Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sənaye (başqa dillərdə industria mənası latınca çalışqanlıq deməkdir) — iqtisadiyyatın əsas hissəsi olub, cəmiyyətin istehsal gücünün artmasına böyük təsir göstərərək həm sənayenin, həm də xalq təsərrüfatının başqa sahələri üçün əmək silahının hazırlanması ilə məşğul olan bir çox müəsissələrin (zavod, fabrik, hövzə, şaxta, elektrik stansiyası)toplusunu təsvir edir. Burada istehsal manufakturalardan fərqli olaraq yüksək mexanikləşdirmə və avtomatlaşdırma dərəcəsinə malikdir. Sənaye istehsal formalarının inkişaf etdirilib tətbiq olunması prosesinə sənayeləşmə deyilir.
Sənaye əsas olaraq iki böyük sahə altında qruplaşır: hasil edən və emal edən sənaye. Hasil edən sənayeyə misal kimi dağ mədənlərini, neft yataqlarını, həmçinin hidroelektrik stansiyalarını, su kanallarını, meşə istismar təsərrüfatı, balıqtutma və dəniz məhsullarının istehsalını göstərmək olar.
Emal edən sənayeyə isə qara və əlvan metalların, prokatların, kimyəvi və neft kimyası məhsulları, maşın və avadanlıqlar, ağac və kağız məhsulları, sement və başqa tikinti materialları, yüngül və yeyinti sənaye məhsulları, həmçinin sənaye məhsullarının təmiri ilə məşğul olan müəssisələr və istilik elektrik stansiyaları daxildirlər.
Neft sənayesi
Respublikada yanacaq sənayesi əsasən neftin və qazın çıxarılması və onların emalı ilə təmsil olunmuşdur. Neft və qaz hasilatının ilk dövrlər mütəmadi olaraq Abşeron yarımadasında, sonralar isə Aran iqtisadi rayonunun əsasən Muğan-Salyan hissəsində və Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunda, nəhayət, ən böyük həcmdə Xəzər dənizinin şelf zonasından çıxarılır. Hazırda neft və qaz istehsalı dənizdə sürətlə artır, quruda isə xüsusən Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunda hasilat getdikcə azalır. Vaxtilə istismar edilmiş neft yataqlarını da nəzərə almaqla, indi respublika ərazisində 90-a qədər neft-qaz yatağı vardır. Azərbaycanda aşkar edilmiş və sənaye istismarı üçün yararlı neft ehtiyatları 1,5 milyard ton neft, qaz ehtiyatları isə 2 trilyon kubmetrdir. Başqa kateqoriyaları da nəzərə alsaq, Azərbaycanda ümumi həcmi hesablanmış bir necə milyard ton neft və daha çox miqdarda təbii qaz ehtiyatları vardır. Uzun müddət yanacaq sənayesinin inkişafında böyük təcrübəsi olan və bu fəaliyyətdə çox yeniliklərin təşəbbüskarı kimi tanınan Azərbaycan neft və qaz sənayesinin geniş məkanda təcrübəsi təqdirəlayiq hal kimi qiymətləndirilmişdir.
Rusiyanın əsas neft rayonlarının "Birinci Bakı", Volqaboyu və "İkinci Bakı" adlandırılan, Qərbi Sibirin zəngin neft yataqlarının kəşfində Azərbaycan geoloqlarının və mütəxəssislərinin böyük rolunun olması Azərbaycanın "Neft Akademiyası" adlandırılması bunların bariz numunəsidir.
Azərbaycan dünyanın bir çox rayonlarında neft çıxarılma üsullarının təkmilləşdirilməsi, yeni texnikanın tətbiqi və neftçi mütəxəssislərin hazırlanmasında da görkəmli xidmətlər göstərmişdir. "Əsrin müqaviləsi" layihəsi vəzifələrinin uğurla həyata keçirilməsi ilə Azərbaycanın yanacaq sənayesi də özünün yeni mərhələsinə qədəm qoydu. 2007-ci ildə respublikada əvvəllər 1941-ci ildə çıxarılan rekord miqdar neftdən 41,5 mln. ton neft hasilatında nail olunmuş səviyyəni ötmüş, 50 milyon tona çatdırılmışdır. Xammalın çıxarılması indi də sürətlə davam edir. Neft hasilatının rayonlarının coğrafiyası genişdir.
