Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Təbiət elmləri (ing. Natural science, alm. Naturwissenschaften) — insana xarici münasibətdən təsir edən təbiət amillərini öyrənən elm sahələri.
| Təbiət elmləri | |||||||||
 | |||||||||
| Elm sahəsi → öyrənir | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Yarımbölmə → öyrənir | |||||||||
| |||||||||
Ümumi məlumat
Təbiət elmləri dünyanı naturalist nöqteyi-nəzərindən öyrənir və cəmiyyətdən təbiətə münasibətdə onun qanunlarına hörmətlə yanaşmağı tələb edir. Naturalizm insanın yaratdığı qanunları təbii proseslərə şamil etmədən, təbiət qanunlarını öyrənərək istifadə etmək üzərində qurulan sistemdir. Təbiət elmlərinin yaranması elmi tədqiqatlara fəlsəfi yanaşmanın nəticəsidir.
Təbiət elmləri anlayışı həmçinin, humanitar elmlərlə ictimai elmlər arasında fərqi göstərmək üçün istifadə edilir. Riyaziyyat elmi məntiqlə birlikdə formal elmlərə daxil edilir və təbiət elmlərinə aid edilmir. Çünki, onların metodologiyası təbiət elmlərinin metodologiyasından kəskin fərqlənir.Riyaziyyat, statistika və informasiya texnologiyaları təbiət elmləri hesab olunmasalar da, bu sahədə aparılan əksər tədqiqatlar üçün mühüm elmi əhəmiyyətə malikdirlər.
Elm nəzəriyyəsində təbiət elmləri dedikdə biologiya, astronomiya, fizika, kimya və coğrafiya nəzərdə tutulur. Вu elmlərdə elmi nəticələr bir qayda olaraq obyektivlik və dəqiqlik üzərində qurularaq baza kimi təcrübə və müşahidə nəticələri götürülür. Təbiət elmləri donmuş olmayıb onlarda daima dəqiqləşdirmə prosesi gedir.
Təkamülü
Qədim dövrlər və orta əsrlərdə ətraf mühit sadə müşahidə və təsvir yolu ilə öyrənilirdi. Yeni dövrün əvvəllərində təbiətin təsvirlə öyrənilməsi elmi izahla öyrənilməsi ilə əvəz edildi. Filosoflardan İbn Heysəm və Frensis Bekonun əsərləri bu metodologiyanı geniş yaydılar və elmi inqilabın əsasını qoydular. XIX əsrdən başlayaraq isə elmlə məşğulluq sırf alimlərin səlahiyyətinə keçir.
Təbiət elmləri termini ilk dəfə alim Uilyam Uel tərəfindən 1834-cü ildə Meri Somervillin On the Connexion of the Physical Sciences elmi əsərinə resenziyasında işlədilir. Ancaq termin XX əsrin əvvəllərinə qədər geniş yayılmır. 1923-cü ildə amerikalı kimyaçı H.Lyuis və amerikalı fiziki kimyaçı M.Rendalın məşhur Termodinamika və kimyəvi elementlərin azad enerjisi kitabında yazırlar:
Məntiq və riyaziyyatdan başqa Təbiət elmlərinin bir-birində çox uzaq duran üç böyük qolu vardır – bu mexanika, elektrodinamika və termodinamikadır.
Bu gün isə elmi nəzəriyyələrdə təbiət elmləri artıq daha dəqiq olaraq botanika və zoologiya, fizika elmləri, geologiya və astronomiyaya bölünürlər.
Təbiət elmlərinin əsası
- Təbiət elmlərinin əsası kimi elmdə təbiət elmləri – təbiət hadisələri haqqında elm götürülür. Dövr keçdikcə təbiət elmləri xüsusi elmi istiqamətlərə ayrıldı.
- Təbiətşünaslığın əsas simaları kimi Nəsrəddin Tusi, Blez Paskal, Mixail Lomonosov və başqalarını göstərmək olar.
Təbiət elmlərini öyrənərkən fizika, kimya və biologiya elmləri arasındakı əlaqənin öyrənilməsi xüsusilə vacibdir. Çünki, bu elmlərin əsas məzmununu təşkil edən bir sıra qabaqcıl elmi fikirlər, məsələn, molekulyar-kinetik nəzəriyyə, elektron nəzəriyyəsi, elektroliz və bir sıra başqa anlayışlar təbiət elmlərində özünə möhkəm mövqe tutmuşdur. Onların bir sıra əsas məsələləri həmin anlayışlar əsasında izah edilir.
Hər bir proses və ya hadisənin inkişafının əsasını ziddiyyətlərin vəhdəti və mübarizəsi təşkil edir. Bu müasir təbiətşünaslığa da aid məsələdir. Onda da bir-birinə zidd olan və eyni zamanda vəhdət təşkil edən iki istiqamət səciyyəvidir. Bu istiqamətlərdən biri inkişaf prosesindəki analitikliyi, digəri isə sintetikliyi təmsil edir. Analitik istiqamətdə yeni elm sahələri, yeni qanunauyğunluqlar kəşf olunur. Bunların tədqiqat obyekti məhdudlaşır və xüsusi elmi metodlardan istifadə edilir.
Bu prinsip elmin yenidən hissələrə bölünməsində özünü aydın göstərir. Məsələn:
- fizika: mexanika, molekulyar fizika və istilik, elektrik, maqnetizm, optika, atom;
- biologiya: botanika, zoologiya, insanın anatomiyası və fiziologiyası, darvinizm və sair.
Sonra bu bölmələr də yenidən daha konkret istiqamətlərə bölünür.
Təbiət elmlərinin istiqamətləri
Baza elmləri:
Təbiət elmlərinin bazisi
Təbiət elmlərinin bazisi riyaziyyat hesab olunur.
Bütün təbiət elmləri müşahidə edilən təbiət hallarınının təsviri üçün riyazi aparat metodundan istifadə edirlər.
Təbiət elmləri təbiət qanunauyğunluqlarının dəqiq təsvirini və formul yazılışını tələb edir. Bu zaman təbiət hallarının izahı riyazi düstur halına salınır. Sonradan isə riyazi formulların hesabına istənilən hipotez yenidən yoxlana və ya dəqiqləşdirilə bilinir.
