludluluq və yağıntı rejimində bəzi lokal fərqlər müşahidə oluna bilər. Məsələn, dənizlərin düzən sahillərində bulud və yağıntı azalır. Soyuq vaxtlarda isə aşıq su səthi üzərində konvektiv buludlar yarana bilər. Böyük şəhərlərdə dumanın təkrarlanması ətraf ərazi ilə müqayisədə daha tez- tez olur. Bəzən sahil zonası və şəhərlər və digər iri obyektlər barədə söhbət getdikdə buranın iqlimini yerli iqlim kimi təqdim edirlər. Lakin, iqlim parametrlərinin kəmiyyətinə görə bu sərhəd dəqiq deyildir.
Paleoiqlim
Ümumiyyətlə, planetar iqlim prosesləri çox mürəkkəb, uzundövrlü və müxtəlif variantlıdır. Onlar zəif öyrənildiyindən prosesin hansı variantda inkişaf edəcəyi haqqında fikir söyləmək çətindir. Bununla birlikdə xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, 1960–1998-ci illər ərzində SSRİ-ı və ABŞ –nın birgə fəaliyyəti nəticəsində Qrenlandiya və Antarktida buzlaqların dibinə qədər gedən onlarla quyu qazıldı və nəticədə iqlimin son 450 min ildə dəyişməsi haqqında etibarlı material əldə olundu. Buz kernlərində bir çox parametrlər öyrənildi, oksigen və deyteriumun iztotopları əsasında paleotemperatur bərpa olundu. Axırıncılar XX əsrin məlumatları, meteostansiyaların müşahidələri ilə müqayisə olundu və buz kernlərindən alınan nəticələr ilə müşahidə materialları arasında yaxşı oxşarlıq olduğu aşkarlandı. Əldə olunan məlumatlara görə son 450 min ildə istiləşmə və soyuqlaşma epoxaları qanunauyğun şəkildə bir-birini əvəz etmişlər. Bizim yaşadığımız dövrdə təzəcə başlamış sikldə (geoloqlar onu holosen adlandırır) daxil olmaqla, bu dövrdə 6 iqlim sikli baş vermişdir.
İqlimin proqnoz metodları
İqlimin dəyişməsi və proqnozu probleminə həsr olunmuş çoxlu sayda tədqiqatları, bizim fikrimizcə üç istiqamətə ayırmaq olar:
- hidrodinamik
- fizika-statistik
- statistik
Hidrodinamik metodlar
Hidrodinamik metodlar atmosfer proseslərinə tətbiq oluna bilən fizikanın əsas qanunlarının riyazi təsvirinə əsaslanır. Bu istiqamətin inkişafında Rossbinin, Blinovanın, Marçukun və s. rolu böyükdür. tənliklərinin həllinə əsasən ümumi atmosfer sirkulyasiyası modelləri iqlim nəzəriyyəsinin və hava proqnozunun riyazi metodlarının təkmilləşdirilməsi və böyük miqyaslı proseslərin öyrənilməsi üçün vasitələrdən biri oldu. Atmosferin ümumi sirkulyasiyasının riyazi modelləşdirilməsi nisbətən məhdud xarici parametrlər bazasında Yer qrupu planetlərinin iqlim rejimlərini bərpa etməyə imkan verir. Son zamanlar atmosferin ümumi dövranının modelləri ətraf mühitə aid olan tətbiqi sualların həllinə daha çox cəlb edilir. Onların iqlim dəyişmələrinin tətbiqi və qabaqcadan xəbər verilməsi, iqlimə antropogen və digər təsirlərin təhlili, meteoroloji elementlərin riyazi yolla proqnozunun həlli məsələlərinə tətbiqini göstərmək olar. Ümumi sirkulyasiyanın modelləşməsi gələcəkdə daha məhsuldar EHM-in yaradılmasından asılıdır. Müasir modellər 105 dərəcədə gücə malikdir. Bu rəqəmi 106 və 107-yə çatdırmaq daha yaxşı olardı.