Qaz kondensantı daxil olmaqla onun ümumi hasilatında birinci yeri Xəzər dənizi və Abşeron iqtisadi rayonu (41,6 min ton) tutur. İkinci yerdə Şirvan şəhəri (469 min ton), üçüncü yerdə Salyan rayonu (304 min ton) durur. Sonrakı yerləri isə Siyəzən rayonu (49 min ton), Neftçala rayonu (46 min ton) və İmişli rayonu (28 min ton) tutur. Neft hasilatı bu ildə 1995-ci ilə nisbətən 4 dəfə, o cümlədən Xəzər dənizində 3,7 dəfə artmışdır. Hazırda neft hasilatının 95,8 %-dən çoxu dənizdə, (40,8 milyon ton) qalan hissəsi isə (1,8 milyon ton) quruda həyata keçirilir. Azərbaycanda neft və qaz hasilatı iki təşkilat tərəfindən həyata keçirilir.
- Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ);
- Xarici şirkətləri və ARDNŞ-nin iştirakı ilə yaranmış Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti ABƏŞ-ə daxil olanlardanən böyüyünü İngiltərənin "Britsh petrolum" (PP), Norveçin "Statoyl", Türkiyənin "Tpno", ABŞ Yunokl, Ekzol Mebil, Yaponiyanın "İtoci" və İnplks xarici neft şirkətlərini göstərmək olar. Bu şirkətlər "Əsrin müqaviləsi"nə uyğun olaraq "Çıraq", "Günəşli" və "Azəri" neft yataqlarının istismarı ilə məşğul olur.
Onun hasil etdiyi neft və qaz xammalından əldə etdiyi gəlirin əsas hissəsi respublika dövlətinin sərəncamı ilə verilir. Tamamilə Azərbaycana məxsus olan ikinci şirkət Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətidir. ARDNŞ-in hasil etdiyi neft və qaz, habelə onlardan əldə edilən gəlir isə (bütövlükdə) Azərbaycan dövlətinə aidir. ARDNŞ-də təxminən ildə 9 milyon tona qədər hasil edilən neftin az bir hissəsi xammal kimi ixrac edilir, əsas hissəsi (7 milyon ton) emala verilir.
Neft emalı
Azərbaycanda neft emalının dərinliyi dünyanın bir sıra qabaqcıl ölkələrindən geri qalsa da, burada daha çox və keyfiyyətli emal məhsulları alınır. Onlardan ağ nefti avtomobil benzinini dizel yanacağını və s. göstərmək olar. Neft emalı prosesində müxtəlif karbohidrogen yarımfabrikatları alınır ki, önlarında xeyli hissəsi neft kimya və kimya sənayesinin mühüm xammalını təşkil edirlər.
Qaz sənayesi
Son zamanlar "Şahdəniz" qaz-kondensat yatağının istismara başlaması ilə əlaqədar olaraq bu yanacaq növünün də respublikada hasilat həcmi xeyli artmaqda davam edir. 2007-ci ildə çıxarılan qazın ümumi həcmi 17 mlyd m³ çox olmuşdur ki, bu da 1995-ci ilə nisbətən 2,5 dəfə çoxdur. Əlamətdar haldır ki, 2007-ci ildə hasil edilən qazın həcmi nail olduğu ən yüksək səviyyəni (1985-ci ildə 14–15 mlyd. m³) xeyli ötüb keçmişdir. İstehsal olunan qazın 16,3 mlyd. m³ və ya 97 %-i Xəzər dənizinin payına düşür. Hasil edilən qazın 57 %-i səmt qazı (yəni neftlə birlikdə çıxarılan) təşkil etdiyindən, məhsulun əsas hissəsi mövcud neft yataqlarından çıxarılır. "Şahdəniz" və "Qaradağ" yataqlarında qazın çıxarılması getdikcə mühüm yer tutmağa başlayıb.
