Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Teodor Ruzvelt (ing. Theodore Roosevelt; 27 oktyabr 1858[…], Manhetten, Nyu-York ştatı – 6 yanvar 1919[…]) — Amerika Birləşmiş Ştatlarının 26-cı prezidenti (1901–1909). 1906-cı il Nobel Sülh Mükafatı laureatı. ABŞ-nin 32-ci prezidenti Franklin Delano Ruzveltin uzaq qohumu olmaqla yanaşı, həm də onun qardaşı qızı Franklin Ruzveltin həyat yoldaşı olmuşdur. Böyük dəyənək siyasəti onun adı ilə bağlıdır.
| Teodor Ruzvelt | |
|---|---|
| Theodore Roosevelt | |
 | |
| 14 sentyabr 1901 – 4 mart 1909 | |
| Vitse-prezident | olmayıb (1901-1905) Çarlz Feyrbanks (1905-1909) |
| Əvvəlki | Uilyam Mak-Kinli |
| Sonrakı | Uilyam Taft |
| 4 mart 1901 – 14 sentyabr 1901 | |
| Prezident | Uilyam Mak-Kinli |
| Əvvəlki | Qarret Hobart (1899-adək) |
| Sonrakı | Çarlz Ferbenks (1905-dən) |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum adı | Theodore Roosevelt Jr. |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Nyu-York, ABŞ |
| Vəfat tarixi | (60 yaşında) |
| Vəfat yeri | Oyster Bey, Nyu-York, ABŞ |
| Vəfat səbəbi | ağciyər arteriyasının tromboembolizmi |
| Partiya | Respublikaçılar partiyası |
| Təhsili | Harvard Universiteti |
| Fəaliyyəti | tədqiqatçı-səyyah[d], tarixçi, esseist, yazıçı, siyasətçi, avtobioqraf[d], təbiətşünas, dövlət xadimi, ornitoloq, gündəlik yazıçısı[d] |
| Atası | Teodor Ruzvelt (ata) |
| Anası | Mitti Ballok |
| Həyat yoldaşları | 1) Edit Ruzvelt (1880-1884) 2) Edit Kermit Karov Ruzvelt (1886-dan) |
| Uşaqları | oğulları: Ted, Kermit, Arçi və Kventin qızları: Alisa və Etel |
| Dini | Protestant |
| Hərbi xidmət | |
| Qoşun növü | Amerika Birləşmiş Ştatları Quru Qoşunları[d] |
| Döyüşlər | |
| Rütbəsi | polkovnik |
| Elmi fəaliyyəti | |
| Elm sahəsi | ABŞ siyasi sistemi |
| Elmi dərəcəsi |
|
| | |
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Adı tarixdə 100 ən çox öyrənilmiş şəxsiyyətlər siyahısına daxil edilib.
1912-ci il seçkiləri
1912-ci il prezident seçkilərində Respublikaçılar partiyasından namizədliyini irəli sürmək istəmiş, lakin partiyadaxili ilkin seçkilərdə qalib gəlsə də, partiyanın qurultayında onun yerinə həmin vaxt prezident vəzifəsini tutan Uilyam Taft namizəd seçilmişdir. Bundan qəzəblənən Teodor Ruzvelt 300-dən artıq tərəfdarı ilə Respublikaçılar partiyasından ayrılaraq yaratmış və bu partiyadan prezidentliyə namizəd olmuşdur. Seçkilərdə Uilyam Taftı geridə qoysa da, demokratların namizədi Vudro Vilsona böyük fərqlə məğlub olmuşdur.
Ruzveltin ekspansionist siyasəti
O, konqress üçün əsaslı surətdə ilk müraciətnaməsini hazırladı. Yeni prezident xarici siyasətə çox diqqət ayırırdı. Öz sələfinin Filippinin işğalı, həmçinin Kuba və Puerto-Rikoda protektorat qurulması kimi xarici siyasət kursunu dəstəklədiyini qeyd edərək yeni prezident bəyan etdi ki, ABŞ, eləcə də bütün Amerika qitəsi ölkələrinin xarici siyasətdə başlıca əsaslandığı akt məhz Monro doktorinası olmalıdır. Bu Ruzveltin Monro doktorinası haqqında ilk deyimi idi; sonralar o yenidən bu məsələnin üzərinə bir daha qayıdaraq, onun üçün xüsusi şərh verəcəkdir. Bu müraciətdə isə Ruzvelt ardıcıl olaraq güclü donanma sülhün zəmanətidir — arqumentinə əl ataraq, özünün ən çox sevdiyi ideyalardan biri olan ABŞ-nin hərbi-dəniz qüvvələrinin möhkəmləndirilməsi, güclü donanma quruculuğunun labüdlüyü haqqındakı fikirlərini ifadə edirdi.
1903-cü ildə Ruzvelt Kubanı məcbur etdi ki, ABŞ-yə adaya müdaxilə və işğal etmək hüququ verən və bədnam "Plata düzəlişi" (koqress tərəfindən 1901-ci ildə qəbul edilib) ilə razılaşsın. İspan zülmündən zorla azad olmuş Kuba, amerikan yarımmüstəmləkəsinə çevrildi, bundan ilk növbədə ABŞ-nin iri inhisarları istifadə etdi. Ruzveltin prezidentliyi illərində (1902-ci ildən 1909-cu ilədək) Kubada amerikan kapital qoyuluşu 30 milyarddan 200 milyard dollaradək artdı.
Prezidentlik onun üçün öz ekspansionist nəzəriyyələrini təcrübədə tətbiq etməyə böyük imkanlar açıldı. Sakit okeanda ABŞ-nin hömranlığı yeni prezidentin başlıca ideyası idi. 1900-cü ildə o, açıq-aşkar yazırdı: "Mən Birləşmiş Ştatları Sakit okeanda başçılıq edən dövlət kimi görmək istərdim". Tamamilə aydındır ki, Makkinli Filippinin zəbt olunmasını elan edərkən Ruzvelt onu dəstəkləyirdi. O, filippinlilərin özünü idarə etmək qabiliyyətinə malik olmadıqlarını təkid edərək milli-azadlıq hərəkatını boğmaq və adalarda amerikan idarə etmə sisteminin tətbiq olunmasını tələb edirdi. Ruzveltin prezident postuna gəlişi zamanına qədər adalardakı hərbi hərəkat rəsmi olaraq dayandırılmışdır, baxmayaraq ki, Aginaldonun-filippin üsyançılarının başçısının-amerikanlılar tərəfindən əsarətə alınması və 1901-ci ilin martında onun təslimindən sonra üsyançılar ordusu bir-birinn ardınca müqaviməti dayandırdılar, lakin amerikan ordusunun üsyançılara və adaların din əhalisinə qarşı görünməmiş qəddar divanı davam edirdi. Ruzvelt bu cəza tədbirlərini "qanuna tabe olma tərbiyəsi" adlandırırdı. ABŞ-nin filippin xalqını od və qılıncla düzəltmək hüququna malik olması əqidəsinə əmin olan Ruzvelt öz hökumətinin hərəkətlərinə doğrudan da etiraz edən və xalqın gözünü adaların zəbt olunmasının və amerikan əsgərlərinin qəddarlığının əsl səbəblərinə həqiqətən də açmaq istəyən anti-imperialistlərə qarşı qəzəbini çətinliklə gizlədirdi. Onu sosialistlərdən daha çox burjua pafisistləri (milyoner E. Karnegi, senatorlar Xoar və Petttiqru, Şurts), daha doğrusu, öz sinfinin mötəbər nümayəndələri xüsusən təhrik edirdilər ki, onlardan da yaxa qurtarmaq asan iş deyildi. Prezident T. Ruzveltin fərqləndirici cəhətlərindən biri də lazımi adamların onun hərəkətlərini məzəmmət etmək deyil, onunla fəxr eləməsi və ya heç olmazsa, onun hərəkətlərinə haqq qazandırmaları arzusu idi. 1902-ci ilin yayında filippinlilərə qarşı qəddar münasibətə görə senator Xoar tərəfindən günahlandırılan müraciətə o, görünməyən riyakarlıqla cavab yazdı: "…Sizin gözünüzdə mənim, nəhəng işində öz vəzifəsini pis yerinə yetirən insan kimi görsənməyim mənim üçün dözülməzdir. Rica edirəm inanasınız ki, uzun, ağır düşüncələrdən sonra, mənim vəzifəmin nədən ibarət olduğu barədəki çox axtarışlardan və bəzi inamsızlıqlardan sonra indi mən vəzifəmi mənə necə görünürsə, elə də yerinə yetirirəm". Prezidentin fikrincə bu vəzifə müqavimətin qeyd-şərtsiz olaraq qırılması və "qanun və qaydaların bərpasının" silah gücünə yerinə yetirilməsindən ibarətdir.