Təbii biliklərin istiqamətləri
Astronomiya
Astronomiya (q.yun. ἀστρονομία, ἄστρον – ulduz və νόμος – qanun) – kainatı, onun quruluşunu, inkişafını və Yer atmosferindən kənarda baş verən fiziki-kimyəvi prosesləri öyrənir. Onların fizika, kimya, meteorologiya elmləri çərçivəsində vəziyyəti, göy cisimlərinin hərəkəinin qanunauyğunluqları və ümumilikdə kainatın təkamülü tədqiq edilir. Astronomiya kosmos, qalaktika, ulduz, planet və kometaları öyrənir, tədqiq edir və sonrakı təkamülünü riyazi modelləşdirir.
Astronomiyada informasiya əsasən kənardan cihazlar vasitəsilə müşahidə edilmiəklə toplanır. Ancaq bu sahədə informasiyanın bir hissəsi laboratoriyada təcrübələr vasitəsilə də toplana bilər (məsələn, fəzanın molekulyar kimyasının laboratoriyada öyrənilməsi).
Müasir astronomiya bir-biri ilə bağlı olan bir çox sahələrə bölünür. Bir qayda olaraq bölünmə şərti sayılır. Əsas istiqamətlər aşağıdakılar götürülür:
- Astrometriya – ulduzların koordinatlarını və hərəkətini öyrənir. Astrometriyanın özü isə aşağıdakı yarımsahələrə bölünür:
- Fundamental astrometriya — müşahidələr əsasında göy cisimlərinin koordinatlarını müəyyənləşdirir və onların kataloqunu tərtib edir;
- Radioastronomiya — kosmik obyektləri radio dalğaları dipazonunda elektromaqnit şüaları vasitəsilə tədqiqi ilə məşğul olur;
- Fəza astronomiyası — qalaktikamızı və onun quruluşunu öyrənir, eləcə də müxtəlif koordinat sistemləri vasitəsilə riyazi metodların vasitəsilə göy cisimlərinin yerinin müəyyənləşdirilməsi üçün təkliflər hazırlayır;
- Nəzəri astronomiya — əks məntiq metodu ilə məlum orbit koordinatlarına görə göy cisimlərinin yerinin müəyyənləşdirir;
- — ümumdünya cazibə qanunun təsiri ilə göy cisimlərinin hərəkət trayektoriyasını, kütləsini və ölçülərini müəyyənləşdirir;
Bu üç sahə klassik astronomiya adlanır.
- Astrofizika — göy cisimlərinin quruluşunu, fiziki göstəricilərini və kimyəvi tərkibini öyrənir;
- Ulduz astronomiyası — fiziki göstəricilərinə görə ulduzların fəzada paylanmasını və hərəkətinin öyrənir. Ulduzların yaranması sıx toz və qaz məkanında baş verir. Temperatur atrdıqda termonüvə reaksiyası baş verir və ulduz əmələgəlmə prosesi başlayır.
- Kosmoqoniya — göy cisimlərinin əmələ gəlməsini öyrənir;
- Kosmologiya — fəzanın quruluşunun və inkişafının əsas qanunauyğunluqlarını öyrənir.
Biologiya
(yun. βιολογία — βίος, bios, "həyat"; q.yun. λόγος, loqos. ""bilik, elm") — həyat haqqında elm, təbiət elmlərindən biri, canlıları və onların ətraf mühitlə əlaqalərini öyrənir. Bilogiya Yerdəki canlı orqanizmlərin həyatının bütün sahələrini, o cümlədən quruluşunu, fəliyyətini, inkişafını, təkamülünü və yerləşməsini öyrənir. Həmçinin onların təsnifatını tərtib edir və istənilən dəyişiliyi tədqiq edir və izahını verməyə çalışır. Tədqiqat sahəsi biofizikadan tutmuş mürəkkəb ekologiya məsələlərinə qədər geniş mövzuları əhatə edir.
Biologiya elmləri kateqoriyasına aid olan botanika, zoologiya və səhiyyə sivilizasiyanın ilk dövrlərindən öyrənilirdi. Elmin inkişafına güclü təkan verən mikroskop ancaq XVII əsrdə kəşf edildi. "Biologiya" termini ilk dəfə 1802-ci ildə Jan-Batist Lamark tərəfindən işlədilib. Təbiət biliklərinin xüsusi sahəsi kimi isə o XIX əsrdə yaranıb. O dövrdə alimlər bütün canlıların ümumi cəhətlərə malik olduqlarını müəyyənləşdirə biliblər və onları cəm şəklində öyrənməyə qərar verdilər.
Biologiya elmində əsas hadisələr Şvann Teodor, Mattias Yakob Şleyden və Virxov Rudolf tərəfindən hüceyrə nəzəriyyəsinin, Çarlz Darvin tərəfindən təkamül nəzəriyyəsinin, Qreqor Yohan Mendel tərəfindən genetikanın əsas qanunu – irsiyyət qanununun, irəli sürülməsi və hüceyrə səviyyəsində biokimya və biofizikanın metodlarının tətbiqi sayılır.
Biologiya və kimyanın sərhəddində yaranmış biokimya elmi, bu gün sürətlə inkişaf edən təbiət elmlərindəndir. Biokimya canlılar haqqında olan bütün elmləri birləşdirir və onun öyrənilməsi biologiyanın hər hansı bir sahəsinin və eləcə də müasir zamanda prioritet istiqamətlərdən sayılan ekologiya ilə bağlı problemlərin başa düşülməsi üçün geniş imkanlar yaradır. Son zamanlar, təbii şəraitdə orqanizmlər arasında münasibətləri öyrənməklə məşğul olan ekologiya ilə, bu münasibətləri molekul səviyyəsində tədqiq edən biokimya arasında sıx əlaqə yaranmışdır. Müasir ekologiya biosferanın həyatı haqqında elm olaraq, təbiətşünaslığın bioloji və qeyri-bioloji elm sahələri – kimya, fizika, riyaziyyat, geokimya, geofızika, fıziologiya, biokimya, biofızika, genetika, təkamül nəzəriyyəsi və s. ilə əlaqədar bir sıra mühüm məsələlərin öyrənilməsi ilə məşğuldur.
Bir sıra mühüm ekoloji problemlər mövcuddur ki, onların izah olunması və başa düşülməsi üçün biokimyəvi üsulların tətbiq olunması zəruri sayılır. Bununla yanaşı heyvanlarda və bitkilərdə baş verən bir sıra metabolik prosesləri ekoloji yanaşmanın köməyilə izah etmək mümkün olmuşdur. Beləliklə, müasir təbiət elmlərinin qarşılıqlı əlaqəsi dövrundə, biologiya, kimya və ekologiya arasında biokimya bağlayıcı zəncirdir.