Metallurgiya sənayesi
Müasir Azərbaycan metallurgiya sənayesi qara və əlvan metalların bir sıra sahələrini- yerli xammal ehtiyatlarının çıxarılması (dəmir filizi, alunit), onların ilkin emalı və müxtəlif hazır məhsullar istehsalını əhatə edir. Metallurgiya sənayesinin Azərbaycanda çox qədim tarixi vardır. Hələ XIX əsrin axırlarında və XX əsrin əvvəllərində neft sənayesinin tələbatı ilə qara metalın əridilməsi və ondan müxtəlif məhsullar (kanat, armatur və s.) alınması həyata keçirilirdi. Azərbaycanda sənaye üsulu ilə metalın alınmasına XX əsrin ortalarında başlanmışdır. Respublikanın 250 mln. tondan çox ehtiyatı olan Daşkəsən yataqlarında aşkar edilmiş dəmir filizi əsasında Daşkəsən şəhərində böyük filiz saflaşdırma zavodu tikilmişdir, lakin saflaşdırılan filiz Sovet dövründə sonrakı emal üçün Gürcüstan Respublikasının Rustavi şəhərinə göndərilirdi və onun əsasında burada nəhəng metallurgiya kombinatı tikilmişdi.
Azərbaycanda isə yerli böyük tələbatı ödəmək üçün Rustavidən idxal olunan çuğun və yerli metal qırıntısı xammalı əsasında Sumqayıt şəhərində boru-prokat zavodu tikilmişdir. Bu zavod Azərbaycanın və Sovet İttifaqının başqa neft rayonlarını təmin etmək üçün polad borular və respublika maşınqayırma sənayesi üçün metal məhsullar hasil edirdi. Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra Sumqayıt boru–prokat zavodunun istehsal həcmi xeyli azaldı və Daşkəsən filiz saflaşdırma zavodunda istehsal tamamilə dayandırıldı.
O zaman iri maşınqayırma zavodlarında yaradılan metal əridən sexlər də əsasən öz fəaliyyətlərini azaltdı. Bakıda başlanan tikinti "bumk" ilə bağlı armatura artan tələbatı ödəmək üçün iri "Bakı Steel Componi" zavodu tikildi. 2006-cı ildə fəaliyyətə başlayan Daşkəsən filiz saflaşdırma kombinatında artıq 17,2 min ton (2007-ci il) dəmir filizi hasil olunur. Onun yaxınlığında, Gəncə şəhərində illik istehsal gücü bir milyon ton olacaq boru-prokat kompleksi zavodu tikilir. Bir sıra başqa metallurgiya müəssisələrinin bərpası da həyata keçirilir. Hazırda ölkədə polad borular istehsalı 28,7 min ton təşkil edir. İkinci metallurgiya sənaye sahəsi olan əlvan metallurgiya da yerli xammal əsasında inkişaf edir.
Bu sahənin də inkişaf tarixi çox qədimdir. Hələ XIX əsrdə Almaniyanın "Simens" şirkəti Gədəbəy rayonunda mis filizi çıxararaq, onu Gədəbəy və Qalakənd zavodlarında emal etmişdir. Hazırda əlvan metallurgiyanın Zəylik alunit xammalı əsasında (alüminium xammalı) respublikada geniş müəssisələr şəbəkəsi yaradılmışdır. Zəylik alunit yatağından çıxarılan alunit və Yeni Gvineyadan idxal olunan boksit (alüminium xammalı) əsasında Gəncə şəhərində Sovet dövründə (Gil torpaq zavodu) tikilmişdir. Xammalın emalı prosesində müxtəlif məhsullar (kükürd turşusu, kalium gübrəsi və s.) da istehsal olunurdu. Hazır yarımfabrikat məhsulu olan metal alyminum və müxtəlif son məhsullar hazırlamaq üçün gil torpaq xammalı Sumqayıt alüminium zavoduna göndərilirdi. Burada zavodun özündə hasil edilən məhsullardan başqa, onun xammalı əsasında Bakıda, Gəncədə, Naxçıvanda müxtəlif hazır məhsullar, o cümlədən məişətdə işlənən müxtəlif qab-qacaq istehsal edilirdi. Sovet dövründə Sumqayıt alüminium zavodunda istehsal edilən məişət soyuducuları üçün buxarlayıcılar ölkənin digər regionlarının tələbatını ödəyirdi.