Monro doktrinası
Hələ konqressə ilk müraciətində Ruzvelt Monro doktrinasını ölkənin xarici siyasətində təməl daşı kimi irəli çəkmiş və Amerika qitəsi ölkələrini müstəmləkəyə çevirməsində 1902–1903-cü illər ərzində guya qaydaların mühafizəsi üçün qanun və sivilizasiyanın əsayişi uğrunda onu bir silah kimi istifadə etməyi bacarmışdır. Açıq-aşkar bəyan etdiyi məqsədinə çatmaq üçün prezidentin sərf etdiyi enerji və inadkarlığın həddi-hüdudu yox idi.
Prezident olmamışdan çox əvvəl Ruzvelt, Monro doktorinasını "Birləşmiş Ştatların siyasətinin geniş və ümumi prinsipi" kimi qiymətləndirmişdir. Hətta 1896-cı ildə o, bəyan etmişdir ki, "əgər Monro doktorinası olmasaydı, o zaman onu dərhal yaratmaq lazım idi. O vaxtlar (birinci Venesuela böhranı dövründə) Ruzvelt, Monro doktorinasının şərhini "avropanın amerikan torpağına soxulmasına qadağa ilə" məhdudlaşdırırdı. Bu səpkidə Monro doktorinasına o, hələ ilk prezident müraciətində toxunmuşdur. Buna baxmayaraq, o tezliklə təkcə ərazi işğalına qadağadan danışmadı, həm də bəyan etdi ki, ABŞ heç bir amerikan respublikaları üzərində hər hansı bir avropa dövlətinin nəzarətinə dözməyəcək.
Nəhayət, 1904-cü ilin dekabrında konqressə növbəti müraciətində Ruzvelt, Monro doktorinasına öz əlavəsini xülasələşdirərək, o nəticəyə gəldi ki, Birləşmiş Ştatlar "beynəlxalq polis qüvvəsi" rolunda bütün Amerika qitəsində "qayda-qanuna nəzarət etmək" hüququna malik olan yeganə dövlətdir. Bu maraqlı ifadə prezidentin özünə məxsusdur. Cənubi Amerika ölkələrinin "xroniki nizamsızlıq" vəziyyətində olduqlarını və sivilizasiyalı dövlətlərlə münasibət qurmaq iqtidarında olmadıqlarını qeyd edən T. Ruzvelt xəbərdarlıq edirdi ki, elə zaman gələ bilər ki, "sivilizasiyalı dövlətin"qarışması labüd olsun. "Monro doktorinasını qəbul etmiş Birləşmiş Ştatlar Qərb yarımkürəsində nadir hallarda, öz istəklərindən başqa, belə nizamsızlıq hallarında beynəlxalq polis qüvvələri rolunu yerinə yetirmək məcburiyyətində qala bilər". Bu çoxmənalı hədə "xalqı özünü yaxşı aparan istənilən ölkə bizim səmimi dostluğumuza arxalana bilər" kimi uzun və saxta sentensiyalarla müşahidə olunurdu. Başqa sözlə, Birləşmiş Ştatların prezidenti cənub qonşularını ABŞ-nin hökumət dairələrinin maraqları olarsa, onların daxili işlərinə qarışacaqları ilə hədələyirdi.
"Təmkinlə danış, lakin iri dəyənəyi əldən vermə, və sən çox uzağa gedərsən", — Ruzvelt tərəfindən dövriyyəyə buraxılmış bu hakimanə sözlər onun xarici siyasətinin şüarı və formulası idi. Belə formulanın qüvvədə olması üçün Ruzveltə güclü donanma lazım idi; onsuz da heç kəsin hədələmədiyi ölkəsinin ərazisini müdafiə üçün deyil, başqa kiçik və böyük ölkələrə hədə-qorxunu daha da gücləndirmək üçün.
1902-ci ildə İngiltərə, Almaniya və İtaliya Venesuelaya ultimatum verdiyi zaman prezident arbitr rolunu öz üzərinə götürdü, amma o, özünü Amerika qitəsi ölkələrinin sahibi kimi aparırdı, buna görə də Avropa dövlətləri, ABŞ-nin qərb yarımkürəsində polis qüvvəsi kimi hüququnu faktiki olaraq tanımaq məcburiyyətində qaldılar.
Panama kanalı
Ruzveltin imperialist əməllərinin tacı — yeri gəlmişkən bunlarla o, həmişə öyünərdi — təbii ki, okeanlar arası kanalın tikilməsi üçün Panama boğazındakı ərazinin zəbt edilməsi oldu.
 | Mən kanal ərazisini aldım və konqressə bu məsələni müzakirə etməyi təqdim etdim…, müzakirələrin getdiyi vaxt isə kanalın tikintisi davam edirdi. |  |
1911-ci ildə Ruzvelt tərəfindən söylənilən bu fraza kanalın tikintisi barədə İngiltərə ilə aparılan yarım əsrlik danışıqlara son vermiş Panama epopeyasında prezidentin rolunu dəqiq ifadə edir.
Ruzvelt boğazı zəbt etməyi çoxdan arzulayırdı. Hələ XIX əsrin 90-cı illərində, İngiltərə ilə yeni müqavilənin (Heya-Paunsefota) bağlanması haqqında ilk danışıqlar getdiyi zaman o, tam mənasında hiddətlənərək, Hey və Makkinlini daha cəsarətli addımlar atmağa sövq etməyə çalışırdı. O, nəinki İngiltərə və ya heç bir başqa ölkə ilə əməkdaşlıq etmədən ABŞ-nin kanalı mənimsəməsini, həm də kanal ərazisinin silahlı mühafizə hüququnun da ABŞ-də olmasını istəyirdi. Ruzveltin fikrincə boğaz sahillərindəki amerikan silahları ABŞ-nin bütün düşmənlərinə tərəf istiqamətlənməli idi. "Ah, mən necə də istərdim ki, Siz və prezident müqaviləni (söhbət Kleyton-Bulver müqaviləsindən gedirdi, hansınınki əvəzində Hey və İngiltərənin xarici işlər naziri Paunsefot yeni akt hazırlamalı idilər) kəsib bizim öz kanalımızın tikintisi və möhkəmləndirilməsi haqqındakı billi tətbiq edəsiz" — deyə Nyu-York qubernatoru Ruzvelt ABŞ dövlət katibi J. Heyə yazırdı. Burlarla müharibədə böyük itkilər verərək zəifləmiş İngiltərə sonunda güzəştə getdi, və 1901-ci ildə artıq Ruzvelt tərəfindən imzalanmış yeni Hey-Paunsefota müqaviləsi kanalın tikintisi və inşasında Ştatları faktiki olaraq yegənə ölkə etdi. Kanalın tikintisi üçün iki variant mövcud idi: ya Panama şirkəti tərəfindən artıq qazıntısına başlanmış Kolumbiya ərazisindən keçməklə və ya Nikaraquadan keçməklə. Hər iki halda icarə haqqında razılıq alınmalı idi. Təbii ki, bu respublikaların hökumətləri öz zəngin qonşularından xeyli miqdarda məbləğ (kanalın dəyəri Nikarauqadan keçərkən 189 864 min dollar, Kolumbiyadan keçərkən isə 250mln.-a yaxın idi) qoparmaq istəyirdilər. Konqresdə hansı variantın qəbul edilməsi haqqında müzakirələr gedərkən prezident təəssüflənirdi ki, ərazi yalnız icarəyə götürüləcəyindən kanal ABŞ-n mülkiyyəti olmayacaq. "Nəyə görə biz boğazı Kolumbiyadan icarəyə götürmək əvəzinə onu sadəcə olaraq satın almırıq? — deyə o, Heyə yazırdı. — mənə elə gəlir ki, bu çox gözəl bir şey ola bilər. Fikrimcə, biz onlara kifayət qədər təklif etsək, onlar öz konstitusiyalarını dəyişərlər.