Fiziki-statistik metodla
Adətən bu həll olunmamış məsələlərdən yan keçirlər. Proqnoz spektral, statistik əlaqələr əsasında verilir. Bu isə təbiətdə baş verən prosesləri dolayı yolla nəzərə alır. Hər bir üsulun fiziki mahiyyəti mülahizələrlə müəyyən edilir. Bunlara əsasən gələcək iqlimin hamarlama əlamətləri seçilir. Məsələn, işlərdə Yerin öz oxu ətrafında sürətinin dəyişməsinin iqlimə təsir yolları göstərilir. Son zamanlar fiziki-statistik istiqamət riyazi statistikanın müasir nailiyyətləri, informasiya nəzəriyyəsinin və sürətlə işləyən EHM-nin tətbiqi əsasında daha geniş inkişaf etmişdir. Bununla əlaqədar əldə olunmuş statistik nəticələrin fiziki əsaslandırılması və obyektiv yoxlanılması zamanı çoxlu suallar yaranır.
Statistik metodlar
İqlim proqnozu probleminin həllinin ən effektiv yoxlamalarından biri müasir statistik metodların tətbiqidir. Statistik müşahidə məlumatlarının müfəssəl təhlili mürəkkəb meteoroloji proseslərin qanunauyğunluqlarını açmağa imkan verir. Ehtimal etmək olar ki, statistik informasiyanın istifadə edilməsi atmosfer prosesləri dinamikasının tənliklərini sadələşdirməyə və bununla da iqlim proqnozu həllinin səmərəli alqoritmini işləyib hazırlamağa imkan yaradır. Bu istiqamətdə kifayət qədər elmi əsərlər yazılmışdır.
İstinadlar
- Məmmədov Q. Ş. Xəlilov M. Y. Ekoloqların məlumat kitabı. "Elm" nəşriyyatı. Bakı: 2003. 516 s.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-03-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-01-13.
- Матвеев Л.Т. Основы общей метеорологии. Физика атмосферы. Л. 1965.
- Meteorologiya və iqlimşünaslıq. Ağayev T. D., Eldarov N. Ş. Bakı 2015. səh 16
- С.П.Хромов Метеорология и климатология. Ленинград. 1968, стр. 342
- Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası. Fiziki coğrafiya. Bakı, 2014, 528 səh.134
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Iqlim yun klima klimatos havanin coxillik rejimi Hava seraitinin bir birini evez eden butun muxtelifliklerinin mecmusu Planetar miqyasda zonalar daxilinde iqlim makroiqlim adlanir 1961 ci ilden 1990 ci ile qeder Yer sethinin temperatur deyismesi Mueyyen cografi landsaft ucun xarakterik olub bir ve ya bir nece meteoroloji stansiyanin melumati ile seciyyelendirile bilen iqlim mehelli iqlim mezoiqlim de adlanir kicik sahelerde tarla yamac tebii ve suni goller sahil seher ve s havanin yer sethine yaxin tebeqesinin iqlimine ise mikroiqlim deyilir Iqlimyaradici amiller gunes radiasiyasi hava axinlari erazinin movqeyi seth ortuyunun veziyyeti ve sairedir Esas iqlimyaradici prosesler ise atmosferin umumi dovrani ve rutubet dovranidir Iqlim tesir gosteren cografi amiller cografi en daireleri relyef deniz seviyyesinden hundurluk quru ve su sethinin paylanmasi deniz ve okean axinlari bitki ve torpaq ortuyunun xarakteri qar ortuyu ve havanin terkibidir Iqlim amilleriIqlimin esas elementleri gunes radiasiyasi isiq istilik atmosfer cokuntuleri ve atmosfer tezyiqi havanin rutubetliyi torpagin rutubetliyi havanin sirkulyasiyasi kulek atmosfer tezyiqi Iqlim amilleri biosenozun inkisafi ucun serait yaradir Istilik