Bunlardan başqa, Naxçıvanda kəşf edilmiş Parağaçay yatağında molibden metalı, Gümüşlü və Ağdərə yataqlarında sink və qurğuşun çıxarılırdı və emal üçün başqa respublikalara göndərilirdi. Sovet İttifaqının süqutu nəticəsində bu müəssisələrin əksəriyyətində istehsalın həcmi dayandırıldı, ya da xeyli azaldı. Müstəqillik dövründə iqtisadiyyatın sərbəst inkişafına və böyük tələbata uyğun olaraq metallurgiyanın yeni prinsiplər və texnologiya əsasında inkişafı diqqət mərkəzindədir. Zəylik filiz mədənində yeni texnologiyalar əsasında istehsal bərpa olunmuşdur. Xammalın yaxınlığında Gəncə şəhərində ildə 100 min ton məhsul verəcək (əvvəlkindən də çox) kompleks tikilmək üzrədir.
Müstəqilliyin ilk dövrlərində çoxlu başqa sənaye sahələri kimi əlvan metallurgiyanın müəssisələri tənəzzülə uğrasa da, hazırda əsas alüminium müəssisələri bərpa edilərək işləyir. Gəncə alüminium zavodunda xammalın saflaşdırılması üzrə fəaliyyətin yenidən qurulması nəticəsində 2007-ci ildə gil-torpaq istehsalı 384,5 min tona çatmışdır. Bundan başqa, qeyd etdiyimiz kimi, Gəncə şəhərində illik istehsalı xeyli olan müasir alüminium emalı zavodu yenidən qurulur. Ümumiyyətlə, Azərbaycan ərazisi müxtəlif qiymətli əlvan filiz yataqlarının ehtiyatları ilə çox zəngindir. Hazırda Azərbaycanın bütün filiz yataqları içərisində əlvan metal filizləri yataqlarının ehtiyatlarının dəyər ifadəsində xüsusi çəkisi təxminən 44 %-ə bərabərdir, bunun isə 13 %-ni alüminium xammal ehtiyatları təşkil edir. Azərbaycan ərazisinin müxtəlif hissələri qiymətli qızıl yataqları ilə də xeyli zəngindər. İlk olaraq 2008-ci ildə Gədəbəy rayonunun qızıl yataqlarının istismarına başlanmışdır.
Bu faydalı qazıntıların yataqları, həmçinin, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ordubad rayonunda Piyazbaşı, Şəkər və s. yataqları, Qazax rayonunda Dağkəsəmənli qızıl-mis, Tovuz rayonunda Qoşa Qızıl yataqları aşkar edilmişdir, xeyli miqdar qızıl yataqları Azərbaycanın işğal olunmuş müxtəlif ərazilərində, o cümlədən Kəlbəcər rayonunun Qoşabulaq, Zəngilan rayonunun Vejnəli qızıl yataqlarında bu qiymətli xammalın böyük ehtiyatları müəyyən edilmişdir. Bu zəngin sərvətlər düşmən tapdağından azad edildikdən sonra mənimsənilməyə başlanılacaqdır.
Azərbaycanın çox əhəmiyyətli polimetal (Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunda Filizçay, Kasdağ, Kaxtex və s. yataqlar, Ağdərə rayonunda "Mehmana" yataqları) sərvətləri kükürd xammalının idxalı və daha böyük həcimdə kükürd turşusu istehsalını təşkil etmək, eyni zamanda respublikanın böyük ehtiyacı olan mis və digər metalların çıxarılması və emalı üzrə yeni istehsal sahələrinin tikilməsi üçün böyük imkanları vardır. Bu qiymətli xammal növündən düzgün istifadə edilməsi Azərbaycan həyatının çox sahələrində mühüm əhəmiyyət kəsb edəcəkdir. Məsələ ondadır ki, xammalın hasil edilən rayonlarında saflaşdırılması və emalı ciddi problemlərin yaranmasına səbəb ola bilər.