Çıxış yolu O. Henrinin "Krallar və kələmlər" məşhur romanındakı kimi tapıldı. On illərlə boğazda öz suveren dövlətini yaratmaq istəyən Panama xalqının çoxdankı separatist cəhdlərindən xəbərdar olan ABŞ hakimiyyəti kolumbiya hakimiyyətinə qarşı çıxış edən separativ qrupa gizli olaraq dəstək verldi. 1903-cü ilin noyabrında Panama özünü müstəqil elan etdi, Ruzvelt isə ləyaqətsiz olaraq dərhal yeni hökuməti tanıdı. İki həftə keçmədən Vaşinqtonda kanalın 10 mil enində olan ərazisinin əbədi istifadə üçün ABŞ-yə vermlməsi haqqında müqavilə imzalandı. Kompensasiya kimi Panama cəmi 10 mln.dol-lar miqdarında birdəfəlik məbləğə və müqavilə təsdiq edildikdən 9 il sonra isə hər il 250 min dollar miqdarında məbləğə sahib oldu. Panamanın müstəqilliyi xəyali oldu. ABŞ vəziyyətdən istifadə edərək, "Panamanı əvvəlcə respublika edib, sonra isə onun boğazında — amerikan imperializminin təsdiq olduğu kanal ərazisi — əsl ABŞ müstəmləkəsi yaradıb ölkəni özünə tabe etdi". Öz hökumətinə arxalanan amerikan inhisarları dərhal yeni və kiçik bir respublikanın təbii var-dövlətinə əl uzatmağa başladılar. 1904-cü ildə ABŞ tərəfindən Panama Respublikasına zorla qəbul etdirilmiş konstitusiya boğazda "qayda-qanun yaratmaq məqsədilə" ABŞ-yə güc tətbiq etmək hüququ verdiyindən Panama hökuməti bütün bunlara dözmək məcburiyyətində qalırdı. Ruzvelt ərazinin zəbti və kanalın tikintisini özünün böyük uğuru hesab edirdi. Sonralar o, məmnuniyyət hissi ilə açıq-açığına öyünərək, kanal ərazisinin işğalının onun şəxsi ideyası olduğunu deyir və öz tərcümeyi-halında yazırdı: "Mən kabinetlə məsləhətləşmədən kanalı zəbt etdim". 1904-cü ilin fevralında senat, demək olar ki, könülsüz olaraq, Panama müqaviləsini təsdiqlədi. Sonuncu hadisə Ruzvelt üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi, baxmayaraq ki, ölkə yeni prezident seçkiləri ərəfəsində idi, Ruzvelt isə seçilmiş prezident olmaq həsədində idi.
Ruzveltin ikinci dəfə prezident seçilməsi
Yazılmamış qaydalara görə prezident namizədliyi adətən ikinci müddətə çəkilir. Buna baxmayaraq, Ruzvelt Milli qurultayda öz partiyasından olan bosların — Hanna, Plat, Oldricin — onun namizədliyini irəli sürəcəklərinə inamsızlıq hiss edirdi.
Əgər Hanna sağ qalsaydı 1904-cü ilin payızındakı hadisələrin necə inkişaf edəcəyi məlum deyildi, lakin 1904-cü ilin fevralında Hanna vəfat etdi və prezident respublikaçıların yeganə namizədi oldu. Risk etmək istəməyən prezident Respublika partiyası rəhbərliyində özünə tərəfdarlar tapdı — Milli komitənin başçısı postuna, Hannanın yerinə əvvələr onun şəxsi katibi, son ildə isə ticarət naziri olan Jorc Kortilyunu qoya bildi. Kortilyu Ruzvelt kompaniyası üçün geniş seçki fondu yığaraq onu böyük səs-küylə keçirdi. Nəhayət 1904-cü ilin noyabrında T. Ruzvelt prezident olaraq, öz arzusunu həyata keçirməyə nail oldu. O, böyük səs çoxluğu ilə Parkerə qalib gəldi. Qalibiyyətdən cuşa gələn prezident, təbrikləri qəbul edərək (Ruzvelt Oyster-Beydə səs verib gecəykən Vaşinqtona qayıtmışdı) elə bir müraciət etdi ki, onun bəzi bioqrafları bunu kobud səhv kimi qiymətləndirdilər. O deyirdi: "Heç bir şey məni bir də heç zaman namizəd olmağa məcbur edə bilməz və mən bir də irəli sürülməyi qəbul etməyəcyəəm". Bu müraciətə görə sonralar o peşman oldu, zira onun kimi işgüzar və hakimiyyətsevər insan üçün adi insan həyatı dözülməz idi. Elə bu illərdə o, Filippin qubernatoru Vilyam Q. Taftla (William Taft) yaxın əlaqələr saxlayaraq, onu öz kabinetinə, 1904-cü ilin əvvəllərində istefaya çıxmış hərbi nazir Rutun yerinə dəvət etdi. Bütün bu şəxsiyyətlər öz proqressiv baxışları ilə fərqlənmirdilər, əksinə, daha çox bənzər idilər. Konstitusiyaya əsasən ABŞ prezidentinin nazirlər kabinetinin başçısı və silahlı qüvvələrin baş komandanı kimi böyük səlahiyyətlərə malik olması imkanı Ruzveltə şərait yaratdı ki, o, latın amerikası ölkələrinin ABŞ diktaturasına tabe edilməsi kimi ABŞ-n hakim dairələrinin imperialist cəhdlərini və öz şəxsi planlarını həyata keçirsin.
"Ruzvelt doktorinasının" qurbanı Dominikan Respublikası oldu. Avropa imperialistləri tərəfindən talan edilən bu kiçik ölkənin hökuməti ABŞ dövlət departamentinin təzyiqi ilə kömək üçün zəngin qonşusuna müraciət etmək məcburiyyətində qalır. Ruzvelt "qeyri-adi həssaslıq" göstərdi və bunun nəticəsi olaraq 1905-ci ilin fevralında Santo-Dominqoda imzalanan protokol meydana gəldi ki, burada da amerikan hərbi gəmiləri çoxmənalı hədə kimi dayanmışdı. Bu protokola əsasən respublikanın bütün gömrükləri ABŞ-nin nəzarətindən keçirdilər. Senatın müqavimətlərinə fikir verməyən Ruzvelt gömrük rüsumlarının toplanması üçün Dominikan Respublikasına dəniz piyada dəstəsi ilə zabit göndərdi; dominikan hökuməti öz ehtiyacları üçün onun yalnız 45% -ni alırdı, qalan 55% isə ABŞ bankı tərəfindən kreditorlara ödənilmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu yolla Dominikan Respublikası üzərində faktiki protektorat qoyuldu ki, buna da prezident həmin Monro doktorinası ilə haqq qazandırırdı.
Ruzvelt "münaqişənin həlli üçün" Taft və Bekonu, həmçinin 6 min nəfərdən ibarət olan dəniz piyada desantını Kubaya göndərdi. Təbii ki, öz hərəkətlərinə haqq qazandırmaq məqsədilə amerikalılar bildirirdilər ki, adada yaşayan amerika vətəndaşlarının həyatı və əmlakı təhlükə qarşısındadır, lakin ordunu göndərərkən, prezident göstərmək istəyirdi ki, o məcburiyyət qarşısında qalıb və Tafta ehtiyatla hərəkət etmək, ABŞ daxilində ictimai fikirlə hesablaşmaq göstərişini verirdi. "Yadda saxlayın, — deyə o, Tafta teleqraf göndərirdi, — … əgər biz nəzarət funksiyasını öz üzərimizə götürənə qədər aydın surətdə göstərə bilməsək ki, sülhün əldə edilməsi və qayda-qanun yarada bilən hökumətin saxlanılması üçün lazım olan bütün üsullar tükənilmişdir, onda burada bizim müdaxiləmizlə əlaqədar çox ciddi narazıçılıq qopacaq". Amerikan inhasarlarının marağana cavab verən "böyük dəyənək" siyasətinin fəaliyyəti bundan ibarət idi. Qərb yarımkürəsində Birləşmiş Ştatlar özlərini sahib kimi hiss edirdilər, lakin prezident Ruzveltin beynəlxalq siyasətdə ABŞ-nin aparıcı, əhəmiyyətli — rol əldə etməsi üçün can atması Amerika qitəsininin hüdüdlarından kənara ya-yılmışdır.