ve rutubetin yagintilari klimatoqramlarda gosterilmesi qebul olunmusdur Mueyyen erazi ucun xas olan ve ilden ile tekrarlanan hava tiplerinin coxillik rejimine iqlim deyilir Iqlim yaradan amillerCografi enlik Gunes ekvator ve tropiklerde boyuk bucaq altinda dusduyunden buranin havasi isti qutb erazilerinde ise Gunes sualari cox kicik bucaq altinda dusduyunden buranin havasi cox soyuq olur Hava kutlelerinin hereketi ve ya atmosfer sirkulyasiyasi Dunyada movcud olan yuksek tezyiq sahelerinden alcaq tezyiq sahelerine dogru hava kutleleri daima hereket edir ki bu da hemin erazilerin havasinin deyismesine sebeb olur Seth ortuyu Yeni erazinin sudan ve ya qurudan ibaret olmasi Okeanlardan uzaqlasdiqca erazide sutkaliq temperatur amplitudu artir yaginti azalir ve iqlim kontinentallasir Esas iqlim gostericileri temperatur yaginti ve hakim kuleklerdir Iqlimin 2 yarimtipi var Deniz okeanlar uzerinde formalasdigindan qis yumsaq yay mulayim bol yaginti temperatur amplitudu kicik olur Kontinental materikler uzerinde formalasdigindan yay isti qis sert soyuq yaginti az temperatur amplitudu boyuk olur Rus iqlimsunasi Alisov Yer sethinin Gunes terefinden qeyri beraber qizmasi faktina esaslanaraq dunyani 13 iqlim qursagina ayirib Bunlarin 7 si esas 6 si ise kecid iqlim qursaqlaridir Esas iqlim qursaqlarinda ilboyu yalniz bir hava kutlesi hakim olur Kecid iqlim qursaqlari esas iqlim qursaqlari arasinda yerlesirler ve onlarin oz hava kutleleri olmur Kecid iqlim qursaqlarinda yayda ozunden cenubdaki qisda ise ozunden simaldaki esas iqlim qursaginda movcud olan hava kutlesi hakim olur Iqlim qursaqlari bir birinden oz temperatur seraiti atmosfer tezyiqi ve hava kutleleri ile ferqlenirler Iqlim qursaqlariEsas iqlim qursaqlari 1 Ekvatorial iqlim qursagi tam zolaq yaratmir Ilboyu ekvatorial hava kutlesi hakimdir Gunes radiasiyasinin miqdari az deyisdiyinden fesiller bilinmir daima yaydir Gunesin dusme bucagi boyuk hava qalxan hereketlidir Ilboyu temperatur 26 ve 28 C dir Tezyiq alcaqdir Her gun hava buludlu ve yagintili olur Six cay sebekesi movcuddur Yagintilarin cox olmasinin esas sebebi bu zonada okeanlarin cox genis sahe tutmasidir Yuksek temperatur var Hava ilboyu isti ve rutubetli olur 2 3 Tropik 2 Ilboyu tropik hava kutleleri hakimdir Burada tezyq yuksek hava enen hereketli oldugundan buludsuzluq az yaginti yuksek temperatur seraiti movcuddur Sutkaliq temperatur amplitudu boyukdur isti ve quru kulekler passatlar esir Tropiklerde yalniz materiklerin serq sahillerinde yagintilarin miqdari bir qeder artir Buna sebeb isti cereyanlar musson ve passat kuleklerinin tesiridir Simal yarimkuresinde mussonlarin tesiri ile Cenubi ve Cenubi Serqi Asiyada tropik iqlim qursagi tam zolaq yarada bilmir Tropik iqlim qursagi 2 tipe ayrilir 2 1 Rutubetli deniz 2 2 Sehra kontinental 4 5 Mulayim 2 40 lik enliklerden qutb dairesine qeder uzanir Mulayim hava kutleleri ve Qerb kulekleri hakimdir Alcaq tezyiq hava qalxan hereketlidir Fesiller aydin secilir Illik temperatur amplitudu boyukdur En boyuk sutkaliq temperatur amplitudu yazda ve payizda aydin buludsuz