Müasir biologiyanın əsasında beş əsas prinsip dayanır: hüceyrə nəzəriyyəsi, təkamül, genetika, gemoostaz və enerji. İndiki dövrdə biologiya orta və ali məktəblərdə baza elmlərdən biridir. Hər il dünyada biologiyaya, tibbə və tibbi biologiyaya dair miliyonlarla kitab, məqalə çap edilir, dissertasiyalar müdafiə edilir.Molekulyar biologiya həyatın kimyəvi əsaslarını, hüceyrə biologiyası isə orqanizmlərin kərpici rolunu oynayan hüceyrələrin öyrəniolməsi ilə məşğuldur. Fiziologiya orqanizmin daxili strukturlarının funksiyasını, bioloji sistemlərinin normal həyat tərzi çərçivəsində idarəolunma mexanizmlərini (normal fiziologiya) və patologiyalar zamanı onlarda baş verən dəyişıklikləri (patofiziologiya), ekologiya isə təbiətin orqanizmlərə təsirini öyrənir.
Kimya
Kimya (ərəb. کيمياء, hesab edilir ki, qədim Misir sözü "chemi"-dən yaranıb, "qara" deməkdir, digər variantlar q.yun. χυμα — " metal ərintisi "), q.yun. χυμευσις – " qarışdırmaq") – təbiət elmlərindən biridir. Maddələr, onların xüsusiyyətləri, quruluşu, kimyəvi reaksiyalar və kimyanın fundemental qanunları haqqında elmdir. Bütün maddələr kimyəvi əlaqələr vasitəsilə molekullar yaradan atomlardan ibərət olduğuna görə, kimya əsasən atomlarla molekullarlar arasındakı əlaqələri öyrənməklə məşğuldur. Kimya fizika ilə çox sıx bağlıdır və fərqləri nisbidir. Müasir kimya çoxsahəli təbiət elmidir.
Kimya müstəqil elm sahəsi kimi XVI—XVII əsrlərdə bir səra elmi kəşflərdən sonra tanındı. Bu kəşflər mexanikləşdirmə vasitəsilə əl əməyini istehsaldan sıxışdırdı, sənayeni mexanikləşdirdi, burjua cəmiyyəti yaratdı.
Kimyəvi proseslərin çoxunu birbaşa laboratoriyalarda əvvəlki nəticələrə əsaslanaraq öyrənmək mümkündür. Kimya digər təbiət elmləri ilə söx bağlı olduğundan onu bəzən əsas elm də adlandırırlar. İlk kimya təcrübələri əsasən əlkimya sistemi ilə bağlı idi və mistikanın təsiri altında idi. Elm Robert Boylun qazı kəşf etməsi və Antuan Lavuazyenin kütlənin saxlanması nəzəriyyəsini işləməsi ilə yeni keyfiyyət dərəcəsinə qalxdı. Kimyəvi elementlərin kəşfi və atom nəzəriyyəsinin hazırlanması kimya elmini sistemləşdirməyə kömək etdi. Bununla da tədqiqatçılar maddənin quruluşunu, kimyəvi tərkibini və kimyəvi reaksiyaların rolunu daha dərindən dərk edə bildilər. Kimya elminin inkişafı kimya sənayesinin inkişafına və dünya iqtisadiyyatının uğurlarına gətirib çıxardı.
Fizika
Fizika dünyanın fiziki xüsusiyyətlərini, onların bir-birinə təsirini və bu təsirdə yaranan nəticələri öyrənir. Fizika fundamental elm sayılır. Fizklər riyaziyyatdan əldə etdikləri prinsiplərin məntiqi əsaslarını və kəmiyyət göstəricilərini hazırlamaq üçün istifadə edirlər. Kainatın öyrənilməsinin böyük tarixi vardır və tarix boyu edilən zəngin müşahidə və təcrübələrdən ibarətdir. Fizikanın əsas vəzifəsi dünyanın idarə edilməsində əsas fiziki qanunların müəyyənləşdirilməsi və dəqiqləşdirilməsidir. Tarix boyu bu məsələ ilə antik fəlsəfə məşğul olmuşdur.
Fizika tarixində əsas hadisələri klassik mexanika qanunları, İsaak Nyutonun ümumdünya cazibə qanununun kəşfi, elektroenergetika və ondan istifadə, Albert Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsini işləməsi, termodinamika nəzəriyyəsinin hazırlanması, atom və nüvə fizikasının kvant-mexanika modelinin hazırlanmasıdır.
Fizikanın sahələri çox genişdir və ora kvant mexanikasından optikaya qədər fərqli sahələr daxildir. Müasir fizika müxtəlif sahələrdə çalışan Albert Eynşteyn və Lev Landaudan fərqli olaraq artıq dar sahələrdə ixtisaslaşmışdır.
Yer haqqında elmlər
Yer planeti (onun litosferi, hidrosferi və atmosferi) və onu əhatə edən kosmik fəza haqqında geniş əhatəli elmlərdir. Bu elmlər həmçinin yerdəki okeanları və bərk qruntun da öyənilməsi ilə məşğul olurlar. Tədqiqatda fizika, kimya, biologiya, riyaziyyat və Yer haqqında elmlərin tarixi elmlərinin elmi alətlərindən geniş istifadə edilir. Yer haqqında geniş informasiya Yerin keçmişi, indiki vəziyyəti və gələcək inkişafı barədə sistemli təsəvvür yaratmağa imkan verir. Həmçinin Yer əmələgəlmə prosesində yığılan enerji haqqındada məlumat əldə etmək olur.
Yerin öyrənilməsi yer qrupundan olan digər planetlərin öyrənilməsi ücün zəmin yaradır. Yer kainatda həyatın mövcud olduğu məlim olan yeganə göy cismidir. Günəş sistemini dolğun öyrənməyə imkan verən kosmik zondlar yaranandan sonra Yer haqqında elmə planetologiya da əlavə edildi. Bununla da Yer haqqında elm Yer və kainat haqqında elmə çevrildi.
Yer haqqında əsas elm geologiyadır. O Yer kürəsinin üst hissəsini, onun tərkibini və təkamülünü öyrənir. 1960-cı ildən elm geofizikanın məşğul olduğu yerin dərin qatlarını da tədqiq edir. Geologiya keyfiyyət göstəricilərinə istiqamətlənir.