Ruzveltin Uzaq Şərq siyasəti və prezidentliyinin sona çatması
Ruzvelt dünya münaqişələrinə qarışan ilk prezident idi. Onun başçılığı altında amerikan diplomatiyası ilk dəfə olaraq geniş arenaya — guya öz marağı olmayan vasitəçi kimi — çıxdı, lakin bu vasitəçiliyin əsl məqsədi Uzaq Şərq və Avropada Amerika üçün sərfəli olan "güc balansı"nın qurulması idi. Bu siyasətin mərhələləri Portsmut və Alhesirasdan ibarət idi. Hər iki halda Teodor Ruzvelt öz üzərinə sülh keşikçisi rolunu götürdü, lakin onun sülh məramlı fəaliyyəti amerikan imperializminin mövqelərini möhkəmləndirmək məqsədi güdürdü. Bu, xüsusilə rus-yapon müharibəsi zamanı Ruzveltin özünü aparmasında daha aydın gözə çarpdı.
Rus-yapon münaqişəsinin lap əvvəllərində ABŞ-nin idari dairələri öz rəğbətlərini Ru-siyaya deyil, Yaponiyaya bildirirdilər. Əgər konqresi və ölkənin ictimai fikrini özünə qarşı qaldırmaq qorxusu olmasaydı, yəqin ki, Ruzvelt, Corc Kennana yazdığı kimi, hətta ingilis-yapon ittifaqına qoşulardı. Sovet tarixçisi N. N. İnozemtsev yazır: "Amerikan imperialistləri… bu toqquşmada Rusiyanın məğlub olmasını özlərinin marağı hesab edirdilər. Yaponiya hələ çox da təhlükəli rəqib sayılmırdı və mötəbər amerikan dairələri Uzaq Şərqdə yapon işğalını gələcəkdə öz maraqları üçün istifadə etmək ümidində idilər", amma hələlik prezident başda olmaqla ABŞ-nin siyasi xadimləri hesab edirdilər ki, Yaponiyadan Uzaq Şərqdə Rusiyaya qarşı zərbə qüvvəsi kimi istifadə etmək lazımdır. Hətta amerikan mətbuatında yazırdılar ki, Yaponiya müharibəni amerikan maraqları üçün aparır, amerikan maliyyəçiləri isə Yaponiyaya geniş kredit təqdim edirlər.
Yaponların ruslar üzərindəki qələbəsi Ruzveltin rəğbətinə səbəb oldu, lakin sovet tədqiqatçısı L. İ. Zubokun yazdığına görə "o,(ABŞ) hər halda onun (Rusiya nəzərdə tutulur) tamamilə darmadağın olunmasına və Uzaq Şərqdən qovulmasına yol vermək istəmirdi". Prezident başda olmaqla amerikan diplomatiyasının çoxlu əmək sərf edib yaratdıqları dayanaqsız "qüvvələr balansı", bu region üçün Uzaq Şərqdə Rusiya və Yaponiyanın müharibədə əldən düşmüş vəziyyətdə üz-üzə qarşıdurmaları idi. Bu müharibənin son mərhələsində, Yaponiyanın bütün ehtiyat mənbələri tükəndikdə prezident döyüşən tərəflər arasında sülh bağlamaq üçün vasitəçi kimi çıxış etdi. 1905-ci ilin avqustunda Portsmutda (Nyu-Hempşir ştatı) sülh konfransında Ruzvelt yapon iddiasına tərəfdar çıxdı və Yaponiyanın təzminatsız sülh razılaşması onun ümidini boşa çıxardı. Ruzvelt ümid edirdi ki, Portsmut sülhü Uzaq Şərqdə ABŞ üçün əlverişli qüvvələr nisbəti yaradaraq, Çində amerikan kapitalının mövqelərini möhkəmləndirməsi üçün orada "açıq qapı" siyasətini saxlayacaq, lakin — amerikan tarixçisi Bilin etirafına görə, — Portsmut konfransından üç il sonra iki dövlət (Rusiya və Yaponiya. — İ. B.), bütün başqa imperialist millətləri çıxarmaq üçün birləşdilər . Və bu halda Yaponiya ilə razılığa gəlməkdən savayı Ruzveltin başqa çıxış yolu qalmadı. 1908-ci ildə Rut-Takahir razılaşması bağlandı ki, buna əsasən ABŞ və Yaponiya hökumətləri Sakit okean hövzəsində bir-brinin maraqlarını tanımaq, bu zonada mövcud vəziyyəti saxlamaq və "Çində ticarət və sənaye üçün eyni imkanlar prinsipini" müdafiə etmək üzrə öhdəlik qəbul etdilər. Bu razılaşma ilə Birləşmiş Ştatlar Uzaq Şərqdəki bütün yapon işğallarını, daha doğrusu Koreya və sonra Çindəki işğallarını faktiki olaraq tanıyırdılar. Əslində bu Sakit okean ətrafındakı "təsir dairəsi"nin Yaponiya və ABŞ arasında bölüşdürülməsi idi. Amerikan imperialistləri bu vəziyyətlə ona görə barışmalı oldular ki, Yaponiyanın güclənməsinə və onun təcavüzkar iddialarına mane ola bilmirdilər. Ruzvelt tez-tez təkrar edirdi ki, həmin anda uğur gətirə biləcək mövqeni tutmaq və ya kursu yönəltmək lazımdır, amma indiki halda o, seçmirdi, çunki başqa çıxış yolu yox idi. Rut-Takahir razılaşması bir neçə il keçdikdən sonra öz fəlakətli nəticəsini verən yapon təcavüzünə göz yummaqdan, təcavüzə qarşı səhlənkarlıqdan başqa bir şey deyildi. Son nəticədə, Ruzveltin bioqraflarının böyük əksəriyyətinin təqdim etdiyi kimi, onun uzaqşərq siyasəti nəinki sülh işləri üçün qeyri-məhsuldar, eyni zamanda ABŞ üçün də uğur gətirməz oldu.
Ağ evlə ayrılmaq və 50 yaşında ikən oyundan çıxmaq Ruzvelt üçün asan deyildi. 1907-ci ildə 1908-ci ilin seçkiləri üçün namizədlər irəli çəkilərkən o, öz namizədliyini irəli sürməkdən imtina etməli oldu, lakin partiyanın o zamanlar lideri olaraq, Ruzvelt öz sələfini seçmək qərarına gəldi və onun seçimi keçmişdə Flippin qubernatoru olmuş, Kuba üsyanını yatıran, indiki hərbi nazir Vilyam Hovard Taftın üzərində dayandı. Ruzvelt seçilmiş prezidenti həyat yoldaşı ilə birlikdə inauqurasiyadan əvvəlki gecəni Ağ evdə keçirməyə dəvət etdi. Taft bu dəvəti qəbul etdi. Prezidentin vəzifəyə keçmə ənənəvi mərasimindən sonra Kapitoliyanın portikində iştirakının vacib olmasına baxmayaraq, Taftın nitqini dinləyib və onu təbrik edərək (deyəsən bir qədər süni coşğunluqla), Ruzvelt, Taftın arvadının böyük məmnuniyyətinə səbəb olaraq, yeni prezident alayını Ağ evə qədər müşayət etməkdən imtina etdi. Eks-prezident həyat yoldaşı ilə birlikdə düz vağzala, oradan isə qatarla Oyster-Beyə yola düşdü. Ruzvelt üçün mülki şəxs həyatı başladı.
Prezidentlikdən sonrakı həyatı
Ruzveltin birinci nikahından Alisa adlı bir qızı var idi. Sonra 1886-cı ildə Edit Kermit Karou ilə evlənir və onların 5 uşağı olur-Teodora, Kermit, Edit, Arçibald və Kventin. Mülki həyata başladıqdan sonra Ruzvelt oğlu Kermit ilə Braziliya cəngəlliklərinə uzunmüddətli səyahətə çıxır. Səyahətə başladıqdan yeddi ay sonra Ruzvelt malyariya xəstəliyinə tutulur xüsusilə də qayıqda baş verən bədbəxt hadisədən sonra ayağı ciddi zədələnir və infeksiyaya yoluxur. Bunun ardınca ABŞ-yə qayıdır və elmi esselər və tarixi kitablar yazmağa başlayır. Avropada I Dünya Müharibəsi başlayanda keçmiş prezident hərbi hazırlıqlara daha ciddi önəm verilməsinin vacibliyini bildirdi və çıxışında qeyd elədi ki, ABŞ bu müharibəyə mütləq qoşulmalıdır. O, Prezident Vilsonun neytrallıq çıxışından çox məyus oldu və onu ölkəsinin fəaliyyətsizliyində qınadı. Birləşmiş Ştatlar 1917-ci ildə müharibəyə qoşulanda o könüllülərdən ibarət diviziyanın yaradılmasını təklif etdi, ancaq Hərbi Şöbə buna razılıq vermədi. Buna baxmayaraq, onun oğullarının dördü də könüllü olaraq müharibəyə getdi. Onun ən kiçik oğlu, Kventin Almaniya səmasında vurulanda Ruzvelt çox mütəəssir oldu. Teodor Ruzvelt 6 yanvar 1919-cu ildə Nyu Yorkun Oyster buxtasındakı doğma evində yuxuda olarkən vəfat etmişdir. Bəzən deyirlər ki, ölüm ona görə onu yuxuda apardı ki, o hətta ölümlə belə mübarizə aparardı. Çünki o xaraktercə çox mübariz və istədiyini əldə edən bir şəxs idi.