Hər şeydən əvvəl çıxarılan xammalın elə yerlərdə emalının həyata keçirilməsi ərazinin təbiətinə, ilk növbədə meşələrinə və su mənbələrinə xələl gətirə bilər və ümumiyyətlə bu, ölkədə təbiəti qorumaq işinə ciddi mənfi təsir göstərər. Odur ki, Filizçay polimetal filiz xammalı çıxarıldıqdan sonra düzgün olardı ki, onun emal müəssisəsinin yataq ərazisinə yaxın olan qonşu Şəki rayonu daxilində yerləşən və kənd təsərrüfatına yararlı olmayan, habelə təbiəti qorumaq sahəsində heç bir əhəmiyyət kəsb etməyən, dəmir yolu xəttinə yaxın Mingəçevir güclü enerji mərkəzindən çox da uzaqda olmayan Hacınohur düzündə yerləşdirilməsi daha məqsədəuyğun hesab edilməlidir. Filiz saflaşdırılması və onun əsasında iri kimya-metallurgiya kompleksinin yaradılması Şəki-Zaqatalanın ətraf rayonlarında bol olan işçi qüvvəsindən səmərəli istifadə üçün yararlı ola bilər.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Senaye basqa dillerde industria menasi latinca calisqanliq demekdir iqtisadiyyatin esas hissesi olub cemiyyetin istehsal gucunun artmasina boyuk tesir gostererek hem senayenin hem de xalq teserrufatinin basqa saheleri ucun emek silahinin hazirlanmasi ile mesgul olan bir cox muesisselerin zavod fabrik hovze saxta elektrik stansiyasi toplusunu tesvir edir Burada istehsal manufakturalardan ferqli olaraq yuksek mexaniklesdirme ve avtomatlasdirma derecesine malikdir Senaye istehsal formalarinin inkisaf etdirilib tetbiq olunmasi prosesine senayelesme deyilir Dag meden senaye sahesi Senaye esas olaraq iki boyuk sahe altinda qruplasir hasil eden ve emal eden senaye Hasil eden senayeye misal kimi dag medenlerini neft yataqlarini hemcinin hidroelektrik stansiyalarini su kanallarini mese istismar teserrufati baliqtutma ve deniz mehsullarinin istehsalini gostermek olar Emal eden senayeye ise qara ve elvan metallarin prokatlarin kimyevi ve neft kimyasi mehsullari masin ve avadanliqlar agac ve kagiz mehsullari sement ve basqa tikinti materiallari yungul ve yeyinti senaye mehsullari hemcinin senaye mehsullarinin temiri ile mesgul olan muessiseler ve istilik elektrik stansiyalari daxildirler Neft senayesiRespublikada yanacaq senayesi esasen neftin ve qazin cixarilmasi ve onlarin emali ile temsil olunmusdur Neft ve qaz hasilatinin ilk dovrler mutemadi olaraq Abseron yarimadasinda sonralar ise Aran iqtisadi rayonunun esasen Mugan Salyan hissesinde ve Quba Xacmaz iqtisadi rayonunda nehayet en boyuk hecmde Xezer denizinin self zonasindan cixarilir Hazirda neft ve qaz istehsali denizde suretle artir quruda ise xususen Quba Xacmaz iqtisadi rayonunda hasilat getdikce azalir Vaxtile istismar edilmis neft yataqlarini da nezere almaqla indi respublika erazisinde 90 a qeder neft qaz yatagi vardir Azerbaycanda askar edilmis ve senaye istismari ucun yararli neft ehtiyatlari 1 5 milyard ton neft qaz ehtiyatlari ise 2 trilyon kubmetrdir Basqa kateqoriyalari da nezere alsaq Azerbaycanda umumi hecmi hesablanmis bir nece milyard ton neft ve daha cox miqdarda tebii qaz ehtiyatlari vardir Uzun muddet yanacaq senayesinin inkisafinda boyuk tecrubesi olan ve bu fealiyyetde cox yeniliklerin tesebbuskari kimi taninan Azerbaycan neft ve qaz senayesinin genis mekanda tecrubesi teqdirelayiq hal kimi qiymetlendirilmisdir Rusiyanin esas neft rayonlarinin Birinci Baki Volqaboyu ve Ikinci Baki adlandirilan Qerbi Sibirin zengin neft yataqlarinin kesfinde Azerbaycan geoloqlarinin ve