Geoloji elmlər ayrılıqda fəaliyyət göstərə bilməyən çoxsaylı aşağıdakı elmləri də əhatə edir:
- vulkanologiya, geliemetriya, geologiya, tektonika, geomorfologiya, hidrogeologiya, limnologiya, minerologiya, paleontologiya, petroqrafiya, torpaqşünaslıq, sedimentologiya və s.
Təbiət elmlərinin digər elmlərə təsiri
Ənənəvi olaraq elm dedikdə daha çox fundamental təbiət elmləri (natural science) nəzərdə tutulur, texnoloji inkişaf üçün isə mühəndislik elmlərinə (artificial science) ehtiyac vardır. Elm fundamental bilikləri əldə edir. Ona söykənən mühəndislik elmi isə, artıq məlum qanunlara əsasən istehsalat yaradır və onun davamlılığına ciddi diqqət edir.
Müasir təbiətşünaslığın ən səciyyəvi cəhətlərindən biri də elmlərin qarşılıqlı təsirinin olmasıdır. Buna görə də müasir dövrdə təbiət elmləridakı sintetik ənənə daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Müxtəlif elmlərin əldə etdiyi nailiyyətlərdən biri də obyektin öyrənilməsində inteqrasiyaya daha çox fikir verilməsidir. Sintetik ənənə müxtəlif elmlərin qovuşduğu yerlərə aid biliklərin müəyyən edilməsində özünü xüsusilə büruzə verir. Son illərdəki elmi ixtira və kəşflərin əksəriyyətini sintetik elmlərə aiddir. Biliklərin sintezi sayəsində müasir təbiət elmlərida maddənin təkamülü və onun bir-birinə keçən müxtəlif növ quruluş əlaqələri haqqında bitkin və püxtləşmiş nəzəriyyələr yaranır. Minerallarla canlılar arasındakı əlaqələr açılır. Canlı və cansız aləm arasındakı sərhədin şərti olduğu daha çox nəzərə çarpır.
Təbiət elmlərinin öyrənilməsi daha dərin elmi biliklər və maliyyə tələb edir, lakin birbaşa texnoloji inkişaf ilə bağlı olan isə mühəndislik elmləridir. ABŞ, Almaniya, Yaponiya, Böyük Britaniya və Fransa kimi güclü dövlətlər fundamental biliklər əldə etmək üçün təbiət elmləri ilə məşğul olurlar. Kiçik dövlətlər daha çox tez bir zamanda sənayedə istifadə oluna biləcək mühəndislik elmlərinə üstünlük verilir.
Kimya, fizika, biologiya, riyaziyyat elmləri təbiət elmi kimi tarix boyu öyrənilərək inkişaf edib. Onunla müqayisədə kimya mühəndisliyi, biotexnologiya, elektrik-elektronika mühəndisliyi elmləri hələ inkişafın astanasında sayılır.
Həmçinin bax
İstinadlar
- C. West Churchman (1940). Elements of Logic and Formal Science, J.B. Lippincott Co., New York. (ing.)
- James Franklin (1994). The formal sciences discover the philosophers' stone. In: Studies in History and Philosophy of Science. Vol. 25, No. 4, pp. 513–533, 1994. (ing.)
- Stephen Leacock (1906). Elements of Political Science. Houghton, Mifflin Co, 417 pp. (ing.)
- Bernt P. Stigum (1990). Toward a Formal Science of Economics. MIT Press. (ing.)
- Marcus Tomalin (2006), Linguistics and the Formal Sciences. Cambridge University Press. (ing.)
- Təbiət elmlərinin əlaqəli öyrənilməsi 2021-10-25 at the Wayback Machine (az.)
- Советский энциклопедический словарь, изд. 2-е. М.: Советская энциклопедия, 1982. (rus.)
- . NASA Observatorium. 2008-02-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2006-06-08.
- S. F. Qarayev, P.Ş. Məmmədova, A.Q. Həbibova Q 21 Biokimyanın əsasları. B.: "Təfəkkür" NPM, 2002, 360 səh (az.)
- Avila, Vernon L. Biology: investigating life on earth. Boston: Jones and Bartlett. 1995. 11—18. ISBN .
- Campbell, Neil A. Biology: Exploring Life. Boston, Massachusetts: Pearson Prentice Hall. 2006. ISBN . 2014-11-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-08-21.
- King, TJ & Roberts, MBV. Biology: A Functional Approach. Thomas Nelson and Sons. 1986. ISBN .
- Философия науки под ред. А. И. Липкина М.: Эксмо, 2007 (rus.)
- Садуль Жак. Сокровище алхимиков / Пер. с фр. — изд. Крон-пресс, 2000. 320 с. (rus.)
- Wordnet Search: Earth science 2020-04-10 at the Wayback Machine (ing.)
- Encyclopedia of Volcanoes, Academic Press, London, 2000 (ing.)
- Texnologiyaların inkişafına aparan elmi inkişaf necə olmalı 2010-10-17 at the Wayback Machine (az.)
Xarici mənbələr
- Təbiət elmləri – Cambridge Üniversitesi
- Təbiət elmləri tarixi və texnologiyası
- Təbiət elmləri haqqında kitablar
- Науки о Земле Open Encyclopedia Project
- Təbiət elminin patriarxı 2014-01-30 at the Wayback Machine
Ədəbiyyat
- Новосадов Б. К. Гуманитарная миссия естествознания .http://www.zpu-journal.ru/e-zpu/2009/1/Novosadov/ Elektron jurnal "Знание. Понимание. Умение", 2009, 1 – Философия. Политология
- Новосадов Б. К. Концепция современного естествознания в высшем образовании в XXI веке. http://www.zpu-journal.ru/zpu/2005_3/Novosadov/24.pdf. Elektron jurnal "Знание. Понимание. Умение", 2005, say 3, səh.190-191
- Стивен Маран. Астрономия для "чайников" ( Astronomy For Dummies ),М.,изд."Диалектика" , 2006, стр.256 ,isbn = 0-7645-5155-8.