Maraqlı faktlar
- Raşmor dağında təsvirləri həkk olunmuş 4 ABŞ prezidenti arasında Teodor Ruzveltin də təsviri var. Bunun əsas səbəbi kimi onun Panama kanalının çəkilməsindəki böyük rolunu göstərirlər.
- Teodor Ruzvelt avtomobildən istifadə etmiş ilk ABŞ prezidentidir.
İstinadlar
- https://www.whitehouse.gov/about-the-white-house/presidents/theodore-roosevelt/.
- Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- Cooper J. M. Theodore Roosevelt // Encyclopædia Britannica (ing.).
- Рузвельт Теодор // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- "White House — History". 2012-03-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-12-21.
 | Siyasətçi ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Franklin Ruzvelt Teodor Ruzvelt ing Theodore Roosevelt 27 oktyabr 1858 Manhetten Nyu York stati 6 yanvar 1919 Amerika Birlesmis Statlarinin 26 ci prezidenti 1901 1909 1906 ci il Nobel Sulh Mukafati laureati ABS nin 32 ci prezidenti Franklin Delano Ruzveltin uzaq qohumu olmaqla yanasi hem de onun qardasi qizi Franklin Ruzveltin heyat yoldasi olmusdur Boyuk deyenek siyaseti onun adi ile baglidir Teodor RuzveltTheodore RooseveltAmerika Birlesmis Statlarinin 26 ci prezidenti14 sentyabr 1901 4 mart 1909Vitse prezidentolmayib 1901 1905 Carlz Feyrbanks 1905 1909 EvvelkiUilyam Mak KinliSonrakiUilyam TaftAmerika Birlesmis Statlarinin 25 ci vitse prezidenti4 mart 1901 14 sentyabr 1901PrezidentUilyam Mak KinliEvvelkiQarret Hobart 1899 adek SonrakiCarlz Ferbenks 1905 den Sexsi melumatlarDogum adi Theodore Roosevelt Jr Dogum tarixi 27 oktyabr 1858Dogum yeri Nyu York ABSVefat tarixi 6 yanvar 1919 60 yasinda Vefat yeri Oyster Bey Nyu York ABSVefat sebebi agciyer arteriyasinin tromboembolizmiPartiya Respublikacilar partiyasiTehsili Harvard UniversitetiFealiyyeti tedqiqatci seyyah d tarixci esseist yazici siyasetci avtobioqraf d tebietsunas dovlet xadimi ornitoloq gundelik yazicisi d Atasi Teodor Ruzvelt ata Anasi Mitti BallokHeyat yoldaslari 1 Edit Ruzvelt 1880 1884 2 Edit Kermit Karov Ruzvelt 1886 dan Usaqlari ogullari Ted Kermit Arci ve Kventin qizlari Alisa ve EtelDini ProtestantHerbi xidmetQosun novu Amerika Birlesmis Statlari Quru Qosunlari d Doyusler Ispan ABS muharibesiRutbesi polkovnikElmi fealiyyetiElm sahesi ABS siyasi sistemiElmi derecesi bakalavr d 1880 source source Vikianbarda elaqeli mediafayllar Adi tarixde 100 en cox oyrenilmis sexsiyyetler siyahisina daxil edilib 1912 ci il seckileri1912 ci il prezident seckilerinde Respublikacilar partiyasindan namizedliyini ireli surmek istemis lakin partiyadaxili ilkin seckilerde qalib gelse de partiyanin qurultayinda onun yerine hemin vaxt prezident vezifesini tutan Uilyam Taft namized secilmisdir Bundan qezeblenen Teodor Ruzvelt 300 den artiq terefdari ile Respublikacilar partiyasindan ayrilaraq yaratmis ve bu partiyadan prezidentliye namized olmusdur Seckilerde Uilyam Tafti geride qoysa da demokratlarin namizedi Vudro Vilsona boyuk ferqle meglub olmusdur Ruzveltin ekspansionist siyasetiO konqress ucun esasli suretde ilk muracietnamesini hazirladi Yeni prezident xarici siyasete cox diqqet ayirirdi Oz selefinin Filippinin isgali hemcinin Kuba ve Puerto Rikoda protektorat qurulmasi kimi xarici siyaset kursunu desteklediyini qeyd ederek yeni prezident beyan etdi ki ABS elece de butun Amerika qitesi olkelerinin xarici siyasetde baslica esaslandigi akt mehz Monro doktorinasi olmalidir Bu Ruzveltin Monro doktorinasi haqqinda ilk deyimi idi sonralar o yeniden bu meselenin uzerine bir daha qayidaraq onun ucun xususi serh verecekdir Bu muracietde ise Ruzvelt ardicil olaraq guclu donanma sulhun zemanetidir arqumentine el ataraq ozunun en cox sevdiyi ideyalardan biri olan ABS nin herbi deniz quvvelerinin mohkemlendirilmesi guclu donanma quruculugunun labudluyu haqqindaki fikirlerini ifade edirdi 1903 cu ilde Ruzvelt Kubani mecbur etdi ki ABS ye adaya mudaxile ve isgal etmek huququ veren ve bednam Plata duzelisi koqress terefinden 1901 ci ilde qebul edilib ile razilassin Ispan zulmunden zorla azad olmus Kuba amerikan yarimmustemlekesine cevrildi bundan ilk novbede ABS nin iri inhisarlari istifade etdi Ruzveltin prezidentliyi illerinde 1902 ci ilden 1909 cu iledek Kubada amerikan kapital qoyulusu 30 milyarddan 200 milyard dollaradek artdi Prezidentlik onun ucun oz ekspansionist nezeriyyelerini tecrubede tetbiq etmeye boyuk imkanlar acildi Sakit okeanda ABS nin homranligi yeni prezidentin baslica ideyasi idi 1900 cu ilde o aciq askar yazirdi Men Birlesmis Statlari Sakit okeanda basciliq eden dovlet kimi gormek isterdim Tamamile aydindir ki Makkinli Filippinin zebt olunmasini elan ederken Ruzvelt onu destekleyirdi O filippinlilerin ozunu idare etmek qabiliyyetine malik olmadiqlarini tekid ederek milli azadliq herekatini bogmaq ve adalarda amerikan idare etme sisteminin tetbiq olunmasini teleb edirdi Ruzveltin prezident postuna gelisi zamanina qeder adalardaki herbi herekat resmi olaraq dayandirilmisdir baxmayaraq ki Aginaldonun filippin usyancilarinin bascisinin amerikanlilar terefinden esarete alinmasi ve 1901 ci ilin martinda onun tesliminden sonra usyancilar ordusu bir birinn ardinca muqavimeti dayandirdilar lakin amerikan ordusunun usyancilara ve adalarin din ehalisine qarsi gorunmemis qeddar divani davam edirdi Ruzvelt bu ceza tedbirlerini qanuna tabe olma terbiyesi adlandirirdi ABS nin filippin xalqini od ve qilincla duzeltmek huququna malik olmasi eqidesine emin olan Ruzvelt oz hokumetinin hereketlerine dogrudan da etiraz eden ve xalqin gozunu adalarin zebt olunmasinin ve amerikan esgerlerinin qeddarliginin esl sebeblerine heqiqeten de acmaq isteyen anti imperialistlere qarsi qezebini cetinlikle gizledirdi Onu sosialistlerden daha cox burjua pafisistleri milyoner E Karnegi senatorlar Xoar ve Petttiqru Surts daha dogrusu oz sinfinin moteber numayendeleri xususen tehrik edirdiler ki onlardan da yaxa qurtarmaq asan is deyildi Prezident T Ruzveltin ferqlendirici cehetlerinden biri de lazimi adamlarin onun hereketlerini mezemmet etmek deyil onunla fexr elemesi ve ya hec olmazsa onun hereketlerine haqq qazandirmalari arzusu idi 1902 ci ilin yayinda filippinlilere qarsi qeddar munasibete gore senator Xoar terefinden gunahlandirilan muraciete o gorunmeyen riyakarliqla cavab yazdi Sizin gozunuzde menim neheng isinde oz vezifesini pis yerine yetiren insan kimi gorsenmeyim menim