mutexessislerinin boyuk rolunun olmasi Azerbaycanin Neft Akademiyasi adlandirilmasi bunlarin bariz numunesidir Azerbaycan dunyanin bir cox rayonlarinda neft cixarilma usullarinin tekmillesdirilmesi yeni texnikanin tetbiqi ve neftci mutexessislerin hazirlanmasinda da gorkemli xidmetler gostermisdir Esrin muqavilesi layihesi vezifelerinin ugurla heyata kecirilmesi ile Azerbaycanin yanacaq senayesi de ozunun yeni merhelesine qedem qoydu 2007 ci ilde respublikada evveller 1941 ci ilde cixarilan rekord miqdar neftden 41 5 mln ton neft hasilatinda nail olunmus seviyyeni otmus 50 milyon tona catdirilmisdir Xammalin cixarilmasi indi de suretle davam edir Neft hasilatinin rayonlarinin cografiyasi genisdir Qaz kondensanti daxil olmaqla onun umumi hasilatinda birinci yeri Xezer denizi ve Abseron iqtisadi rayonu 41 6 min ton tutur Ikinci yerde Sirvan seheri 469 min ton ucuncu yerde Salyan rayonu 304 min ton durur Sonraki yerleri ise Siyezen rayonu 49 min ton Neftcala rayonu 46 min ton ve Imisli rayonu 28 min ton tutur Neft hasilati bu ilde 1995 ci ile nisbeten 4 defe o cumleden Xezer denizinde 3 7 defe artmisdir Hazirda neft hasilatinin 95 8 den coxu denizde 40 8 milyon ton qalan hissesi ise 1 8 milyon ton quruda heyata kecirilir Azerbaycanda neft ve qaz hasilati iki teskilat terefinden heyata kecirilir Azerbaycan Respublikasi Dovlet Neft Sirketi ARDNS Xarici sirketleri ve ARDNS nin istiraki ile yaranmis Azerbaycan Beynelxalq Emeliyyat Sirketi ABES e daxil olanlardanen boyuyunu Ingilterenin Britsh petrolum PP Norvecin Statoyl Turkiyenin Tpno ABS Yunokl Ekzol Mebil Yaponiyanin Itoci ve Inplks xarici neft sirketlerini gostermek olar Bu sirketler Esrin muqavilesi ne uygun olaraq Ciraq Gunesli ve Azeri neft yataqlarinin istismari ile mesgul olur Onun hasil etdiyi neft ve qaz xammalindan elde etdiyi gelirin esas hissesi respublika dovletinin serencami ile verilir Tamamile Azerbaycana mexsus olan ikinci sirket Azerbaycan Dovlet Neft Sirketidir ARDNS in hasil etdiyi neft ve qaz habele onlardan elde edilen gelir ise butovlukde Azerbaycan dovletine aidir ARDNS de texminen ilde 9 milyon tona qeder hasil edilen neftin az bir hissesi xammal kimi ixrac edilir esas hissesi 7 milyon ton emala verilir Neft emali Azerbaycanda neft emalinin derinliyi dunyanin bir sira qabaqcil olkelerinden geri qalsa da burada daha cox ve keyfiyyetli emal mehsullari alinir Onlardan ag nefti avtomobil benzinini dizel yanacagini ve s gostermek olar Neft emali prosesinde muxtelif karbohidrogen yarimfabrikatlari alinir ki onlarinda xeyli hissesi neft kimya ve kimya senayesinin muhum xammalini teskil edirler Qaz senayesiSon zamanlar Sahdeniz qaz kondensat yataginin istismara baslamasi ile elaqedar olaraq bu yanacaq novunun de respublikada hasilat hecmi xeyli artmaqda davam edir 2007 ci ilde cixarilan qazin umumi hecmi 17 mlyd m cox olmusdur ki bu da 1995 ci ile nisbeten 2 5 defe coxdur Elametdar haldir ki 2007 ci ilde hasil edilen qazin hecmi nail oldugu en yuksek seviyyeni 1985 ci ilde 14 15 mlyd m xeyli otub kecmisdir Istehsal olunan qazin 16 3 mlyd m ve ya 97 i Xezer denizinin payina dusur Hasil edilen qazin 57 i semt qazi yeni neftle birlikde cixarilan teskil etdiyinden mehsulun esas hissesi movcud neft yataqlarindan cixarilir Sahdeniz ve Qaradag yataqlarinda qazin cixarilmasi getdikce muhum yer tutmaga baslayib Metallurgiya senayesiMuasir Azerbaycan metallurgiya senayesi qara ve elvan metallarin bir sira sahelerini yerli xammal ehtiyatlarinin cixarilmasi demir filizi alunit onlarin ilkin emali ve muxtelif hazir mehsullar istehsalini ehate edir Metallurgiya senayesinin Azerbaycanda cox qedim tarixi vardir Hele XIX esrin axirlarinda ve XX esrin evvellerinde neft senayesinin telebati ile qara metalin eridilmesi ve ondan muxtelif mehsullar kanat armatur ve s alinmasi heyata kecirilirdi Azerbaycanda senaye usulu ile metalin alinmasina XX esrin ortalarinda baslanmisdir Respublikanin 250 mln tondan cox ehtiyati olan Daskesen yataqlarinda askar edilmis demir filizi esasinda Daskesen seherinde boyuk filiz saflasdirma zavodu tikilmisdir lakin saflasdirilan filiz Sovet dovrunde sonraki emal ucun Gurcustan Respublikasinin Rustavi seherine gonderilirdi ve onun esasinda burada neheng metallurgiya kombinati tikilmisdi Azerbaycanda ise yerli boyuk telebati odemek ucun Rustaviden idxal olunan cugun ve yerli metal qirintisi xammali esasinda Sumqayit seherinde boru prokat zavodu tikilmisdir Bu zavod Azerbaycanin ve Sovet Ittifaqinin basqa neft rayonlarini temin etmek ucun polad borular ve respublika masinqayirma senayesi ucun metal mehsullar hasil edirdi Sovet Ittifaqi dagildiqdan sonra Sumqayit boru prokat zavodunun istehsal hecmi xeyli azaldi ve Daskesen filiz saflasdirma zavodunda istehsal tamamile dayandirildi O zaman iri masinqayirma zavodlarinda yaradilan metal eriden sexler de esasen oz fealiyyetlerini azaltdi Bakida baslanan tikinti bumk ile bagli armatura artan telebati odemek ucun iri Baki Steel Componi zavodu tikildi 2006 ci ilde fealiyyete baslayan Daskesen filiz saflasdirma kombinatinda artiq 17 2 min ton 2007 ci il demir filizi hasil olunur Onun yaxinliginda Gence seherinde illik istehsal gucu bir milyon ton olacaq boru prokat kompleksi zavodu tikilir Bir sira basqa metallurgiya muessiselerinin berpasi da heyata kecirilir Hazirda olkede polad borular istehsali 28 7 min ton teskil edir Ikinci metallurgiya senaye sahesi olan elvan metallurgiya da yerli xammal esasinda inkisaf edir Bu sahenin de inkisaf tarixi cox qedimdir Hele XIX esrde Almaniyanin Simens sirketi Gedebey rayonunda mis filizi cixararaq onu Gedebey ve Qalakend zavodlarinda emal etmisdir Hazirda elvan metallurgiyanin Zeylik alunit xammali esasinda aluminium xammali respublikada genis muessiseler sebekesi yaradilmisdir Zeylik alunit yatagindan cixarilan alunit ve Yeni Gvineyadan idxal olunan boksit aluminium xammali esasinda Gence seherinde Sovet dovrunde Gil torpaq zavodu tikilmisdir Xammalin emali prosesinde muxtelif mehsullar kukurd tursusu kalium gubresi ve s da istehsal olunurdu Hazir yarimfabrikat mehsulu olan metal alyminum ve muxtelif son mehsullar hazirlamaq ucun gil torpaq xammali Sumqayit aluminium zavoduna gonderilirdi Burada zavodun ozunde hasil edilen mehsullardan basqa onun xammali esasinda Bakida Gencede Naxcivanda muxtelif hazir mehsullar o cumleden meisetde islenen muxtelif qab qacaq istehsal edilirdi Sovet dovrunde Sumqayit aluminium zavodunda istehsal edilen meiset soyuduculari ucun buxarlayicilar olkenin diger regionlarinin telebatini odeyirdi Bunlardan basqa Naxcivanda kesf edilmis Paragacay yataginda molibden metali Gumuslu ve Agdere yataqlarinda sink ve qurgusun cixarilirdi ve emal ucun basqa respublikalara gonderilirdi Sovet Ittifaqinin suqutu neticesinde bu muessiselerin ekseriyyetinde istehsalin hecmi dayandirildi