- Повитухин Б.Г. Астрометрия. Небесная механика: Учебное пособие, Бийск, изд.НИЦ БиГПИ, 1999, стр.90,
- Astronomy — A History — G. Forbes — 1909 (eLib Project) 2007-09-26 at the Wayback Machine
- К. Л. Баев, В. А Шишаков. "Начатки мироведения" (1947)
- Камиль Фламмарион. Живописная астрономия, [1][ölü keçid]
- Камиль Фламмарион. Жители небесных миров,С.-Пб,изд.Траншели, 1876, том 1-2,
- И. Н.Яницкий. Новое в науках о Земле. М., Изд. Агар, 1998 г.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tebiet elmleri ing Natural science alm Naturwissenschaften insana xarici munasibetden tesir eden tebiet amillerini oyrenen elm saheleri Tebiet elmleriElm sahesi oyrenir Yarimbolme oyrenirBiologiya Canli tebieti Umumi biologiya Mikrobiologiya Fizika Maddi alemdeki qaunauygunluqlari Nezeri fizika Umumi fizika Mezoskopik fizika Kimya Maddeleri Qeyri uzvi kimya Uzvi kimya Fiziki kimya Analitik kimya Kolloid kimya Tebabet Xesteliklerin yaranma sebeb ve mexanizmlerini mualicesini oyrenir Anesteziologiya Kardiologiya Farmakologiya Otorinolarinqologiya Oftalmologiya Dermatologiya Psixiatriya Stomatologiya Gigiyena Allerqologiya Toksikologiya Anatomiya Yer haqqinda elmler Yer planetiniUmumi melumatCizgili tesvir vasitesile Yer kuresinde qitelerin tarixen ayrilmasinin izahi Tebiet elmleri dunyani naturalist noqteyi nezerinden oyrenir ve cemiyyetden tebiete munasibetde onun qanunlarina hormetle yanasmagi teleb edir Naturalizm insanin yaratdigi qanunlari tebii proseslere samil etmeden tebiet qanunlarini oyrenerek istifade etmek uzerinde qurulan sistemdir Tebiet elmlerinin yaranmasi elmi tedqiqatlara felsefi yanasmanin neticesidir Tebiet elmleri anlayisi hemcinin humanitar elmlerle ictimai elmler arasinda ferqi gostermek ucun istifade edilir Riyaziyyat elmi mentiqle birlikde formal elmlere daxil edilir ve tebiet elmlerine aid edilmir Cunki onlarin metodologiyasi tebiet elmlerinin metodologiyasindan keskin ferqlenir Riyaziyyat statistika ve informasiya texnologiyalari tebiet elmleri hesab olunmasalar da bu sahede aparilan ekser tedqiqatlar ucun muhum elmi ehemiyyete malikdirler Elm nezeriyyesinde tebiet elmleri dedikde biologiya astronomiya fizika kimya ve cografiya nezerde tutulur Vu elmlerde elmi neticeler bir qayda olaraq obyektivlik ve deqiqlik uzerinde qurularaq baza kimi tecrube ve musahide neticeleri goturulur Tebiet elmleri donmus olmayib onlarda daima deqiqlesdirme prosesi gedir TekamuluMayya sivilizasiyasinin reqemleri Qedim dovrler ve orta esrlerde etraf muhit sade musahide ve tesvir yolu ile oyrenilirdi Yeni dovrun evvellerinde tebietin tesvirle oyrenilmesi elmi izahla oyrenilmesi ile evez edildi Filosoflardan Ibn Heysem ve Frensis Bekonun eserleri bu metodologiyani genis yaydilar ve elmi inqilabin esasini qoydular XIX esrden baslayaraq ise elmle mesgulluq sirf alimlerin selahiyyetine kecir Tebiet elmleri termini ilk defe alim Uilyam Uel terefinden 1834 cu ilde Meri Somervillin On the Connexion of the Physical Sciences elmi eserine resenziyasinda isledilir Ancaq termin XX esrin evvellerine qeder genis yayilmir 1923 cu ilde amerikali kimyaci H Lyuis ve amerikali fiziki kimyaci M Rendalin meshur Termodinamika ve kimyevi elementlerin azad enerjisi kitabinda yazirlar Mentiq ve riyaziyyatdan basqa Tebiet elmlerinin bir birinde cox uzaq duran uc boyuk qolu vardir bu mexanika elektrodinamika ve termodinamikadir Bu gun ise elmi nezeriyyelerde tebiet elmleri artiq daha deqiq olaraq botanika ve zoologiya fizika elmleri geologiya ve astronomiyaya bolunurler Tebiet elmlerinin esasiEsas meqale Tebiet elmleriIsaak Nyuton meshur ingilis fiziki riyaziyyatcisi astronomu Klassik fizikanin yaradicilarindan biri 1702 ci ilde cekilmis portreti Tebiet elmlerinin esasi kimi elmde tebiet elmleri tebiet hadiseleri haqqinda elm goturulur Dovr kecdikce tebiet elmleri xususi elmi istiqametlere ayrildi Tebietsunasligin esas simalari kimi Nesreddin Tusi Blez Paskal Mixail Lomonosov ve basqalarini gostermek olar Tebiet elmlerini oyrenerken fizika kimya ve biologiya elmleri arasindaki elaqenin oyrenilmesi xususile vacibdir Cunki bu elmlerin esas mezmununu teskil eden bir sira qabaqcil elmi fikirler meselen molekulyar kinetik nezeriyye elektron nezeriyyesi elektroliz ve bir sira basqa anlayislar tebiet elmlerinde ozune mohkem movqe tutmusdur Onlarin bir sira esas meseleleri hemin anlayislar esasinda izah edilir Her bir proses ve ya hadisenin inkisafinin esasini ziddiyyetlerin vehdeti ve mubarizesi teskil edir Bu muasir tebietsunasliga da aid meseledir Onda da bir birine zidd olan ve eyni zamanda vehdet teskil eden iki istiqamet seciyyevidir Bu istiqametlerden biri inkisaf prosesindeki analitikliyi digeri ise sintetikliyi temsil edir Analitik istiqametde yeni elm saheleri yeni qanunauygunluqlar kesf olunur Bunlarin tedqiqat obyekti mehdudlasir ve xususi elmi metodlardan istifade edilir Bu prinsip elmin yeniden hisselere bolunmesinde ozunu aydin gosterir Meselen fizika mexanika molekulyar fizika ve istilik elektrik maqnetizm optika atom biologiya botanika zoologiya insanin anatomiyasi ve fiziologiyasi darvinizm ve sair Sonra bu bolmeler de yeniden daha konkret istiqametlere bolunur Tebiet elmlerinin istiqametleriBaza elmleri Astronomiya Biologiya Cografiya Mexanika Fizika KimyaTebiet elmlerinin bazisiEsas meqale Riyaziyyat Tebiet elmlerinin bazisi riyaziyyat hesab olunur Butun tebiet elmleri musahide edilen tebiet hallarininin tesviri ucun riyazi aparat metodundan istifade edirler Tebiet elmleri tebiet qanunauygunluqlarinin deqiq tesvirini ve formul yazilisini teleb edir Bu zaman tebiet hallarinin izahi riyazi dustur halina salinir Sonradan ise riyazi formullarin hesabina istenilen hipotez yeniden yoxlana ve ya deqiqlesdirile bilinir Tebii biliklerin istiqametleriAstronomiya Esas meqale AstronomiyaVenera planetinin Gunes etrafinda dovr etmesinin cizgi cekilisi vasitesile tesviri Venera ve Uran planetlerinden basqa butun planetler Gunes etrafinda saat eqrebi eksi istiqametinde hereket edirler Astronomiya q yun ἀstronomia ἄstron ulduz ve nomos qanun kainati onun qurulusunu inkisafini ve Yer atmosferinden kenarda bas veren fiziki kimyevi prosesleri oyrenir Onlarin fizika kimya meteorologiya elmleri cercivesinde veziyyeti goy cisimlerinin herekeinin qanunauygunluqlari ve umumilikde kainatin tekamulu tedqiq edilir Astronomiya kosmos qalaktika ulduz planet ve kometalari oyrenir tedqiq edir ve sonraki tekamulunu riyazi modellesdirir Astronomiyada informasiya esasen kenardan cihazlar vasitesile musahide edilmiekle toplanir Ancaq bu sahede informasiyanin bir hissesi laboratoriyada tecrubeler vasitesile de toplana biler meselen fezanin molekulyar kimyasinin laboratoriyada oyrenilmesi Muasir astronomiya bir biri ile bagli olan bir cox sahelere bolunur Bir qayda olaraq bolunme serti sayilir Esas istiqametler asagidakilar goturulur Astrometriya ulduzlarin koordinatlarini ve hereketini oyrenir Astrometriyanin ozu ise asagidaki yarimsahelere bolunur Fundamental astrometriya musahideler esasinda goy cisimlerinin koordinatlarini mueyyenlesdirir ve onlarin kataloqunu tertib edir Radioastronomiya kosmik obyektleri radio dalgalari dipazonunda elektromaqnit sualari vasitesile tedqiqi ile mesgul olur Feza astronomiyasi qalaktikamizi ve onun qurulusunu oyrenir elece de muxtelif koordinat sistemleri vasitesile riyazi metodlarin vasitesile goy cisimlerinin yerinin mueyyenlesdirilmesi ucun teklifler hazirlayir Nezeri astronomiya eks mentiq metodu ile melum orbit koordinatlarina gore goy cisimlerinin yerinin mueyyenlesdirir umumdunya cazibe qanunun tesiri ile goy cisimlerinin hereket trayektoriyasini kutlesini ve olculerini mueyyenlesdirir Bu uc sahe klassik astronomiya adlanir Astrofizika goy cisimlerinin qurulusunu fiziki gostericilerini ve kimyevi terkibini oyrenir Ulduz astronomiyasi fiziki gostericilerine gore ulduzlarin fezada paylanmasini ve hereketinin oyrenir Ulduzlarin yaranmasi six toz ve qaz mekaninda bas verir Temperatur atrdiqda termonuve reaksiyasi bas verir ve ulduz emelegelme prosesi baslayir Kosmoqoniya goy cisimlerinin emele gelmesini oyrenir Kosmologiya fezanin qurulusunun ve inkisafinin esas qanunauygunluqlarini oyrenir Biologiya Esas meqale Biologiya yun biologia bios bios heyat q yun logos loqos bilik elm heyat haqqinda elm tebiet elmlerinden biri canlilari ve onlarin etraf muhitle elaqalerini oyrenir Bilogiya Yerdeki canli orqanizmlerin heyatinin butun sahelerini o cumleden qurulusunu feliyyetini inkisafini tekamulunu ve yerlesmesini oyrenir Hemcinin onlarin tesnifatini tertib edir ve istenilen deyisiliyi tedqiq edir ve izahini vermeye calisir Tedqiqat sahesi biofizikadan tutmus murekkeb ekologiya meselelerine qeder genis movzulari ehate edir Biologiya elmleri kateqoriyasina aid olan botanika zoologiya ve sehiyye sivilizasiyanin ilk dovrlerinden oyrenilirdi Elmin inkisafina guclu tekan veren mikroskop ancaq XVII esrde kesf edildi Biologiya termini ilk defe 1802 ci ilde Jan Batist Lamark terefinden isledilib Tebiet biliklerinin xususi sahesi kimi ise o XIX esrde yaranib O dovrde alimler butun canlilarin umumi cehetlere malik olduqlarini mueyyenlesdire bilibler ve onlari cem seklinde oyrenmeye qerar verdiler Biologiya elminde esas hadiseler Svann Teodor Mattias Yakob Sleyden ve Virxov Rudolf terefinden huceyre nezeriyyesinin Carlz Darvin terefinden tekamul nezeriyyesinin Qreqor Yohan Mendel terefinden genetikanin esas qanunu irsiyyet qanununun ireli surulmesi ve huceyre seviyyesinde biokimya ve biofizikanin metodlarinin tetbiqi sayilir DNT nin spiralsekilli qurulusu Biologiya ve kimyanin serheddinde yaranmis biokimya elmi bu gun suretle inkisaf eden tebiet elmlerindendir Biokimya canlilar haqqinda olan butun elmleri birlesdirir ve onun oyrenilmesi biologiyanin her hansi bir sahesinin ve elece de muasir zamanda prioritet istiqametlerden sayilan ekologiya ile bagli problemlerin basa dusulmesi ucun genis imkanlar yaradir Son zamanlar tebii seraitde orqanizmler arasinda munasibetleri oyrenmekle mesgul olan ekologiya ile bu munasibetleri molekul seviyyesinde tedqiq eden biokimya arasinda six elaqe yaranmisdir Muasir ekologiya biosferanin heyati haqqinda elm olaraq tebietsunasligin bioloji ve qeyri bioloji elm saheleri kimya fizika riyaziyyat geokimya geofizika fiziologiya biokimya biofizika genetika tekamul nezeriyyesi ve s ile elaqedar bir sira muhum meselelerin oyrenilmesi ile mesguldur Bir sira muhum ekoloji problemler movcuddur ki onlarin izah olunmasi ve basa dusulmesi ucun biokimyevi usullarin tetbiq olunmasi zeruri sayilir Bununla yanasi heyvanlarda ve bitkilerde bas veren bir sira metabolik prosesleri ekoloji yanasmanin komeyile izah etmek mumkun olmusdur Belelikle muasir tebiet elmlerinin qarsiliqli elaqesi dovrunde biologiya kimya ve ekologiya arasinda biokimya baglayici zencirdir Muasir biologiyanin esasinda bes esas prinsip dayanir huceyre nezeriyyesi tekamul genetika gemoostaz ve enerji Indiki dovrde biologiya orta ve ali mekteblerde baza elmlerden biridir Her il dunyada biologiyaya tibbe ve tibbi biologiyaya dair miliyonlarla kitab meqale cap edilir dissertasiyalar mudafie edilir Molekulyar biologiya heyatin kimyevi esaslarini huceyre biologiyasi ise orqanizmlerin kerpici rolunu oynayan huceyrelerin oyreniolmesi ile mesguldur Fiziologiya orqanizmin daxili strukturlarinin funksiyasini bioloji sistemlerinin normal heyat terzi cercivesinde idareolunma mexanizmlerini normal fiziologiya ve patologiyalar zamani onlarda bas veren deyisiklikleri patofiziologiya ekologiya ise tebietin orqanizmlere tesirini oyrenir Kimya Esas meqale KimyaYusif Memmedeliyev Gorkemli Azerbaycan kimyacisi Kimya ereb کيمياء hesab edilir ki qedim Misir sozu chemi den yaranib qara demekdir diger variantlar q yun xyma metal erintisi q yun xymeysis qarisdirmaq tebiet elmlerinden biridir Maddeler onlarin xususiyyetleri qurulusu kimyevi reaksiyalar ve kimyanin fundemental qanunlari haqqinda elmdir Butun maddeler kimyevi elaqeler vasitesile molekullar yaradan atomlardan iberet olduguna gore kimya esasen atomlarla molekullarlar arasindaki elaqeleri oyrenmekle mesguldur Kimya fizika ile cox six baglidir ve ferqleri nisbidir Muasir kimya coxsaheli tebiet elmidir Kimya musteqil elm sahesi kimi XVI XVII esrlerde bir sera elmi kesflerden sonra tanindi Bu kesfler mexaniklesdirme vasitesile el emeyini istehsaldan sixisdirdi senayeni mexaniklesdirdi burjua cemiyyeti yaratdi Kimyevi proseslerin coxunu birbasa laboratoriyalarda evvelki neticelere esaslanaraq oyrenmek mumkundur Kimya diger tebiet elmleri ile sox bagli oldugundan onu bezen esas elm de adlandirirlar Ilk kimya tecrubeleri esasen elkimya sistemi ile bagli idi ve mistikanin tesiri altinda idi Elm Robert Boylun qazi kesf etmesi ve Antuan Lavuazyenin kutlenin saxlanmasi nezeriyyesini islemesi ile yeni keyfiyyet derecesine qalxdi Kimyevi elementlerin kesfi ve atom nezeriyyesinin hazirlanmasi kimya elmini sistemlesdirmeye komek etdi Bununla da tedqiqatcilar maddenin qurulusunu kimyevi terkibini ve kimyevi reaksiyalarin rolunu daha derinden derk ede bildiler Kimya elminin inkisafi kimya senayesinin inkisafina ve dunya iqtisadiyyatinin ugurlarina getirib cixardi Fizika Esas meqale Fizika Fizika dunyanin fiziki xususiyyetlerini onlarin bir birine tesirini ve bu tesirde yaranan neticeleri oyrenir Fizika fundamental elm sayilir Fizkler riyaziyyatdan elde etdikleri prinsiplerin mentiqi esaslarini ve kemiyyet gostericilerini hazirlamaq ucun istifade edirler Kainatin oyrenilmesinin boyuk tarixi vardir ve tarix boyu edilen zengin musahide ve tecrubelerden ibaretdir Fizikanin esas vezifesi dunyanin idare edilmesinde esas fiziki qanunlarin mueyyenlesdirilmesi ve deqiqlesdirilmesidir Tarix boyu bu mesele ile antik felsefe mesgul olmusdur Fizika tarixinde esas hadiseleri klassik mexanika qanunlari Isaak Nyutonun umumdunya cazibe qanununun kesfi elektroenergetika ve ondan istifade Albert Eynsteynin nisbilik nezeriyyesini islemesi termodinamika nezeriyyesinin hazirlanmasi atom ve nuve fizikasinin kvant mexanika modelinin hazirlanmasidir Fizikanin saheleri cox genisdir ve ora kvant mexanikasindan optikaya qeder ferqli saheler daxildir Muasir fizika muxtelif sahelerde calisan Albert Eynsteyn ve Lev Landaudan ferqli olaraq artiq dar sahelerde ixtisaslasmisdir Yer haqqinda elmler Esas meqale Yer haqqinda elmler Yer planeti onun litosferi hidrosferi ve atmosferi ve onu ehate eden kosmik feza haqqinda genis ehateli elmlerdir Bu elmler hemcinin yerdeki okeanlari ve berk qruntun da oyenilmesi ile mesgul olurlar Tedqiqatda fizika kimya biologiya riyaziyyat ve Yer haqqinda elmlerin tarixi elmlerinin elmi aletlerinden genis istifade edilir Yer haqqinda genis informasiya Yerin kecmisi indiki veziyyeti ve gelecek inkisafi barede sistemli tesevvur yaratmaga imkan verir Hemcinin Yer emelegelme prosesinde yigilan enerji haqqindada melumat elde etmek olur Yerin oyrenilmesi yer qrupundan olan diger planetlerin oyrenilmesi ucun zemin yaradir Yer kainatda heyatin movcud oldugu melim olan yegane goy cismidir Gunes sistemini dolgun oyrenmeye imkan veren kosmik zondlar yaranandan sonra Yer haqqinda elme planetologiya da elave edildi Bununla da Yer haqqinda elm Yer ve kainat haqqinda elme cevrildi Yer haqqinda esas elm geologiyadir O Yer kuresinin ust hissesini onun terkibini ve tekamulunu oyrenir 1960 ci ilden elm geofizikanin mesgul oldugu yerin derin qatlarini da tedqiq edir Geologiya keyfiyyet gostericilerine istiqametlenir Geoloji elmler ayriliqda fealiyyet gostere bilmeyen coxsayli asagidaki elmleri de ehate edir vulkanologiya geliemetriya geologiya tektonika geomorfologiya hidrogeologiya limnologiya minerologiya paleontologiya petroqrafiya torpaqsunasliq sedimentologiya ve s Tebiet elmlerinin diger elmlere tesiriEnenevi olaraq elm dedikde daha cox fundamental tebiet elmleri natural science nezerde tutulur texnoloji inkisaf ucun ise muhendislik elmlerine artificial science ehtiyac vardir Elm fundamental bilikleri elde edir Ona soykenen muhendislik elmi ise artiq melum qanunlara esasen istehsalat yaradir ve onun davamliligina ciddi diqqet edir Muasir tebietsunasligin en seciyyevi cehetlerinden biri de elmlerin qarsiliqli tesirinin olmasidir Buna gore de muasir dovrde tebiet elmleridaki sintetik enene daha cox ehemiyyet kesb edir Muxtelif elmlerin elde etdiyi nailiyyetlerden biri de obyektin oyrenilmesinde inteqrasiyaya daha cox fikir verilmesidir Sintetik enene muxtelif elmlerin qovusdugu yerlere aid biliklerin mueyyen edilmesinde ozunu xususile buruze verir Son illerdeki elmi ixtira ve kesflerin ekseriyyetini sintetik elmlere aiddir Biliklerin sintezi sayesinde muasir tebiet elmlerida maddenin tekamulu ve onun bir birine kecen muxtelif nov qurulus elaqeleri haqqinda bitkin ve puxtlesmis nezeriyyeler yaranir Minerallarla canlilar arasindaki elaqeler acilir Canli ve cansiz alem arasindaki serhedin serti oldugu daha cox nezere carpir Tebiet elmlerinin oyrenilmesi daha derin elmi bilikler ve maliyye teleb edir lakin birbasa texnoloji inkisaf ile bagli olan ise muhendislik elmleridir ABS Almaniya Yaponiya Boyuk Britaniya ve Fransa kimi guclu dovletler fundamental bilikler elde etmek ucun tebiet elmleri ile mesgul olurlar Kicik dovletler daha cox tez bir zamanda senayede istifade oluna bilecek muhendislik elmlerine ustunluk verilir Kimya fizika biologiya riyaziyyat elmleri tebiet elmi kimi tarix boyu oyrenilerek inkisaf edib Onunla muqayisede kimya muhendisliyi biotexnologiya elektrik elektronika muhendisliyi elmleri hele inkisafin astanasinda sayilir Hemcinin baxElm Hipotez Tebiet Tarix Naturalizm Ictimai elmler Humanitar elmler Senaye Informasiya texnologiyalariIstinadlarC West Churchman 1940 Elements of Logic and Formal Science J B Lippincott Co New York ing James Franklin 1994 The formal sciences discover the philosophers stone In Studies in History and Philosophy of Science Vol 25 No 4 pp 513 533 1994 ing Stephen Leacock 1906 Elements of Political Science Houghton Mifflin Co 417 pp ing Bernt P Stigum 1990 Toward a Formal Science of Economics MIT Press ing Marcus Tomalin 2006 Linguistics and the Formal Sciences Cambridge University Press ing Tebiet elmlerinin elaqeli oyrenilmesi 2021 10 25 at the Wayback Machine az Sovetskij enciklopedicheskij slovar izd 2 e M Sovetskaya enciklopediya 1982 rus NASA Observatorium 2008 02 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2006 06 08 S F Qarayev P S Memmedova A Q Hebibova Q 21 Biokimyanin esaslari B Tefekkur NPM 2002 360 seh az Avila Vernon L Biology investigating life on earth Boston Jones and Bartlett 1995 11 18 ISBN 0 86720 942 9 Campbell Neil A Biology Exploring Life Boston Massachusetts Pearson Prentice Hall 2006 ISBN 0 13 250882 6 2014 11 02 tarixinde Istifade tarixi 2010 08 21 King TJ amp Roberts MBV Biology A Functional Approach Thomas Nelson and Sons 1986 ISBN 978 0174480358 Filosofiya nauki pod red A I Lipkina M Eksmo 2007 rus Sadul Zhak Sokrovishe alhimikov Per s fr izd Kron press 2000 320 s rus Wordnet Search Earth science 2020 04 10 at the Wayback Machine ing Encyclopedia of Volcanoes Academic Press London 2000 ing Texnologiyalarin inkisafina aparan elmi inkisaf nece olmali 2010 10 17 at the Wayback Machine az Xarici menbelerTebiet elmleri Cambridge Universitesi Tebiet elmleri tarixi ve texnologiyasi Tebiet elmleri haqqinda kitablar Nauki o Zemle Open Encyclopedia Project Tebiet elminin patriarxi 2014 01 30 at the Wayback MachineEdebiyyatNovosadov B K Gumanitarnaya missiya estestvoznaniya http www zpu journal ru e zpu 2009 1 Novosadov Elektron jurnal Znanie Ponimanie Umenie 2009 1 Filosofiya Politologiya Novosadov B K Koncepciya sovremennogo estestvoznaniya v vysshem obrazovanii v XXI veke http www zpu journal ru zpu 2005 3 Novosadov 24 pdf Elektron jurnal Znanie Ponimanie Umenie 2005 say 3 seh 190 191 Stiven Maran Astronomiya dlya chajnikov Astronomy For Dummies M izd Dialektika 2006 str 256 isbn 0 7645 5155 8 Povituhin B G Astrometriya Nebesnaya mehanika Uchebnoe posobie Bijsk izd NIC BiGPI 1999 str 90 Astronomy A History G Forbes 1909 eLib Project 2007 09 26 at the Wayback Machine K L Baev V A Shishakov Nachatki mirovedeniya 1947 Kamil Flammarion Zhivopisnaya astronomiya 1 olu kecid Kamil Flammarion Zhiteli nebesnyh mirov S Pb izd Transheli 1876 tom 1 2 I N Yanickij Novoe v naukah o Zemle M Izd Agar 1998 g ISBN 5 89218 080 8