ucun dozulmezdir Rica edirem inanasiniz ki uzun agir dusuncelerden sonra menim vezifemin neden ibaret oldugu baredeki cox axtarislardan ve bezi inamsizliqlardan sonra indi men vezifemi mene nece gorunurse ele de yerine yetirirem Prezidentin fikrince bu vezife muqavimetin qeyd sertsiz olaraq qirilmasi ve qanun ve qaydalarin berpasinin silah gucune yerine yetirilmesinden ibaretdir Monro doktrinasiHele konqresse ilk muracietinde Ruzvelt Monro doktrinasini olkenin xarici siyasetinde temel dasi kimi ireli cekmis ve Amerika qitesi olkelerini mustemlekeye cevirmesinde 1902 1903 cu iller erzinde guya qaydalarin muhafizesi ucun qanun ve sivilizasiyanin esayisi ugrunda onu bir silah kimi istifade etmeyi bacarmisdir Aciq askar beyan etdiyi meqsedine catmaq ucun prezidentin serf etdiyi enerji ve inadkarligin heddi hududu yox idi Prezident olmamisdan cox evvel Ruzvelt Monro doktorinasini Birlesmis Statlarin siyasetinin genis ve umumi prinsipi kimi qiymetlendirmisdir Hetta 1896 ci ilde o beyan etmisdir ki eger Monro doktorinasi olmasaydi o zaman onu derhal yaratmaq lazim idi O vaxtlar birinci Venesuela bohrani dovrunde Ruzvelt Monro doktorinasinin serhini avropanin amerikan torpagina soxulmasina qadaga ile mehdudlasdirirdi Bu sepkide Monro doktorinasina o hele ilk prezident muracietinde toxunmusdur Buna baxmayaraq o tezlikle tekce erazi isgalina qadagadan danismadi hem de beyan etdi ki ABS hec bir amerikan respublikalari uzerinde her hansi bir avropa dovletinin nezaretine dozmeyecek Nehayet 1904 cu ilin dekabrinda konqresse novbeti muracietinde Ruzvelt Monro doktorinasina oz elavesini xulaselesdirerek o neticeye geldi ki Birlesmis Statlar beynelxalq polis quvvesi rolunda butun Amerika qitesinde qayda qanuna nezaret etmek huququna malik olan yegane dovletdir Bu maraqli ifade prezidentin ozune mexsusdur Cenubi Amerika olkelerinin xroniki nizamsizliq veziyyetinde olduqlarini ve sivilizasiyali dovletlerle munasibet qurmaq iqtidarinda olmadiqlarini qeyd eden T Ruzvelt xeberdarliq edirdi ki ele zaman gele biler ki sivilizasiyali dovletin qarismasi labud olsun Monro doktorinasini qebul etmis Birlesmis Statlar Qerb yarimkuresinde nadir hallarda oz isteklerinden basqa bele nizamsizliq hallarinda beynelxalq polis quvveleri rolunu yerine yetirmek mecburiyyetinde qala biler Bu coxmenali hede xalqi ozunu yaxsi aparan istenilen olke bizim semimi dostlugumuza arxalana biler kimi uzun ve saxta sentensiyalarla musahide olunurdu Basqa sozle Birlesmis Statlarin prezidenti cenub qonsularini ABS nin hokumet dairelerinin maraqlari olarsa onlarin daxili islerine qarisacaqlari ile hedeleyirdi Temkinle danis lakin iri deyeneyi elden verme ve sen cox uzaga gedersen Ruzvelt terefinden dovriyyeye buraxilmis bu hakimane sozler onun xarici siyasetinin suari ve formulasi idi Bele formulanin quvvede olmasi ucun Ruzvelte guclu donanma lazim idi onsuz da hec kesin hedelemediyi olkesinin erazisini mudafie ucun deyil basqa kicik ve boyuk olkelere hede qorxunu daha da guclendirmek ucun 1902 ci ilde Ingiltere Almaniya ve Italiya Venesuelaya ultimatum verdiyi zaman prezident arbitr rolunu oz uzerine goturdu amma o ozunu Amerika qitesi olkelerinin sahibi kimi aparirdi buna gore de Avropa dovletleri ABS nin qerb yarimkuresinde polis quvvesi kimi huququnu faktiki olaraq tanimaq mecburiyyetinde qaldilar Panama kanaliRuzveltin imperialist emellerinin taci yeri gelmisken bunlarla o hemise oyunerdi tebii ki okeanlar arasi kanalin tikilmesi ucun Panama bogazindaki erazinin zebt edilmesi oldu Men kanal erazisini aldim ve konqresse bu meseleni muzakire etmeyi teqdim etdim muzakirelerin getdiyi vaxt ise kanalin tikintisi davam edirdi 1911 ci ilde Ruzvelt terefinden soylenilen bu fraza kanalin tikintisi barede Ingiltere ile aparilan yarim esrlik danisiqlara son vermis Panama epopeyasinda prezidentin rolunu deqiq ifade edir Ruzvelt bogazi zebt etmeyi coxdan arzulayirdi Hele XIX esrin 90 ci illerinde Ingiltere ile yeni muqavilenin Heya Paunsefota baglanmasi haqqinda ilk danisiqlar getdiyi zaman o tam menasinda hiddetlenerek Hey ve Makkinlini daha cesaretli addimlar atmaga sovq etmeye calisirdi O neinki Ingiltere ve ya hec bir basqa olke ile emekdasliq etmeden ABS nin kanali menimsemesini hem de kanal erazisinin silahli muhafize huququnun da ABS de olmasini isteyirdi Ruzveltin fikrince bogaz sahillerindeki amerikan silahlari ABS nin butun dusmenlerine teref istiqametlenmeli idi Ah men nece de isterdim ki Siz ve prezident muqavileni sohbet Kleyton Bulver muqavilesinden gedirdi hansininki evezinde Hey ve Ingilterenin xarici isler naziri Paunsefot yeni akt hazirlamali idiler kesib bizim oz kanalimizin tikintisi ve mohkemlendirilmesi haqqindaki billi tetbiq edesiz deye Nyu York qubernatoru Ruzvelt ABS dovlet katibi J Heye yazirdi Burlarla muharibede boyuk itkiler vererek zeiflemis Ingiltere sonunda guzeste getdi ve 1901 ci ilde artiq Ruzvelt terefinden imzalanmis yeni Hey Paunsefota muqavilesi kanalin tikintisi ve insasinda Statlari faktiki olaraq yegene olke etdi Kanalin tikintisi ucun iki variant movcud idi ya Panama sirketi terefinden artiq qazintisina baslanmis Kolumbiya erazisinden kecmekle ve ya Nikaraquadan kecmekle Her iki halda icare haqqinda raziliq alinmali idi Tebii ki bu respublikalarin hokumetleri oz zengin qonsularindan xeyli miqdarda mebleg kanalin deyeri Nikarauqadan kecerken 189 864 min dollar Kolumbiyadan kecerken ise 250mln a yaxin idi qoparmaq isteyirdiler Konqresde hansi variantin qebul edilmesi haqqinda muzakireler gederken prezident teessuflenirdi ki erazi yalniz icareye goturuleceyinden kanal ABS n mulkiyyeti olmayacaq Neye gore biz bogazi Kolumbiyadan icareye goturmek evezine onu sadece olaraq satin almiriq deye o Heye yazirdi mene ele gelir ki bu cox gozel bir sey ola biler Fikrimce biz onlara kifayet qeder teklif etsek onlar oz konstitusiyalarini deyiserler Cixis yolu O Henrinin Krallar ve kelemler meshur romanindaki kimi tapildi On illerle bogazda oz suveren dovletini yaratmaq isteyen Panama xalqinin coxdanki separatist cehdlerinden xeberdar olan ABS hakimiyyeti kolumbiya hakimiyyetine qarsi cixis eden separativ qrupa gizli olaraq destek verldi 1903 cu ilin noyabrinda Panama ozunu musteqil elan etdi Ruzvelt ise leyaqetsiz olaraq derhal yeni hokumeti tanidi Iki hefte kecmeden Vasinqtonda kanalin 10 mil eninde olan erazisinin ebedi istifade ucun ABS ye