ya da xeyli azaldi Musteqillik dovrunde iqtisadiyyatin serbest inkisafina ve boyuk telebata uygun olaraq metallurgiyanin yeni prinsipler ve texnologiya esasinda inkisafi diqqet merkezindedir Zeylik filiz medeninde yeni texnologiyalar esasinda istehsal berpa olunmusdur Xammalin yaxinliginda Gence seherinde ilde 100 min ton mehsul verecek evvelkinden de cox kompleks tikilmek uzredir Musteqilliyin ilk dovrlerinde coxlu basqa senaye saheleri kimi elvan metallurgiyanin muessiseleri tenezzule ugrasa da hazirda esas aluminium muessiseleri berpa edilerek isleyir Gence aluminium zavodunda xammalin saflasdirilmasi uzre fealiyyetin yeniden qurulmasi neticesinde 2007 ci ilde gil torpaq istehsali 384 5 min tona catmisdir Bundan basqa qeyd etdiyimiz kimi Gence seherinde illik istehsali xeyli olan muasir aluminium emali zavodu yeniden qurulur Umumiyyetle Azerbaycan erazisi muxtelif qiymetli elvan filiz yataqlarinin ehtiyatlari ile cox zengindir Hazirda Azerbaycanin butun filiz yataqlari icerisinde elvan metal filizleri yataqlarinin ehtiyatlarinin deyer ifadesinde xususi cekisi texminen 44 e beraberdir bunun ise 13 ni aluminium xammal ehtiyatlari teskil edir Azerbaycan erazisinin muxtelif hisseleri qiymetli qizil yataqlari ile de xeyli zenginder Ilk olaraq 2008 ci ilde Gedebey rayonunun qizil yataqlarinin istismarina baslanmisdir Bu faydali qazintilarin yataqlari hemcinin Naxcivan Muxtar Respublikasi Ordubad rayonunda Piyazbasi Seker ve s yataqlari Qazax rayonunda Dagkesemenli qizil mis Tovuz rayonunda Qosa Qizil yataqlari askar edilmisdir xeyli miqdar qizil yataqlari Azerbaycanin isgal olunmus muxtelif erazilerinde o cumleden Kelbecer rayonunun Qosabulaq Zengilan rayonunun Vejneli qizil yataqlarinda bu qiymetli xammalin boyuk ehtiyatlari mueyyen edilmisdir Bu zengin servetler dusmen tapdagindan azad edildikden sonra menimsenilmeye baslanilacaqdir Azerbaycanin cox ehemiyyetli polimetal Seki Zaqatala iqtisadi rayonunda Filizcay Kasdag Kaxtex ve s yataqlar Agdere rayonunda Mehmana yataqlari servetleri kukurd xammalinin idxali ve daha boyuk hecimde kukurd tursusu istehsalini teskil etmek eyni zamanda respublikanin boyuk ehtiyaci olan mis ve diger metallarin cixarilmasi ve emali uzre yeni istehsal sahelerinin tikilmesi ucun boyuk imkanlari vardir Bu qiymetli xammal novunden duzgun istifade edilmesi Azerbaycan heyatinin cox sahelerinde muhum ehemiyyet kesb edecekdir Mesele ondadir ki xammalin hasil edilen rayonlarinda saflasdirilmasi ve emali ciddi problemlerin yaranmasina sebeb ola biler Her seyden evvel cixarilan xammalin ele yerlerde emalinin heyata kecirilmesi erazinin tebietine ilk novbede meselerine ve su menbelerine xelel getire biler ve umumiyyetle bu olkede tebieti qorumaq isine ciddi menfi tesir gosterer Odur ki Filizcay polimetal filiz xammali cixarildiqdan sonra duzgun olardi ki onun emal muessisesinin yataq erazisine yaxin olan qonsu Seki rayonu daxilinde yerlesen ve kend teserrufatina yararli olmayan habele tebieti qorumaq sahesinde hec bir ehemiyyet kesb etmeyen demir yolu xettine yaxin Mingecevir guclu enerji merkezinden cox da uzaqda olmayan Hacinohur duzunde yerlesdirilmesi daha meqsedeuygun hesab edilmelidir Filiz saflasdirilmasi ve onun esasinda iri kimya metallurgiya kompleksinin yaradilmasi Seki Zaqatalanin etraf rayonlarinda bol olan isci quvvesinden semereli istifade ucun yararli ola biler Hemcinin baxMasinqayirma