havada musahide olunur Mulayim enliklerde materiklerin qerb sahillerinde isti cereyanlarin ve qerb kuleklerinin tesiri neticesinde yagintilarin miqdari artir Genis erazide yayildigindan xususile Avrasiyada 4 tipe ayrilir a deniz qis yumsaq yay serin ilboyu rutubetli b mulayim kontinental qis rutubetli soyuq yay quru serin Urala qeder c keskin kontinental yayi isti qisi sert soyuq illik temperatur amplitudu yuksek yaginti esasen yay aylarinda dusur az Sibir Tibet dagliq yaylasi d musson yay rutubetli mulayim qis quru mulayim Serqi Asiya 6 7 Arktik Antarktik Arktik hava kutleleri hakimdir Gunesin dusme bucagi ve temperatur amplitudasi kicikdir Hava enen hereketli tezyiq yuksek ilboyu quru soyuq az yagintilidir Fesiller bilinmir Kecid iqlim qursaqlari 8 9 Subekvatorial 2 dene 2 fesil var Yayda ekvatorial hava kutleleri hakim oldugundan hava isti ve rutubetli qisda topik hava kutleleri hakim oldugundan hava isti ve quru olur Caylari yayda bol sulu olur yaginti bol oldugundan Bitki ve heyvanlar alemi zengindir 10 11 Subtropik 2 dene Yayda tropik hava kutleleri hakim oldugundan hava isti ve quru qisda mulayim hava kutleleri hakim oldugundan hava rutubetli ve serin olur Fesiller aydin secilir Temperatur amplitudu yuksekdir Avrasiya materikinde bir birinden ferqlenen 4 tipe ayrilir a Araliq denizi iqlim tipi materikin qerbini ehate edir Yay isti quru qis mulayim ve rutubetli kecir Azerbaycanda bu iqlim tipi daxilindedir b Kontinental materikin merkezi hissesini ehate edir Yay quru ve isti qis quru ve soyuq olur Temperatur amplitudu boyukdur c Musson materikin serqini ehate edir Yay rutubetli ve serin qis quru ve serin olur d Cenub yarimkuresinde musson iqliminin evezinde ilboyu beraber rutubetli iqlim tipi genis yayilib 12 13 Subarktik ve subantarktik Yayda mulayim hava kutleleri hakim oldugundan hava mulayim ve rutubetli qisda arktik hava kutleleri hakim oldugundan hava quru ve soyuq olur Bu qursaqda bataqliqlarin yaranmasinin baslica sebebleri buxarlanmanin az ifrat rutubetlenme ve daimi donuslugun movcud olmasidir Fesiller arktik ve ekvatorial qursaqda bilinmir mulayim ve subtropik qursaqlarda ise aydin secilir Subekvatorial subarktik ve tropik iqlim qursaqlarinda ise ilboyu yalniz 2 fesil yay ve qis musahide olunur Insanin yasayib fealiyyet gostermesi ucun mulayim subtropik ve subekvatorial iqlim qursaqlari daha elverislidir Dunya ehalisi subtropik ve simal mulayim qursaqlarinda daha six meskunlasib Qeyd edek ki dunyada movcud olan 13 iqlim qursagindan 2 si subtropik ve mulayim Azerbaycandadir Iqlimin kontinentalligiKontinentalligin derecesini qiymetlendirmek ucun bir cox dusturlar teklif edilib Azerbaycanda bu istiqametde tedqiqatlar E C Eyyubov terefinden aparilmisdir Oz tedqiqatlarinda o Senker ve N N Ivanov terefinden teklif edilmis dusturlardan istifade etmisdir K 6 A f 20 5 Senker dusturu K A 100 0 33f N N Ivanov dusturu Burada k kontinentalliq derecesi A hava temperaturunun illik amplitudu f mehellin en dairesidir Her iki dusturun esasini eyni gostericiler teskil etdiyinden onlarin arasinda six korrelyasiya elaqesi vardir Azerbaycanda tipik okean iqlimi yoxdur Yalniz yuksek dagliq zonanin bezi kicik erazilerinde kontinentalliq indeksi 100 e yaxinlasir Iqlimin keskin kontinentalligi ile Naxcivan MR nin Arazboyu erazileri secilir Burada kontinentalliq indeksi 250 den artiqdir ve yalniz yuksek dagliq erazilerde zeif kontinental iqlim musahide edilir Olkenin orta dagliq ve denizsahili erazilerinin iqlimi zeif kontinentaldir Kur Araz ovaligi ve dageteyi erazilerin iqlimi orta kontinentaldir Yerli iqlimEyni iqlim tipine malik olan mueyyen cografi erazinin muxtelif yerlerinde ozunemexsus iqlim seraiti formalasa biler Meselen yamaclarin muxtelif ekspozisiyasinda seherlerde ve onun yaxin etrafinda mesede ve yaxin cemenlikde sum ve bataqliq uzerinde gol yaxinliginda ve ondan arali atmosfer seraiti bu ve ya diger derecede ferqlenir Bu o demekdir ki adlari cekilen cografi mekanlarda lokal iqlim seraiti yaranacaqdir Cografi veziyyetden asili olaraq mueyyen erazi ucun xas olan atmosfer seraitinin coxillik tekrarlanan rejimi yerli Lokal iqlim adlanir Bele mikroiqlim ferqleri seth prtuyunun qurulusundan ve xasselerinden de asilidir Onlarin tesiri irimiqyasli cografi amillere nisbeten zeifdir Ozunemexsus lokal iqlim seraiti yaradan amillerden muxtelif ekspozisiyaya malik seth ortuyunu mikrorelyefin qeyri beraberliyini torpagin rutubetinin cox ve ya az olmasini bitki ortuyunun xususiyyetini ve s gostermek olar Yerli seraitin bele muxtelifliyi temperatur ve rutubet rejiminde elece de buxarlanmada qeyri beraberliye getirib cixarir Elece de kulek buludluluq ve yaginti rejiminde bezi lokal ferqler musahide oluna biler Meselen denizlerin duzen sahillerinde bulud ve yaginti azalir Soyuq vaxtlarda ise asiq su sethi uzerinde konvektiv buludlar yarana biler Boyuk seherlerde dumanin tekrarlanmasi etraf erazi ile muqayisede daha tez tez olur Bezen sahil zonasi ve seherler ve diger iri obyektler barede sohbet getdikde buranin iqlimini yerli iqlim kimi teqdim edirler Lakin iqlim parametrlerinin kemiyyetine gore bu serhed deqiq deyildir PaleoiqlimUmumiyyetle planetar iqlim prosesleri cox murekkeb uzundovrlu ve muxtelif variantlidir Onlar zeif oyrenildiyinden prosesin hansi variantda inkisaf edeceyi haqqinda fikir soylemek cetindir Bununla birlikde xususi qeyd etmek lazimdir ki 1960 1998 ci iller erzinde SSRI i ve ABS nin birge fealiyyeti neticesinde Qrenlandiya ve Antarktida buzlaqlarin dibine qeder geden onlarla quyu qazildi ve neticede iqlimin son 450 min ilde deyismesi haqqinda etibarli material elde olundu Buz kernlerinde bir cox parametrler oyrenildi oksigen ve deyteriumun iztotoplari esasinda paleotemperatur berpa olundu Axirincilar XX esrin melumatlari meteostansiyalarin musahideleri ile muqayise olundu ve buz kernlerinden alinan neticeler ile musahide materiallari arasinda yaxsi oxsarliq oldugu askarlandi Elde olunan melumatlara gore son 450 min ilde istilesme ve soyuqlasma epoxalari qanunauygun sekilde bir birini evez etmisler Bizim yasadigimiz dovrde tezece baslamis siklde geoloqlar onu holosen adlandirir daxil olmaqla bu dovrde 6 iqlim sikli bas vermisdir Iqlimin proqnoz metodlariIqlimin deyismesi ve proqnozu problemine hesr olunmus coxlu sayda tedqiqatlari bizim fikrimizce uc istiqamete ayirmaq olar hidrodinamik fizika statistik statistikHidrodinamik metodlar Hidrodinamik metodlar atmosfer proseslerine tetbiq oluna bilen fizikanin esas qanunlarinin riyazi tesvirine esaslanir Bu istiqametin inkisafinda Rossbinin Blinovanin Marcukun ve s rolu boyukdur tenliklerinin helline esasen umumi atmosfer sirkulyasiyasi modelleri iqlim nezeriyyesinin ve hava proqnozunun riyazi metodlarinin tekmillesdirilmesi ve boyuk miqyasli proseslerin oyrenilmesi ucun vasitelerden biri oldu Atmosferin umumi sirkulyasiyasinin riyazi modellesdirilmesi nisbeten mehdud xarici parametrler bazasinda Yer qrupu planetlerinin iqlim rejimlerini berpa etmeye imkan verir Son zamanlar atmosferin umumi dovraninin modelleri etraf muhite aid olan tetbiqi suallarin helline daha cox celb edilir Onlarin iqlim deyismelerinin tetbiqi ve qabaqcadan xeber verilmesi iqlime antropogen ve diger tesirlerin tehlili meteoroloji elementlerin riyazi yolla proqnozunun helli meselelerine tetbiqini gostermek olar Umumi sirkulyasiyanin modellesmesi gelecekde daha mehsuldar EHM in yaradilmasindan asilidir Muasir modeller 105 derecede guce malikdir Bu reqemi 106 ve 107 ye catdirmaq daha yaxsi olardi Fiziki statistik metodla Adeten bu hell olunmamis meselelerden yan kecirler Proqnoz spektral statistik elaqeler esasinda verilir Bu ise tebietde bas veren prosesleri dolayi yolla nezere alir Her bir usulun fiziki mahiyyeti mulahizelerle mueyyen edilir Bunlara esasen gelecek iqlimin hamarlama elametleri secilir Meselen islerde Yerin oz oxu etrafinda suretinin deyismesinin iqlime tesir yollari gosterilir Son zamanlar fiziki statistik istiqamet riyazi statistikanin muasir nailiyyetleri informasiya nezeriyyesinin ve suretle isleyen EHM nin tetbiqi esasinda daha genis inkisaf etmisdir Bununla elaqedar elde olunmus statistik neticelerin fiziki esaslandirilmasi ve obyektiv yoxlanilmasi zamani coxlu suallar yaranir Statistik metodlar Iqlim proqnozu probleminin hellinin en effektiv yoxlamalarindan biri muasir statistik metodlarin tetbiqidir Statistik musahide melumatlarinin mufessel tehlili murekkeb meteoroloji proseslerin qanunauygunluqlarini acmaga imkan verir Ehtimal etmek olar ki statistik informasiyanin istifade edilmesi atmosfer prosesleri dinamikasinin tenliklerini sadelesdirmeye ve bununla da iqlim proqnozu hellinin semereli alqoritmini isleyib hazirlamaga imkan yaradir Bu istiqametde kifayet qeder elmi eserler yazilmisdir IstinadlarMemmedov Q S Xelilov M Y Ekoloqlarin melumat kitabi Elm nesriyyati Baki 2003 516 s Arxivlenmis suret 2022 03 21 tarixinde Istifade tarixi 2015 01 13 Matveev L T Osnovy obshej meteorologii Fizika atmosfery L 1965 Meteorologiya ve iqlimsunasliq Agayev T D Eldarov N S Baki 2015 seh 16 S P Hromov Meteorologiya i klimatologiya Leningrad 1968 str 342 Azerbaycan Respublikasinin cografiyasi Fiziki cografiya Baki 2014 528 seh 134Hemcinin baxIqlim anomaliyasi Iqlim qursagi Makroiqlim Mikroiqlim