vermlmesi haqqinda muqavile imzalandi Kompensasiya kimi Panama cemi 10 mln dol lar miqdarinda birdefelik meblege ve muqavile tesdiq edildikden 9 il sonra ise her il 250 min dollar miqdarinda meblege sahib oldu Panamanin musteqilliyi xeyali oldu ABS veziyyetden istifade ederek Panamani evvelce respublika edib sonra ise onun bogazinda amerikan imperializminin tesdiq oldugu kanal erazisi esl ABS mustemlekesi yaradib olkeni ozune tabe etdi Oz hokumetine arxalanan amerikan inhisarlari derhal yeni ve kicik bir respublikanin tebii var dovletine el uzatmaga basladilar 1904 cu ilde ABS terefinden Panama Respublikasina zorla qebul etdirilmis konstitusiya bogazda qayda qanun yaratmaq meqsedile ABS ye guc tetbiq etmek huququ verdiyinden Panama hokumeti butun bunlara dozmek mecburiyyetinde qalirdi Ruzvelt erazinin zebti ve kanalin tikintisini ozunun boyuk uguru hesab edirdi Sonralar o memnuniyyet hissi ile aciq acigina oyunerek kanal erazisinin isgalinin onun sexsi ideyasi oldugunu deyir ve oz tercumeyi halinda yazirdi Men kabinetle meslehetlesmeden kanali zebt etdim 1904 cu ilin fevralinda senat demek olar ki konulsuz olaraq Panama muqavilesini tesdiqledi Sonuncu hadise Ruzvelt ucun xususi ehemiyyet kesb edirdi baxmayaraq ki olke yeni prezident seckileri erefesinde idi Ruzvelt ise secilmis prezident olmaq hesedinde idi Ruzveltin ikinci defe prezident secilmesiYazilmamis qaydalara gore prezident namizedliyi adeten ikinci muddete cekilir Buna baxmayaraq Ruzvelt Milli qurultayda oz partiyasindan olan boslarin Hanna Plat Oldricin onun namizedliyini ireli sureceklerine inamsizliq hiss edirdi Eger Hanna sag qalsaydi 1904 cu ilin payizindaki hadiselerin nece inkisaf edeceyi melum deyildi lakin 1904 cu ilin fevralinda Hanna vefat etdi ve prezident respublikacilarin yegane namizedi oldu Risk etmek istemeyen prezident Respublika partiyasi rehberliyinde ozune terefdarlar tapdi Milli komitenin bascisi postuna Hannanin yerine evveler onun sexsi katibi son ilde ise ticaret naziri olan Jorc Kortilyunu qoya bildi Kortilyu Ruzvelt kompaniyasi ucun genis secki fondu yigaraq onu boyuk ses kuyle kecirdi Nehayet 1904 cu ilin noyabrinda T Ruzvelt prezident olaraq oz arzusunu heyata kecirmeye nail oldu O boyuk ses coxlugu ile Parkere qalib geldi Qalibiyyetden cusa gelen prezident tebrikleri qebul ederek Ruzvelt Oyster Beyde ses verib geceyken Vasinqtona qayitmisdi ele bir muraciet etdi ki onun bezi bioqraflari bunu kobud sehv kimi qiymetlendirdiler O deyirdi Hec bir sey meni bir de hec zaman namized olmaga mecbur ede bilmez ve men bir de ireli surulmeyi qebul etmeyecyeem Bu muraciete gore sonralar o pesman oldu zira onun kimi isguzar ve hakimiyyetsever insan ucun adi insan heyati dozulmez idi Ele bu illerde o Filippin qubernatoru Vilyam Q Taftla William Taft yaxin elaqeler saxlayaraq onu oz kabinetine 1904 cu ilin evvellerinde istefaya cixmis herbi nazir Rutun yerine devet etdi Butun bu sexsiyyetler oz proqressiv baxislari ile ferqlenmirdiler eksine daha cox benzer idiler Konstitusiyaya esasen ABS prezidentinin nazirler kabinetinin bascisi ve silahli quvvelerin bas komandani kimi boyuk selahiyyetlere malik olmasi imkani Ruzvelte serait yaratdi ki o latin amerikasi olkelerinin ABS diktaturasina tabe edilmesi kimi ABS n hakim dairelerinin imperialist cehdlerini ve oz sexsi planlarini heyata kecirsin Ruzvelt doktorinasinin qurbani Dominikan Respublikasi oldu Avropa imperialistleri terefinden talan edilen bu kicik olkenin hokumeti ABS dovlet departamentinin tezyiqi ile komek ucun zengin qonsusuna muraciet etmek mecburiyyetinde qalir Ruzvelt qeyri adi hessasliq gosterdi ve bunun neticesi olaraq 1905 ci ilin fevralinda Santo Dominqoda imzalanan protokol meydana geldi ki burada da amerikan herbi gemileri coxmenali hede kimi dayanmisdi Bu protokola esasen respublikanin butun gomrukleri ABS nin nezaretinden kecirdiler Senatin muqavimetlerine fikir vermeyen Ruzvelt gomruk rusumlarinin toplanmasi ucun Dominikan Respublikasina deniz piyada destesi ile zabit gonderdi dominikan hokumeti oz ehtiyaclari ucun onun yalniz 45 ni alirdi qalan 55 ise ABS banki terefinden kreditorlara odenilmek ucun nezerde tutulmusdur Bu yolla Dominikan Respublikasi uzerinde faktiki protektorat qoyuldu ki buna da prezident hemin Monro doktorinasi ile haqq qazandirirdi Ruzvelt munaqisenin helli ucun Taft ve Bekonu hemcinin 6 min neferden ibaret olan deniz piyada desantini Kubaya gonderdi Tebii ki oz hereketlerine haqq qazandirmaq meqsedile amerikalilar bildirirdiler ki adada yasayan amerika vetendaslarinin heyati ve emlaki tehluke qarsisindadir lakin ordunu gondererken prezident gostermek isteyirdi ki o mecburiyyet qarsisinda qalib ve Tafta ehtiyatla hereket etmek ABS daxilinde ictimai fikirle hesablasmaq gosterisini verirdi Yadda saxlayin deye o Tafta teleqraf gonderirdi eger biz nezaret funksiyasini oz uzerimize goturene qeder aydin suretde gostere bilmesek ki sulhun elde edilmesi ve qayda qanun yarada bilen hokumetin saxlanilmasi ucun lazim olan butun usullar tukenilmisdir onda burada bizim mudaxilemizle elaqedar cox ciddi naraziciliq qopacaq Amerikan inhasarlarinin maragana cavab veren boyuk deyenek siyasetinin fealiyyeti bundan ibaret idi Qerb yarimkuresinde Birlesmis Statlar ozlerini sahib kimi hiss edirdiler lakin prezident Ruzveltin beynelxalq siyasetde ABS nin aparici ehemiyyetli rol elde etmesi ucun can atmasi Amerika qitesininin hududlarindan kenara ya yilmisdir Ruzveltin Uzaq Serq siyaseti ve prezidentliyinin sona catmasiRuzvelt dunya munaqiselerine qarisan ilk prezident idi Onun basciligi altinda amerikan diplomatiyasi ilk defe olaraq genis arenaya guya oz maragi olmayan vasiteci kimi cixdi lakin bu vasiteciliyin esl meqsedi Uzaq Serq ve Avropada Amerika ucun serfeli olan guc balansi nin qurulmasi idi Bu siyasetin merheleleri Portsmut ve Alhesirasdan ibaret idi Her iki halda Teodor Ruzvelt oz uzerine sulh kesikcisi rolunu goturdu lakin onun sulh meramli fealiyyeti amerikan imperializminin movqelerini mohkemlendirmek meqsedi gudurdu Bu xususile rus yapon muharibesi zamani Ruzveltin ozunu aparmasinda daha aydin goze carpdi Rus yapon munaqisesinin lap evvellerinde ABS nin idari daireleri oz regbetlerini Ru siyaya deyil Yaponiyaya bildirirdiler Eger konqresi ve olkenin ictimai fikrini ozune qarsi qaldirmaq qorxusu olmasaydi yeqin ki Ruzvelt Corc Kennana yazdigi kimi hetta ingilis yapon ittifaqina qosulardi Sovet tarixcisi N N Inozemtsev yazir Amerikan imperialistleri bu toqqusmada Rusiyanin meglub olmasini ozlerinin maragi hesab edirdiler Yaponiya hele cox da tehlukeli reqib sayilmirdi ve moteber amerikan daireleri Uzaq Serqde yapon isgalini gelecekde oz maraqlari ucun istifade etmek umidinde idiler amma helelik prezident basda olmaqla ABS nin siyasi xadimleri hesab edirdiler ki Yaponiyadan Uzaq Serqde Rusiyaya qarsi zerbe quvvesi kimi istifade etmek lazimdir Hetta amerikan metbuatinda yazirdilar ki Yaponiya muharibeni amerikan maraqlari ucun aparir amerikan maliyyecileri ise Yaponiyaya genis kredit teqdim edirler Yaponlarin ruslar uzerindeki qelebesi Ruzveltin regbetine sebeb oldu lakin sovet tedqiqatcisi L I Zubokun yazdigina gore o ABS her halda onun Rusiya nezerde tutulur tamamile darmadagin olunmasina ve Uzaq Serqden qovulmasina yol vermek istemirdi Prezident basda olmaqla amerikan diplomatiyasinin coxlu emek serf edib yaratdiqlari dayanaqsiz quvveler balansi bu region ucun Uzaq Serqde Rusiya ve Yaponiyanin muharibede elden dusmus veziyyetde uz uze qarsidurmalari idi Bu muharibenin son merhelesinde Yaponiyanin butun ehtiyat menbeleri tukendikde prezident doyusen terefler arasinda sulh baglamaq ucun vasiteci kimi cixis etdi 1905 ci ilin avqustunda Portsmutda Nyu Hempsir stati sulh konfransinda Ruzvelt yapon iddiasina terefdar cixdi ve Yaponiyanin tezminatsiz sulh razilasmasi onun umidini bosa cixardi Ruzvelt umid edirdi ki Portsmut sulhu Uzaq Serqde ABS ucun elverisli quvveler nisbeti yaradaraq Cinde amerikan kapitalinin movqelerini mohkemlendirmesi ucun orada aciq qapi siyasetini saxlayacaq lakin amerikan tarixcisi Bilin etirafina gore Portsmut konfransindan uc il sonra iki dovlet Rusiya ve Yaponiya I B butun basqa imperialist milletleri cixarmaq ucun birlesdiler Ve bu halda Yaponiya ile raziliga gelmekden savayi Ruzveltin basqa cixis yolu qalmadi 1908 ci ilde Rut Takahir razilasmasi baglandi ki buna esasen ABS ve Yaponiya hokumetleri Sakit okean hovzesinde bir brinin maraqlarini tanimaq bu zonada movcud veziyyeti saxlamaq ve Cinde ticaret ve senaye ucun eyni imkanlar prinsipini mudafie etmek uzre ohdelik qebul etdiler Bu razilasma ile Birlesmis Statlar Uzaq Serqdeki butun yapon isgallarini daha dogrusu Koreya ve sonra Cindeki isgallarini faktiki olaraq taniyirdilar Eslinde bu Sakit okean etrafindaki tesir dairesi nin Yaponiya ve ABS arasinda bolusdurulmesi idi Amerikan imperialistleri bu veziyyetle ona gore barismali oldular ki Yaponiyanin guclenmesine ve onun tecavuzkar iddialarina mane ola bilmirdiler Ruzvelt tez tez tekrar edirdi ki hemin anda ugur getire bilecek movqeni tutmaq ve ya kursu yoneltmek lazimdir amma indiki halda o secmirdi cunki basqa cixis yolu yox idi Rut Takahir razilasmasi bir nece il kecdikden sonra oz felaketli neticesini veren yapon tecavuzune goz yummaqdan tecavuze qarsi sehlenkarliqdan basqa bir sey deyildi Son neticede Ruzveltin bioqraflarinin boyuk ekseriyyetinin teqdim etdiyi kimi onun uzaqserq siyaseti neinki sulh isleri ucun qeyri mehsuldar eyni zamanda ABS ucun de ugur getirmez oldu Ag evle ayrilmaq ve 50 yasinda iken oyundan cixmaq Ruzvelt ucun asan deyildi 1907 ci ilde 1908 ci ilin seckileri ucun namizedler ireli cekilerken o oz namizedliyini ireli surmekden imtina etmeli oldu lakin partiyanin o zamanlar lideri olaraq Ruzvelt oz selefini secmek qerarina geldi ve onun secimi kecmisde Flippin qubernatoru olmus Kuba usyanini yatiran indiki herbi nazir Vilyam Hovard Taftin uzerinde dayandi Ruzvelt secilmis prezidenti heyat yoldasi ile birlikde inauqurasiyadan evvelki geceni Ag evde kecirmeye devet etdi Taft bu deveti qebul etdi Prezidentin vezifeye kecme enenevi merasiminden sonra Kapitoliyanin portikinde istirakinin vacib olmasina baxmayaraq Taftin nitqini dinleyib ve onu tebrik ederek deyesen bir qeder suni cosgunluqla Ruzvelt Taftin arvadinin boyuk memnuniyyetine sebeb olaraq yeni prezident alayini Ag eve qeder musayet etmekden imtina etdi Eks prezident heyat yoldasi ile birlikde duz vagzala oradan ise qatarla Oyster Beye yola dusdu Ruzvelt ucun mulki sexs heyati basladi Prezidentlikden sonraki heyatiRuzveltin birinci nikahindan Alisa adli bir qizi var idi Sonra 1886 ci ilde Edit Kermit Karou ile evlenir ve onlarin 5 usagi olur Teodora Kermit Edit Arcibald ve Kventin Mulki heyata basladiqdan sonra Ruzvelt oglu Kermit ile Braziliya cengelliklerine uzunmuddetli seyahete cixir Seyahete basladiqdan yeddi ay sonra Ruzvelt malyariya xesteliyine tutulur xususile de qayiqda bas veren bedbext hadiseden sonra ayagi ciddi zedelenir ve infeksiyaya yoluxur Bunun ardinca ABS ye qayidir ve elmi esseler ve tarixi kitablar yazmaga baslayir Avropada I Dunya Muharibesi baslayanda kecmis prezident herbi hazirliqlara daha ciddi onem verilmesinin vacibliyini bildirdi ve cixisinda qeyd eledi ki ABS bu muharibeye mutleq qosulmalidir O Prezident Vilsonun neytralliq cixisindan cox meyus oldu ve onu olkesinin fealiyyetsizliyinde qinadi Birlesmis Statlar 1917 ci ilde muharibeye qosulanda o konullulerden ibaret diviziyanin yaradilmasini teklif etdi ancaq Herbi Sobe buna raziliq vermedi Buna baxmayaraq onun ogullarinin dordu de konullu olaraq muharibeye getdi Onun en kicik oglu Kventin Almaniya semasinda vurulanda Ruzvelt cox muteessir oldu Teodor Ruzvelt 6 yanvar 1919 cu ilde Nyu Yorkun Oyster buxtasindaki dogma evinde yuxuda olarken vefat etmisdir Bezen deyirler ki olum ona gore onu yuxuda apardi ki o hetta olumle bele mubarize aparardi Cunki o xarakterce cox mubariz ve istediyini elde eden bir sexs idi Maraqli faktlarTeodor Ruzveltin Rasmor daginda hekk olunmus tesviriRasmor daginda tesvirleri hekk olunmus 4 ABS prezidenti arasinda Teodor Ruzveltin de tesviri var Bunun esas sebebi kimi onun Panama kanalinin cekilmesindeki boyuk rolunu gosterirler Teodor Ruzvelt avtomobilden istifade etmis ilk ABS prezidentidir Istinadlarhttps www whitehouse gov about the white house presidents theodore roosevelt Bibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Cooper J M Theodore Roosevelt Encyclopaedia Britannica ing Ruzvelt Teodor Bolshaya sovetskaya enciklopediya rus v 30 t pod red A M Prohorov 3 e izd Moskva Sovetskaya enciklopediya 1969 White House History 2012 03 17 tarixinde Istifade tarixi 2009 12 21 Siyasetci ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin