Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Üzvi kimya — tərkibində karbon atomu olan kimyəvi birləşmələri öyrənən bir elmdir. Üzvi kimya canlı aləmdə (bitki, heyvan, insan) yayılmış karbon atomunun digər 2 elementlərlə əmələ gətirdiyi birləşmələri öyrənən bir elimdir. Üzvi birləşmələri əmələ gətirən əsas dörd elementdir (O, H, N, C).
Üzvi kimya həyatımızda
Üzvi kimyanın ilkin cəhdi həyatin kimyasını başa düşmək olmuşdur. Kimya hətta, kimyanın insanların həyatında olan rolundan xəbərdar olmadan, geniş çoxmilli sənayenin (qida, paltar və milyonlarla müalicə vasitələri) inamlı əsaslarına çevrilmişdir. Kimyaçilar molekulların hərəkətini başa düşmək üçün fiziklər və riyaziyyatçılar ilə əməkdaşlıq edirlər. Eyni zamanda onlar molekulların həyati prosesləri necə müəyyənləşdirdiyini başa düşmək üçün bioloqlarla əməkdaşlıq edirlər.
Bütün elmlər kimi kimya da, kainatın dərk edilməsi üçün olan modellərdə unikal yer tutur. Bu molekullar haqqında elmdir. Lakin üzvi kimya daha çox bir şeydir. Üzvi kimya inkişaf etdikcə özünü yaradır. Əlbəttə, bizim həm də təbiətin molekullarını öyrənməyə ehtiyacımız var, həm onlarin öz qaydaları maraqlıdır və həm də onların funksiyası həyatımız üçün vacibdir. Üzvi kimya çox vaxt yeni molekulları yaratmaqla, həyatı öyrənir, həmçinin canlılardan alınması mümkün olmayan molekulları yaratmaqla canlılarda gedən haqqında fikir yürüdür.
Üzvi kimya həyat kimyası kimi fəaliyyətə başlamışdır, belə ki, həmin vaxtda üzvi kimyanın laborotor kimyadan fərqli olması fikri var idi. Sonradan üzvi kimyanın karbon birləşmələri olması fikri irəli sürüldü. Buna səbəb isə üzvi maddələrin xüsusən daş kömürdə tapılması idi. Daha sonralar isə bu anlayışların vəhdət təşkil etməsi müəyyənəşdiridi. Üzvi kimyanı belə təsvir etmək olar.Üzvi kimya-canlılarda və ətraf aləmdə tapılan elementlərin tərkibində olan, karbon birləşmələrinin kimyasıdır". Üzvi kimyada zəhərli birləşmələr və qidalı maddələr , sabit və dəyişkən tərkibli birləşmələr var. Bu kimi proseslər bizim beyinimiz və bədənimizdə gedən proseslərdir. Biz ər-hansı bir yolla özümüzü mənəvi hakim etməyə çalışmamalıyıq. Biz bizim haqqımızda olan dünyanı başa düşməyin və mühakimə etməyin bizim edə biləcəyimiz ən yaxşı şey olmasına inanmalıyıq və bu inancımızı yaradıcı olaraq , istifadə etməliyik.
Üzvi kimyada istifadə olunn əsas termin və anlayışlar
Addukt - A və B reagentlərinin kimyəvi qarşılıqlı təsirindən alınan A və B-nin hər birinin tərkibində atom rabitələrinin xarakterləri dəyişməz qalan AB məhsuluna deyilir. Çox hallarda birləşmə reaksiyası nəticəsində əmələ gələn molekulyar kompleksə və ya birləşmələrə deyilir.
-N=N-azoqrupu olan üzvi birləşmələrdi.
Diazonium duzlarının aromatik aminlərlə, fenollarla və ya CH-turşularla müvafiq azobirləşmələri əmələ gəlmişdir.
Elektron qəbul edə bilən (elektron akseptor) protonla və yabaşqa kationlarla rabitə əmələ gətirə bilən hissəciklərə (atom, molekul və ya ion) deyilir.
Tərkibində formil qrupu olan üzvi maddələrdir.
Karbon atomlarının açıq zəncirlə birləşmiş üzvi maddələrdir.
Bir və ya bir neçə doymuş və ya doymamış tsikli olan karbitsiklik karbohidrogenlərə (aromatiklərdən başqa) deyilir.
Adətən tsiklik strukturu olmayan karbohidrogenlərə deyilir.
sp3-hibridləşmiş karbon atomları olan karbohidrogenlərdir. Alkanlar doymuş karbohidrogenlər olub, karbon atomların bütün valent elektronlarının hamısı qonşu karbon və hidrogen atomları ilə tam rabitə əmələ gəlməsinə sərf olmuşdur.
Bu termin üzvi maddələrin tərkibinə alkil qrupunun daxil edilməsinə (adətən alifatik zəncirə və ya aromatik nüvəyə) deyilir. Məsələn,
- hidrogenin və ya metalın alkil qrupu ilə əvəz olunması
- alkil qrupunun karbon-karbon ikiqat (C-alkilləşmə) və ya karbon-oksigen rabitəsinə birləşməsi (C- və ya O-alkilləşmə) və s.
Alkilləşmənin ən mühüm reaksiyası alkil qrupunun aromatik nüvəyə daxil edilməsidir.
Alkilləşməyə yaxın reaksiyalar müxtəlif funksional qrupları olan karbohidrogen fraqmentlərinin daxil edilməsidir (alkenləşmə, alkinləşmə, ketoalkilləşmə, halogenalkilləşmə və s.).
Bu termindən spirtlərin iştirakı ilə birləşmə reaksiyalarını və ya spirtin təsiri ilə gedən parçalanma reaksiyalarını göstərmək üçün istifadə edilir.
Analoji olaraq amimonoliz, asidoliz, ozonoliz, xloroliz və s. mövcuddur.
Karbon turşularında karboksil qrupunun hidroksilinin aminlə əvəz olunmuş törəməsidir. Məs., CH3CONH2 -asetamid.
Ammonyak molekulunda bir və ya bir neçə hidrogen atomların amin qrupu ilə əvəz olunmuş məhsuluna deyilir.
CH3NH2 - metilamin (birli)
(CH3)2NH - dimetilamin (ikili)
(CH3)3N - trimetilamin (üçlü)
Tərkibində amin qrupu (-NH2) və karboksil qrupu (-COOH) olan üzvi maddələrdir.
Müvafiq atsiklik analoqlarından termodinamik az stabil olan qoşalaşmış tsiklik sistemlərə deyilir. Belə ki, tsiklobutadien və tsiklooktadien antiaromatik sistemlərdir, çünki müvafiq qoşulmuş atsiklik birləşmələr-butadien və oktadiendən daha çox davamlıdır.
Üzvi birləşmələr
Üzvi kimya həyat kimyası kimi fəaliyyətə başlamışdır, belə ki, həmin vaxtda uzvi kimyanın laborotor kimyadan fərqli olması fikri var idi. Sonradan üzvi kimyanın karbon birləşmələri olması fikri irəli sürüldü. Buna səbəb isə üzvi maddələrin xüsusən daş kömürdə tapılması idi. Daha sonralar isə bu anlayışların vəhdət təşkil etməsi müəyyənəşdirildi. Üzvi kimyanı belə təsvir etmək olar: “Üzvi kimya - canlilarda və ətraf aləmdə tapılan elementlərin tərkibində olan, karbon birləşmələrinin kimyasıdır".
Üzvi birləşmələr bu gün bizim üçün əl çatılandır. Bunlar indiki canlı hüceyrələr–də və milyon illər ərzində ölü canlılardan çevrilmiş kütlələrdə olur. Bəzi üzvi birləşmələr əvvəllər müəyyən üsullarla alınırdı:
- bitkilərdən distillə yolu ilə alınan efir yağları,
- əzilmiş bitkilərin turşularla ekstraksiyasından alınan alkoloidlər
- nanədən distillə yolu ilə alınan dadverici efir yağı olan mentol,
- jasmin güllərindən alınan sis – jasmin parfümü(ətri).
XVI əsrdə məşhur bir alkoloid olan xinin(quinine), Cənubi Amerika olan kinə ağacının qabığından ekstraksiya yolu ilə alınırdı və qızdırma-nı xüsusilə də malyariyanı müalicə etmək üçün istifadə olunurdu. Bu işi görən Yezuitlər (Yezuit qabığı dərman kimi tanınırdı) əlbəttə ki, xininin kimyəvi quruluşunu bilmirdilər. XIX əsrdə kimyaçıların əsas mövcud kimya ambarını daş kömür təşkil edirdi.Daş kömürü distil-lə etməklə, işıqlandırıcı və istilikverici qazlar (əsasən H2 və CO ), həmçinin aromatik birləşmələr olan, benzol, piridin, anilin, tio-fenlə zəngin qatran alınırdı.
Fenol Lister tərəfindən cərrahiyyədə antiseptik maddə kimi istifadə olundu və anilin boyalar sənayesinin əsas elementi oldu. Beləliklə, təbiətdə olan üzvi birləşmələrdən daha çox olan, yeni üzvi birləşmələrin kimyaçılar tərəfindən sintez edilməsi yollarının axtarılması başlandı. Hələ də istifadə olunan, boya növü olan qəhvəyi-bismarkın ilkin işləri Almaniyada aparılmışdır.
XX əsrdə neft daş kömürü ötüb keçdi, buna səbəb isə neftin yanacaq kimi istifadəyə yararlı olan metan ( CH4 – təbii qaz) və propan (C3H8 – istilik qazı ) kimi üzvi birləşmələrin, sadə karbohidrogenlərin əsas mənbəsi olması idi. Eyni vaxtda kimyaçılar yeni mənbə olaraq, göbələklər, mərcanlar və bakteriyalardan yeni molekulların axtarışına başladılar. Kimya sənayesi “toplu” və “seçmə” olaraq, paralel istiqamətdə inkişaf etməyə başladı. Toplu kimyəvi maddələr olan boyalar və plastiklər, sadə molekullar əsasında multitonlarla hazırlandığı halda, seçmə kimyəvi maddələr olan dərmanlar, parfümlər və dadverici maddələr daha kiçik miqdarda istehsal olunur və bu istehsaldan daha artıq gəlir əldə olunurdu.
Hazırda 16 milyon üzvi birləşmənin yazılışı məlumdur. Buna limit qoymaq olmaz (kainatın element atomlarının sayı istisna olmaqla). Təsəvvür edin ki, siz indi uzun zəncirli karbohidrogen zənciri düzətmisiniz və elə indicə də ora başqa bir karbon atomu birləş-dirməklə başqa bir karbohidrogen zənciri düzəldə bilərsiniz. Bu kimi proseslər sonsuz olaraq, müxtəlif növ birləşmələrdə gedə bilər. Lakin bu milyonlarla olan üzvi birləşmələr xətti karbohidrogenlərin geniş siyahısını yox, onların müxtəlif növ moekullarının qəribə xassələrini nümayiş etdirir.
Üzvi birləşmələrin formaları
Onlar bərk kristallar, yağlar, mumlar, plastiklər, elastiklər , mobil və ya dəyişkən mayelər , qazlar ola bilər .Məsələn: şəkər ağ kristal maddədir. Şəkər ucuz təbii birləşmə olub, bitkilərdən alınır.Uçucu, alışqan xassəyə malik olan karbohidrogenlər qarışığından ibarət olan benzin rəngsiz mayedir. Benzinin oktan ədədini artıran izooktan da rəngsiz mayedir.
Birləşmələrin rəngli olmasına ehtiyac yoxdur. Həqiqətən də biz tezliklə üzvi birləşmələrin göy qurşağının spektrlərinə çevrilməsini xəyal edəndə , qara və qəhvəyi rəngi xatırlamayacağıq . Cədvəl 1-də müxtəlif birləşmələrin rəngləri gostərilmişdir. Rəng bizim maddələri taniya bilməmiz üçün yeganə xassə deyil. Həmçinin iy bizim ətrafımızda olan maddələri duymamızı təmin edir. Bnlardan bəziləri tamamilə murdar üzvi birləşmələrdir. Məsələn: skunsun ifraz etdiyi iy iki tiolun (tiol – tərkibində SH qrupu olan birləşmədir) qarışığından ibarətdir.
| Rəng | Xarakteristika | Birləşmə | |
|---|---|---|---|
| Qırmızı | Tünd qırmızı altıbucaqlı piltələr | 3-Metoksi benzoheptatrien-2 | |
| Portağal rəngi | Tünd sarı iynələr | Dixloro didisiano xinon (DDX) | |
| Sarı | Zəhərli sarı partlayıcı qaz | Diazometan | |
| Yaşıl | Polad mavi parıltılı yaşıl prizmalar | 9-nitrozo culoldin | |
| Mavi | İstiot iyli mavi maye | Azulen | |
| Bənövşəyi | Bərk bənövşəyi maddənin tutqun mavi kondensatı | Nitrozo triftormetan |
Üzvi kimyanın iyləri
Dözülməz pis iy 1989-cu ildə Frayburq şəhərində evakuasiyaya səbəb oldu. Tioasetonun üçlü-tioasetondan alınması cəhdi, xoşagəlməz iyin sürətlə yayılmasına səbəb oldu. Bu da şəhər sakinlərinin huşunu itirməsinə və ürək bulanmasına səbəb oldu. Bu səbəbdən şəhər sakinlərinin sürətli təxliyyəsi oldu. Nəticədə laborotoriya işinə son qoyuldu. Bu isə 1967-ci ildə Oksfordun cənubunda yerləşən Esko tədqiqat mərkəzinin riski sevən işçiləri tərəfindən üçlü triasetonun krekinq prosesinin təcrübəsinin təkrar aparılmasına səbəb oldu. Onların fikirləri ilə tanış olaq: “Əvvəlcə bizdə iy problemi ilə əlaqədar olaraq, bədbin düşüncə formalşdı. Belə ki, ilkin tədqiqatlar ərzində, qaliqların butulkalarından tıxac atılırdı, lakin yeni tıxac butulkalara vurulurdu. Hətta bu qısa müddətli proses binada 200 metr uzaqlıqda işləyən insanların ürəkbulanmasə və xəstələnməsi barədə şikayətə səbəb oldu.Bir neçə dəqiqə ərzində üçlü-triasetonun krekinqini tədqiq edən iki kimyaşımız restorona getdikdə, orada onlar özlərinə ətrafdakıların düşmən baxışları ilə baxdığını hiss ediblər.Onlar hətta afisantın onlrın ətrafına ətir vuraraq, onları lağa qoymasına dözüblər. Laborotoriyada aparılan işlərin dözülməz dərəcədə iy verməsi səbəbindən, bu işlərin bağlı sistemlərdə aparılması qərara alınmışdır. Onları başqa cür inandırmaq üçün, labarotoriyanın ətrafında (təxminən ¼ mil qədər uzaqlıqda) bir dəfə bir damcı aseton-hem-ditiol və bir dəfə də ana maddə olan,üçlütiotriasetonun kristalları görünən şüşəli şkafa yerləşdirildi. İy külək vasitəsilə bir neçə saniyədə hiss edildi”.
Tez təsir edən iylərdən üzvi kimyada p-krezol, m-krezol, fenollar, tiollar və s.
Dözülməz iyə səbəb olan əsas iki namizəd maddələr bunlardır: propanditiol (aseton– hem –ditiol kimi də adlandırılır) və 4-metil 4-sulfanil pentanon. Bu mübahisəli məsələni həll etmək üçün cəsarətli olan birinin olması mümkün deyil. Buna baxmayaraq, xoşagəlməz iylərin də öz tətbiq sahəsi var. Bizə boru vasitəsilə verilən təbii qazın tərkibinə qəsdən az miqdarda kükürd birləşməsi olan üçlü-tiobutil ((CH3)CSH) maddəsi qatılır. Az miqdar dedikdə, çox az miqdar nəzərdə tutulur. Bu maddə təbii qazın 50000000 bir hissəsinə qatılır, insanların qaz iyini hiss etməsinə kifayət edir. Digər birləşmələrin çox gozəl ətirləri var. Kükürd birləşmələrinin günahını yumaq üçün, biz yerdombalanına istinad etməliyik. Bu göbələk növü çox dadlıdır. Yerdombalanının bir paundunun qiyməti 400$-dır. Damascenon qızıl gülün iyinə səbəb olur. Əgər siz bunu indi bir damcı istifadə etsəniz, onun iyindən məyus olacaqsınız, çünki bu skipidar və kamforanın iyinə oxşardır. Lakin sabah sizin paltarlariniz gözəl gül ətri verəcək. Eyniylə, üçlütioase-tonun birləşmələrinin də, qatılığı azaldıqca iyi yaxşı olur. İnsanlar təkcə iy hissinə malik olan canlilar deyil. Biz təkcə gözlərimizdən istifadə edərək, dostlarımızı tapa bilərik, ancaq həşəratlar bunu edə bilməzlər.Onlar ağzına qədər dolu dünyada çox balacadılar və onlar birbirini öz xüsusi növlərinin və qarşı cinsin iyinə görə tapır. Bir çox həşəratlar uçucu birləşmələr ifraz edirlər.Bu da ki, inanılmaz zəif konsentrasiyalarda digər bir potensial həşərat tərəfindən qəbul ediulir. Sirikorninin həşəratlarda(dişi) çox az miqdarda olur.Sirikorninin (serricornin- siqaret böcəyinin seksusl feremonu) 3.5 milliqra-ı (mq) 6500 dişi böcəkdən alınır.
Üzvi kimyanın dadları
Qreyfrut meyvəsinə nəzər salaq. Əsas ləzzət kükürd birləşməsinin təzahürüdür və insanların 2˟10-5 hissəsi bunu seçə biələr.Kükürd birləşməsi qreyfrutda demək olar ki, təsəvvürolunmaz dərəcədə az miqdarda( 1 tonda 10-4 mq) olur. İyrənc dadı olan bitterinq maddəsi təhlükəli məişət əşyasıdır (tualet təmizliyində istifadə olunur) uşaqları bu maddədən Qorumaq lazımdır. Yadda saxlayın ki, bu kompleks üzvi birləşmə əslində bir duzdur. Bittering – müsbət yüklənmiş azot atomundan və mənfi yüklənmiş oksigen atomlarından ibarət maddənin suda məhluludur. Bəzi üzvi birləşmələrin insanlara qəribə təsiri var. Spirt və kokain kimi müxtəıif preparatlar, insanı müxtəlif yollarla qısamüddətli xoşbəxt edirlər. Onların da öz ziyanları var. Çoxlu spirt istifadə etmək səfalətə gətirib çıxarır və çoxlu kokain istifadə etmək sizi həyatin quluna çevirir. Yadda saxlayın, kokain ağ ölümdür.
Yağ turşuları pəhrizin məşhur tərəfdarıdır və daimi xəbərlərdə doymuş , monodoymamış , polidoymamış keyfiyyətləri ( pis və ya yaxşı) barədə xəbər verilir. Təbii ki, bu da üzvi kimyadır. Ağartı məhsullarının tərkibində olan QLT (qoşulmuş linol turşusu ) xərçəng əleyhinə istifadə olunur.
Başqa dəbli olan maddə rezveratroldur , hansı ki , qırmızı çaxırın tərkibində olub , ürək xəstəliyinin qarşısını almaq üçün faydalı təsir göstərən maddədir. Bu iki benzol həlqəsindən ibarət olan üzvi birləşmədir. Bizim qəbul etdiyimiz daha bir birləşmə Vitamin C – dir. Bu birləşmə qida rasionumuzun vacib faktoru olduğu üçün , vitamin adlanır.Vitamin C – nin çatışmazlığı nəticəsində yumşaq toxumaların , xüsusilə də ağızda olan yumşaq toxumaların degenerasiyası baş verir – bu da sinqa xəstəliyi adlanır. Uzun səyahətə çıxan dənizçilər bu xəstəlikdən əziyyət çəkirlər (Xristofor Kolumb bu xəstəlikdən əziyyət çəkib). Vitamin C primatlar , meyvə yarasalari , dəniz donuzları üçun vitamindir. Digər məməlilər vitamin C –ni özləri hazırlayırlar. Vitamin C həmçinin universal antioksidantdır. Vitamin C sərbəst radikalları bədəndə təmizləyərək , bizi xərçəg xəstəliyindən qoruyur.Bəzi insanlar fikirləşirlər ki,bu birləşmənin artıq istehlakı bizi zökəmdən qoruyur , ancaq bu hələ də tam sübut olunmamışdır.
Vitamin C İsveçrənin Rouş (Roche) şirkəti tərəfindən böyük miqdarda istehsal olunur.
Üzvi kimyanın sənayedə tətbiqi və rolu
Dünyanın hər yerində kimya əsalı şirkətlər müxtəlif kütlədə , yəni, bir neçə kiloqramdan minlərlə tona qədər üzvi birləşmələr istehsal olunur. Üzvi kimya istehsalı inanılmaz dərəcədə geniş miqyasa malikdir. Neft – kimya sənayesi proseslərində hər gün 10 milyonlarla ton xam neft (həmçinin neft məhsulları) istifadə olunur. Neftin daha çox hissəsi nəqliyyat vasitələrində yanacaq (benzin və dizel) kimi istifadə olunur. Ancaq onların bir hissəsi isə kimya sənayesində üzvi birləşmələr almaq üçün istifadə olunur. Esso (Exxon) və Shell kimi böyük şirkətlər bu sektorda üstünlük təşkil edir. Bəzi birləşmələr həm neftdən, həm də bitkilərdən alınır. Etanol sənayedə digər üzvi birləşmələrin alınması üçün başlanğıc material rolunu oynadığından , sənayedə etanol genəş miqyasda neftdən alınan etilenin katalitik dehidratlaşmasından alınır. Xüsusən Braziliyada etanol şəkər qamışının qalıqlarının fermentasiyasından alınır. Alınan etanol Braziliyada avtomobil yanacağı kimi istifadə olunur. Bu da artıq tullantılar verən neft istehlakını saxlayır və Rio De Janero və San Paulo kimi böyük Braziliya şəhərlərinin havasının keyfiyyətinin yaxşılaşmasına səbəb olur. Plastiklər və polimer maddələr neft-kimya sənayesinin məhsulu olan stearin , akrilatlar, vinilxlorid kimi manomerlərin böyük istehsal sahəsini əhatə edir. Bu böyük istehsal sahəsinin məhsulları : məişət əşyaları və mətbəx ləvazimatları, paltar lifləri (illik 24 milyon(mln) ton) ,avtomobil şinləri üçün elastik polimerlər, paketləmə üçün qaz qabarcıqlı polimerlər və s. Bir sözlə demək olar ki, plastikdən hazırlanmış hər şey var. BASF , Dupont , Amoco, Monsanto , Laporte , Hoechst və ICI kimi şirkətlər bu shədə liderdir. Dünya çərçivəsində illik olaraq 100 mln ton polimer istehsal olunur, təkcə ildə 20 mln ton PVX (polivinilxlorid) istehsalı üçün 50000 – dan artıq adam işləyir.Yuyulan qab – qacaqların çoxu plastik materiallardır. Lakin onları yumaq üçün istifadə edilən yuyucu maddələr kimyanın başqa bir sahəsidir. Unilever (Boyük Btitaniya) və Procter and Gamble(ABŞ) şirkətləri sabun, yuyucu vasitələr, təmizləyici maddələr, ağardıcı vasitələr – birsöznən müasir ev üçün lazım olan hər şeyi istehsal edirlər. Bu məhsullar limon və lavanda ətirli ola bilər, lakin onlar da əsasən neft sənayesinin məhsuludur. Hal – hazırda bu məhsulların tərkibini nə təşkil etməsi məlumatları hər – hansısa bir yolla bizə çatdırılır.
Gəlin hamı üçün məlum olan traş gelinin qabının üzərindəki onun tərkibi haqqındakı hissəyə diqqət yetirək. İlk baxışdan bunun mənası anlaşılmaz. Bu məlumat sadəcə olaraq qabın üzərində olmalıdır. Yeqinki bu cədvəldəki məlumatlar bu maddələr haqqında təsəvvürlərinizin yaranmasına səbəb ola bilər. Üzvi kimyəvi sənayesinə digər neftdən alınan yapıştırıcılar, hermetik, örtüklər və s. daxildir. Ciba -Geigy, Dow, Monsanto və Laporte kimi şirkətlər bu istehsalı həyata keçirir. Hazırda təyyarələr epoksid qatranlar ilə yapışdırılır və siz superglue (sianoakrilatın polimeri) yapışqanı ilə demək olar ki, hər şeyi yapışdıra bilərsiniz. Parça, plastik və kağız boyaması üçün geniş bir rəng bazarı var. Bu rəng və piqmentlət sənayesidir, bu sekorda lider ollan şirkətlər isə ICI və Akzo Nobeldir.
Ən məşhur boya yəqin ki, qədimdə bitkilərin distillsindan alınan indiqo boyasıdır. Hal-hazırda isə bu kimyəvi yolla alınır. İndiqo mavi cinsin rəngidir. Daha müasir rəng kimi ICI tərəfindən istehsal olunan benzodifuranonlardır(poliefir kimi sintetik parçalara dəbli qırmızı rəng verən maddə). Biz bir tip piqmenti müxtəlif rənglər şəklində hər gün plastik çantalar üzərində görürük.
Bu birşmələrdən ən yaxşısı olan metal kompleksi ftalosianidlər adlanır. Mərkəzdə yerləşən metalları (Fe və Cu olan metal komplekslər daha məşhurdur) və kənarda yerləşən halogen atomlarını dəyişməklə, göy və yaşıl rəngin üstünlük təşkil etdiyi fərqli rənglər alınır. Piqmentin intensiv rəng verməsi üçün metala ehtiyac yoxdur. Portağalı və qırmızı rəng qradientində yüksək intensivlik nümayiş elətdirən Ciba–Geigy şirkəti tərəfindən düzəldilən DPP(1,4-diketopyrrolo[3,4-c]pyrroles) piqmenti buna bari nümunədir. Qırmızı 254 piqmenti plastiklər və boyalarda istifadə olunur.
Fotoqrafiyada rəng verən maddə əvvəllər qeyri üzvi birləşmə olan gümüş halogenidlər idi. Bu zaman ancaq, ağ-qara şəkillər alınrdı. Məhz bu səbəbdən fotoqrafiyada üzvijelatinlərin tətbiqi başlandı. Kodachrome filmlərində rəng iki rəgsiz üzvi birləşmənin qoşulma effektinə əsaslandı. Adətən aromatik amin oksidləşir və digər üzvi birləşməyə qoşulması nəticəsində rəngli birləşmə alınır.
Üzvi kimya və dövrü cədvəl
Bütün göstərdiyimiz birləşmələrin hamısı karbohidrogen(karbon və hidrogen) skleti üzərində qurulub. Bu birləşmələrdə oksigen və azot çox miqdar, kükürd və fosfor isə az miqdar təşkil edir. Bu üzvi kimyanı təşkil edən əsas elementlər olmasına baxmayaraq, elmin inkişafı üçün dövri sistemin digər elementlərini də tədqiq etməliyik. Tərkibində ftor, xlor, brom, yod, natrium olan üzvi birləşmələr də mövcuddur. Laborotoriyada işlədilən uzvi reagentlərin tərkibinə daxil olan elementlərin (Si,Br,Cl,J,F,Li,Cu, Pd) də üzvi kimyası öyrənilmişdir. “Daha kiçik” elementlər dünyanın bütün yerində işlədilən vacib reaktivlərdir: Butillitiumtrimetilslisium,tributilstannumhidrid, dimetilmis litium. Halogenlər həmçinin dərmanlarda da istifadə olunur. Hal-hazırda antivirus əleyhinə kəşf olunan maddə fialuridine(tərkibinə yod və ftor, azot və oksigen daxildir), HİV və AİDS – lə mübarizə aparmaq üçün tətbiq olunur. Onlar təbiətdə modelləşmiş nuklein turşularıdır. Əvvələr deyirdilər ki, foskarnet(CPO5Na3) üzvi birləşmədir. Lakin əslində bu belə deyil. Buna səbəb isə foskarnetdə C – H rabitəsinin olmamasıdır. Qəribə maddələrdən biri də tetrakisdir(trifenilfosfin palladium- [(C6H5)3P]4Pd və ya (Ph3P)4Pd). Bu maddənin skletini C–P və P–Pd rabitələri təşkil edir. Bu birləşmədə də C –H rabitəsi yodur. Bu maddənin kimyəvi formulu (C72H60P4Pd) üzvi maddələrin kimyəvi formulu kimidir. Beləliklə bir balaca da olsa üzvi kimya ilə tanış olduq.
Həmçinin bax
Mənbə
- Üzvi kimya və həyat - Organic chemistry and life - Органическая химия и жизнь, 2016
- https://chemistisi.blogspot.com[ölü keçid]
- A.M. Məhərrəmov, M.Ə.Allahverdiyev. Həyat fəaliyyətinin kimyəvi əsasları. Bakı: «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, 2009, 288 s.
- http://kimyanioyren.blogspot.com/p/maraql-kimya.html 2015-12-02 at the Wayback Machine
- http://kimyaoyren.jimdo.com/kimyanin-şöbələri/ 2016-10-12 at the Wayback Machine
- Üzvi kimya (PDF). 2015. 2020-03-31 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2023-06-18.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Uzvi kimya terkibinde karbon atomu olan kimyevi birlesmeleri oyrenen bir elmdir Uzvi kimya canli alemde bitki heyvan insan yayilmis karbon atomunun diger 2 elementlerle emele getirdiyi birlesmeleri oyrenen bir elimdir Uzvi birlesmeleri emele getiren esas dord elementdir O H N C Uzvi kimya heyatimizdaUzvi kimyanin ilkin cehdi heyatin kimyasini basa dusmek olmusdur Kimya hetta kimyanin insanlarin heyatinda olan rolundan xeberdar olmadan genis coxmilli senayenin qida paltar ve milyonlarla mualice vasiteleri inamli esaslarina cevrilmisdir Kimyacilar molekullarin hereketini basa dusmek ucun fizikler ve riyaziyyatcilar ile emekdasliq edirler Eyni zamanda onlar molekullarin heyati prosesleri nece mueyyenlesdirdiyini basa dusmek ucun bioloqlarla emekdasliq edirler Butun elmler kimi kimya da kainatin derk edilmesi ucun olan modellerde unikal yer tutur Bu molekullar haqqinda elmdir Lakin uzvi kimya daha cox bir seydir Uzvi kimya inkisaf etdikce ozunu yaradir Elbette bizim hem de tebietin molekullarini oyrenmeye ehtiyacimiz var hem onlarin oz qaydalari maraqlidir ve hem de onlarin funksiyasi heyatimiz ucun vacibdir Uzvi kimya cox vaxt yeni molekullari yaratmaqla heyati oyrenir hemcinin canlilardan alinmasi mumkun olmayan molekullari yaratmaqla canlilarda geden haqqinda fikir yurudur Uzvi kimya heyat kimyasi kimi fealiyyete baslamisdir bele ki hemin vaxtda uzvi kimyanin laborotor kimyadan ferqli olmasi fikri var idi Sonradan uzvi kimyanin karbon birlesmeleri olmasi fikri ireli suruldu Buna sebeb ise uzvi maddelerin xususen das komurde tapilmasi idi Daha sonralar ise bu anlayislarin vehdet teskil etmesi mueyyenesdiridi Uzvi kimyani bele tesvir etmek olar Uzvi kimya canlilarda ve etraf alemde tapilan elementlerin terkibinde olan karbon birlesmelerinin kimyasidir Uzvi kimyada zeherli birlesmeler ve qidali maddeler sabit ve deyisken terkibli birlesmeler var Bu kimi prosesler bizim beyinimiz ve bedenimizde geden proseslerdir Biz er hansi bir yolla ozumuzu menevi hakim etmeye calismamaliyiq Biz bizim haqqimizda olan dunyani basa dusmeyin ve muhakime etmeyin bizim ede bileceyimiz en yaxsi sey olmasina inanmaliyiq ve bu inancimizi yaradici olaraq istifade etmeliyik Uzvi kimyada istifade olunn esas termin ve anlayislarAddukt A ve B reagentlerinin kimyevi qarsiliqli tesirinden alinan A ve B nin her birinin terkibinde atom rabitelerinin xarakterleri deyismez qalan AB mehsuluna deyilir Cox hallarda birlesme reaksiyasi neticesinde emele gelen molekulyar komplekse ve ya birlesmelere deyilir N N azoqrupu olan uzvi birlesmelerdi Diazonium duzlarinin aromatik aminlerle fenollarla ve ya CH tursularla muvafiq azobirlesmeleri emele gelmisdir Akseptor Elektron qebul ede bilen elektron akseptor protonla ve yabasqa kationlarla rabite emele getire bilen hisseciklere atom molekul ve ya ion deyilir Aldehidler Terkibinde formil qrupu olan uzvi maddelerdir Karbon atomlarinin aciq zencirle birlesmis uzvi maddelerdir Bir ve ya bir nece doymus ve ya doymamis tsikli olan karbitsiklik karbohidrogenlere aromatiklerden basqa deyilir Adeten tsiklik strukturu olmayan karbohidrogenlere deyilir Alkanlar sp3 hibridlesmis karbon atomlari olan karbohidrogenlerdir Alkanlar doymus karbohidrogenler olub karbon atomlarin butun valent elektronlarinin hamisi qonsu karbon ve hidrogen atomlari ile tam rabite emele gelmesine serf olmusdur Bu termin uzvi maddelerin terkibine alkil qrupunun daxil edilmesine adeten alifatik zencire ve ya aromatik nuveye deyilir Meselen hidrogenin ve ya metalin alkil qrupu ile evez olunmasi alkil qrupunun karbon karbon ikiqat C alkillesme ve ya karbon oksigen rabitesine birlesmesi C ve ya O alkillesme ve s Alkillesmenin en muhum reaksiyasi alkil qrupunun aromatik nuveye daxil edilmesidir Alkillesmeye yaxin reaksiyalar muxtelif funksional qruplari olan karbohidrogen fraqmentlerinin daxil edilmesidir alkenlesme alkinlesme ketoalkillesme halogenalkillesme ve s Bu terminden spirtlerin istiraki ile birlesme reaksiyalarini ve ya spirtin tesiri ile geden parcalanma reaksiyalarini gostermek ucun istifade edilir Analoji olaraq amimonoliz asidoliz ozonoliz xloroliz ve s movcuddur Karbon tursularinda karboksil qrupunun hidroksilinin aminle evez olunmus toremesidir Mes CH3CONH2 asetamid Aminler Ammonyak molekulunda bir ve ya bir nece hidrogen atomlarin amin qrupu ile evez olunmus mehsuluna deyilir CH3NH2 metilamin birli CH3 2NH dimetilamin ikili CH3 3N trimetilamin uclu Amintursular Terkibinde amin qrupu NH2 ve karboksil qrupu COOH olan uzvi maddelerdir Muvafiq atsiklik analoqlarindan termodinamik az stabil olan qosalasmis tsiklik sistemlere deyilir Bele ki tsiklobutadien ve tsiklooktadien antiaromatik sistemlerdir cunki muvafiq qosulmus atsiklik birlesmeler butadien ve oktadienden daha cox davamlidir Biosintez Valentlik Qrup Dehidrogenlesme Enollar Inisiator Ionlasma Karbon tursulari Katalizator KetonlarUzvi birlesmelerUzvi kimya heyat kimyasi kimi fealiyyete baslamisdir bele ki hemin vaxtda uzvi kimyanin laborotor kimyadan ferqli olmasi fikri var idi Sonradan uzvi kimyanin karbon birlesmeleri olmasi fikri ireli suruldu Buna sebeb ise uzvi maddelerin xususen das komurde tapilmasi idi Daha sonralar ise bu anlayislarin vehdet teskil etmesi mueyyenesdirildi Uzvi kimyani bele tesvir etmek olar Uzvi kimya canlilarda ve etraf alemde tapilan elementlerin terkibinde olan karbon birlesmelerinin kimyasidir Uzvi birlesmeler bu gun bizim ucun el catilandir Bunlar indiki canli huceyreler de ve milyon iller erzinde olu canlilardan cevrilmis kutlelerde olur Bezi uzvi birlesmeler evveller mueyyen usullarla alinirdi bitkilerden distille yolu ile alinan efir yaglari ezilmis bitkilerin tursularla ekstraksiyasindan alinan alkoloidler naneden distille yolu ile alinan dadverici efir yagi olan mentol jasmin gullerinden alinan sis jasmin parfumu etri XVI esrde meshur bir alkoloid olan xinin quinine Cenubi Amerika olan kine agacinin qabigindan ekstraksiya yolu ile alinirdi ve qizdirma ni xususile de malyariyani mualice etmek ucun istifade olunurdu Bu isi goren Yezuitler Yezuit qabigi derman kimi taninirdi elbette ki xininin kimyevi qurulusunu bilmirdiler XIX esrde kimyacilarin esas movcud kimya ambarini das komur teskil edirdi Das komuru distil le etmekle isiqlandirici ve istilikverici qazlar esasen H2 ve CO hemcinin aromatik birlesmeler olan benzol piridin anilin tio fenle zengin qatran alinirdi Fenol Lister terefinden cerrahiyyede antiseptik madde kimi istifade olundu ve anilin boyalar senayesinin esas elementi oldu Belelikle tebietde olan uzvi birlesmelerden daha cox olan yeni uzvi birlesmelerin kimyacilar terefinden sintez edilmesi yollarinin axtarilmasi baslandi Hele de istifade olunan boya novu olan qehveyi bismarkin ilkin isleri Almaniyada aparilmisdir XX esrde neft das komuru otub kecdi buna sebeb ise neftin yanacaq kimi istifadeye yararli olan metan CH4 tebii qaz ve propan C3H8 istilik qazi kimi uzvi birlesmelerin sade karbohidrogenlerin esas menbesi olmasi idi Eyni vaxtda kimyacilar yeni menbe olaraq gobelekler mercanlar ve bakteriyalardan yeni molekullarin axtarisina basladilar Kimya senayesi toplu ve secme olaraq paralel istiqametde inkisaf etmeye basladi Toplu kimyevi maddeler olan boyalar ve plastikler sade molekullar esasinda multitonlarla hazirlandigi halda secme kimyevi maddeler olan dermanlar parfumler ve dadverici maddeler daha kicik miqdarda istehsal olunur ve bu istehsaldan daha artiq gelir elde olunurdu Hazirda 16 milyon uzvi birlesmenin yazilisi melumdur Buna limit qoymaq olmaz kainatin element atomlarinin sayi istisna olmaqla Tesevvur edin ki siz indi uzun zencirli karbohidrogen zenciri duzetmisiniz ve ele indice de ora basqa bir karbon atomu birles dirmekle basqa bir karbohidrogen zenciri duzelde bilersiniz Bu kimi prosesler sonsuz olaraq muxtelif nov birlesmelerde gede biler Lakin bu milyonlarla olan uzvi birlesmeler xetti karbohidrogenlerin genis siyahisini yox onlarin muxtelif nov moekullarinin qeribe xasselerini numayis etdirir Uzvi birlesmelerin formalariOnlar berk kristallar yaglar mumlar plastikler elastikler mobil ve ya deyisken mayeler qazlar ola biler Meselen seker ag kristal maddedir Seker ucuz tebii birlesme olub bitkilerden alinir Ucucu alisqan xasseye malik olan karbohidrogenler qarisigindan ibaret olan benzin rengsiz mayedir Benzinin oktan ededini artiran izooktan da rengsiz mayedir Izooktan Birlesmelerin rengli olmasina ehtiyac yoxdur Heqiqeten de biz tezlikle uzvi birlesmelerin goy qursaginin spektrlerine cevrilmesini xeyal edende qara ve qehveyi rengi xatirlamayacagiq Cedvel 1 de muxtelif birlesmelerin rengleri gosterilmisdir Reng bizim maddeleri taniya bilmemiz ucun yegane xasse deyil Hemcinin iy bizim etrafimizda olan maddeleri duymamizi temin edir Bnlardan bezileri tamamile murdar uzvi birlesmelerdir Meselen skunsun ifraz etdiyi iy iki tiolun tiol terkibinde SH qrupu olan birlesmedir qarisigindan ibaretdir Reng Xarakteristika BirlesmeQirmizi Tund qirmizi altibucaqli pilteler 3 Metoksi benzoheptatrien 2Portagal rengi Tund sari iyneler Dixloro didisiano xinon DDX Sari Zeherli sari partlayici qaz DiazometanYasil Polad mavi pariltili yasil prizmalar 9 nitrozo culoldinMavi Istiot iyli mavi maye AzulenBenovseyi Berk benovseyi maddenin tutqun mavi kondensati Nitrozo triftormetanUzvi kimyanin iyleriDozulmez pis iy 1989 cu ilde Frayburq seherinde evakuasiyaya sebeb oldu Tioasetonun uclu tioasetondan alinmasi cehdi xosagelmez iyin suretle yayilmasina sebeb oldu Bu da seher sakinlerinin husunu itirmesine ve urek bulanmasina sebeb oldu Bu sebebden seher sakinlerinin suretli texliyyesi oldu Neticede laborotoriya isine son qoyuldu Bu ise 1967 ci ilde Oksfordun cenubunda yerlesen Esko tedqiqat merkezinin riski seven iscileri terefinden uclu triasetonun krekinq prosesinin tecrubesinin tekrar aparilmasina sebeb oldu Onlarin fikirleri ile tanis olaq Evvelce bizde iy problemi ile elaqedar olaraq bedbin dusunce formalsdi Bele ki ilkin tedqiqatlar erzinde qaliqlarin butulkalarindan tixac atilirdi lakin yeni tixac butulkalara vurulurdu Hetta bu qisa muddetli proses binada 200 metr uzaqliqda isleyen insanlarin urekbulanmase ve xestelenmesi barede sikayete sebeb oldu Bir nece deqiqe erzinde uclu triasetonun krekinqini tedqiq eden iki kimyasimiz restorona getdikde orada onlar ozlerine etrafdakilarin dusmen baxislari ile baxdigini hiss edibler Onlar hetta afisantin onlrin etrafina etir vuraraq onlari laga qoymasina dozubler Laborotoriyada aparilan islerin dozulmez derecede iy vermesi sebebinden bu islerin bagli sistemlerde aparilmasi qerara alinmisdir Onlari basqa cur inandirmaq ucun labarotoriyanin etrafinda texminen mil qeder uzaqliqda bir defe bir damci aseton hem ditiol ve bir defe de ana madde olan uclutiotriasetonun kristallari gorunen suseli skafa yerlesdirildi Iy kulek vasitesile bir nece saniyede hiss edildi Tez tesir eden iylerden uzvi kimyada p krezol m krezol fenollar tiollar ve s merkaptanlaro m p krezollar Dozulmez iye sebeb olan esas iki namized maddeler bunlardir propanditiol aseton hem ditiol kimi de adlandirilir ve 4 metil 4 sulfanil pentanon Bu mubahiseli meseleni hell etmek ucun cesaretli olan birinin olmasi mumkun deyil Buna baxmayaraq xosagelmez iylerin de oz tetbiq sahesi var Bize boru vasitesile verilen tebii qazin terkibine qesden az miqdarda kukurd birlesmesi olan uclu tiobutil CH3 CSH maddesi qatilir Az miqdar dedikde cox az miqdar nezerde tutulur Bu madde tebii qazin 50000000 bir hissesine qatilir insanlarin qaz iyini hiss etmesine kifayet edir Diger birlesmelerin cox gozel etirleri var Kukurd birlesmelerinin gunahini yumaq ucun biz yerdombalanina istinad etmeliyik Bu gobelek novu cox dadlidir Yerdombalaninin bir paundunun qiymeti 400 dir Damascenon qizil gulun iyine sebeb olur Eger siz bunu indi bir damci istifade etseniz onun iyinden meyus olacaqsiniz cunki bu skipidar ve kamforanin iyine oxsardir Lakin sabah sizin paltarlariniz gozel gul etri verecek Eyniyle uclutioase tonun birlesmelerinin de qatiligi azaldiqca iyi yaxsi olur Insanlar tekce iy hissine malik olan canlilar deyil Biz tekce gozlerimizden istifade ederek dostlarimizi tapa bilerik ancaq heseratlar bunu ede bilmezler Onlar agzina qeder dolu dunyada cox balacadilar ve onlar birbirini oz xususi novlerinin ve qarsi cinsin iyine gore tapir Bir cox heseratlar ucucu birlesmeler ifraz edirler Bu da ki inanilmaz zeif konsentrasiyalarda diger bir potensial heserat terefinden qebul ediulir Sirikorninin heseratlarda disi cox az miqdarda olur Sirikorninin serricornin siqaret boceyinin seksusl feremonu 3 5 milliqra i mq 6500 disi bocekden alinir Uzvi kimyanin dadlariQreyfrut meyvesine nezer salaq Esas lezzet kukurd birlesmesinin tezahurudur ve insanlarin 2 10 5 hissesi bunu sece bieler Kukurd birlesmesi qreyfrutda demek olar ki tesevvurolunmaz derecede az miqdarda 1 tonda 10 4 mq olur Iyrenc dadi olan bitterinq maddesi tehlukeli meiset esyasidir tualet temizliyinde istifade olunur usaqlari bu maddeden Qorumaq lazimdir Yadda saxlayin ki bu kompleks uzvi birlesme eslinde bir duzdur Bittering musbet yuklenmis azot atomundan ve menfi yuklenmis oksigen atomlarindan ibaret maddenin suda mehluludur Bezi uzvi birlesmelerin insanlara qeribe tesiri var Spirt ve kokain kimi muxteiif preparatlar insani muxtelif yollarla qisamuddetli xosbext edirler Onlarin da oz ziyanlari var Coxlu spirt istifade etmek sefalete getirib cixarir ve coxlu kokain istifade etmek sizi heyatin quluna cevirir Yadda saxlayin kokain ag olumdur etanolkokain Yag tursulari pehrizin meshur terefdaridir ve daimi xeberlerde doymus monodoymamis polidoymamis keyfiyyetleri pis ve ya yaxsi barede xeber verilir Tebii ki bu da uzvi kimyadir Agarti mehsullarinin terkibinde olan QLT qosulmus linol tursusu xerceng eleyhine istifade olunur Linol tursusu Basqa debli olan madde rezveratroldur hansi ki qirmizi caxirin terkibinde olub urek xesteliyinin qarsisini almaq ucun faydali tesir gosteren maddedir Bu iki benzol helqesinden ibaret olan uzvi birlesmedir Bizim qebul etdiyimiz daha bir birlesme Vitamin C dir Bu birlesme qida rasionumuzun vacib faktoru oldugu ucun vitamin adlanir Vitamin C nin catismazligi neticesinde yumsaq toxumalarin xususile de agizda olan yumsaq toxumalarin degenerasiyasi bas verir bu da sinqa xesteliyi adlanir Uzun seyahete cixan denizciler bu xestelikden eziyyet cekirler Xristofor Kolumb bu xestelikden eziyyet cekib Vitamin C primatlar meyve yarasalari deniz donuzlari ucun vitamindir Diger memeliler vitamin C ni ozleri hazirlayirlar Vitamin C hemcinin universal antioksidantdir Vitamin C serbest radikallari bedende temizleyerek bizi xerceg xesteliyinden qoruyur Bezi insanlar fikirlesirler ki bu birlesmenin artiq istehlaki bizi zokemden qoruyur ancaq bu hele de tam subut olunmamisdir Vitamin C Vitamin C Isvecrenin Rous Roche sirketi terefinden boyuk miqdarda istehsal olunur Uzvi kimyanin senayede tetbiqi ve roluDunyanin her yerinde kimya esali sirketler muxtelif kutlede yeni bir nece kiloqramdan minlerle tona qeder uzvi birlesmeler istehsal olunur Uzvi kimya istehsali inanilmaz derecede genis miqyasa malikdir Neft kimya senayesi proseslerinde her gun 10 milyonlarla ton xam neft hemcinin neft mehsullari istifade olunur Neftin daha cox hissesi neqliyyat vasitelerinde yanacaq benzin ve dizel kimi istifade olunur Ancaq onlarin bir hissesi ise kimya senayesinde uzvi birlesmeler almaq ucun istifade olunur Esso Exxon ve Shell kimi boyuk sirketler bu sektorda ustunluk teskil edir Bezi birlesmeler hem neftden hem de bitkilerden alinir Etanol senayede diger uzvi birlesmelerin alinmasi ucun baslangic material rolunu oynadigindan senayede etanol genes miqyasda neftden alinan etilenin katalitik dehidratlasmasindan alinir Xususen Braziliyada etanol seker qamisinin qaliqlarinin fermentasiyasindan alinir Alinan etanol Braziliyada avtomobil yanacagi kimi istifade olunur Bu da artiq tullantilar veren neft istehlakini saxlayir ve Rio De Janero ve San Paulo kimi boyuk Braziliya seherlerinin havasinin keyfiyyetinin yaxsilasmasina sebeb olur Plastikler ve polimer maddeler neft kimya senayesinin mehsulu olan stearin akrilatlar vinilxlorid kimi manomerlerin boyuk istehsal sahesini ehate edir Bu boyuk istehsal sahesinin mehsullari meiset esyalari ve metbex levazimatlari paltar lifleri illik 24 milyon mln ton avtomobil sinleri ucun elastik polimerler paketleme ucun qaz qabarciqli polimerler ve s Bir sozle demek olar ki plastikden hazirlanmis her sey var BASF Dupont Amoco Monsanto Laporte Hoechst ve ICI kimi sirketler bu shede liderdir Dunya cercivesinde illik olaraq 100 mln ton polimer istehsal olunur tekce ilde 20 mln ton PVX polivinilxlorid istehsali ucun 50000 dan artiq adam isleyir Yuyulan qab qacaqlarin coxu plastik materiallardir Lakin onlari yumaq ucun istifade edilen yuyucu maddeler kimyanin basqa bir sahesidir Unilever Boyuk Btitaniya ve Procter and Gamble ABS sirketleri sabun yuyucu vasiteler temizleyici maddeler agardici vasiteler birsoznen muasir ev ucun lazim olan her seyi istehsal edirler Bu mehsullar limon ve lavanda etirli ola biler lakin onlar da esasen neft senayesinin mehsuludur Hal hazirda bu mehsullarin terkibini ne teskil etmesi melumatlari her hansisa bir yolla bize catdirilir Plastmas istehsal eden zavod Gelin hami ucun melum olan tras gelinin qabinin uzerindeki onun terkibi haqqindaki hisseye diqqet yetirek Ilk baxisdan bunun menasi anlasilmaz Bu melumat sadece olaraq qabin uzerinde olmalidir Yeqinki bu cedveldeki melumatlar bu maddeler haqqinda tesevvurlerinizin yaranmasina sebeb ola biler Uzvi kimyevi senayesine diger neftden alinan yapistiricilar hermetik ortukler ve s daxildir Ciba Geigy Dow Monsanto ve Laporte kimi sirketler bu istehsali heyata kecirir Hazirda teyyareler epoksid qatranlar ile yapisdirilir ve siz superglue sianoakrilatin polimeri yapisqani ile demek olar ki her seyi yapisdira bilersiniz Parca plastik ve kagiz boyamasi ucun genis bir reng bazari var Bu reng ve piqmentlet senayesidir bu sekorda lider ollan sirketler ise ICI ve Akzo Nobeldir En meshur boya yeqin ki qedimde bitkilerin distillsindan alinan indiqo boyasidir Hal hazirda ise bu kimyevi yolla alinir Indiqo mavi cinsin rengidir Daha muasir reng kimi ICI terefinden istehsal olunan benzodifuranonlardir poliefir kimi sintetik parcalara debli qirmizi reng veren madde Biz bir tip piqmenti muxtelif rengler seklinde her gun plastik cantalar uzerinde goruruk Indigo Bu birsmelerden en yaxsisi olan metal kompleksi ftalosianidler adlanir Merkezde yerlesen metallari Fe ve Cu olan metal kompleksler daha meshurdur ve kenarda yerlesen halogen atomlarini deyismekle goy ve yasil rengin ustunluk teskil etdiyi ferqli rengler alinir Piqmentin intensiv reng vermesi ucun metala ehtiyac yoxdur Portagali ve qirmizi reng qradientinde yuksek intensivlik numayis eletdiren Ciba Geigy sirketi terefinden duzeldilen DPP 1 4 diketopyrrolo 3 4 c pyrroles piqmenti buna bari numunedir Qirmizi 254 piqmenti plastikler ve boyalarda istifade olunur Qirmizi pigment Fotoqrafiyada reng veren madde evveller qeyri uzvi birlesme olan gumus halogenidler idi Bu zaman ancaq ag qara sekiller alinrdi Mehz bu sebebden fotoqrafiyada uzvijelatinlerin tetbiqi baslandi Kodachrome filmlerinde reng iki regsiz uzvi birlesmenin qosulma effektine esaslandi Adeten aromatik amin oksidlesir ve diger uzvi birlesmeye qosulmasi neticesinde rengli birlesme alinir Uzvi kimya ve dovru cedvelButun gosterdiyimiz birlesmelerin hamisi karbohidrogen karbon ve hidrogen skleti uzerinde qurulub Bu birlesmelerde oksigen ve azot cox miqdar kukurd ve fosfor ise az miqdar teskil edir Bu uzvi kimyani teskil eden esas elementler olmasina baxmayaraq elmin inkisafi ucun dovri sistemin diger elementlerini de tedqiq etmeliyik Terkibinde ftor xlor brom yod natrium olan uzvi birlesmeler de movcuddur Laborotoriyada isledilen uzvi reagentlerin terkibine daxil olan elementlerin Si Br Cl J F Li Cu Pd de uzvi kimyasi oyrenilmisdir Daha kicik elementler dunyanin butun yerinde isledilen vacib reaktivlerdir Butillitiumtrimetilslisium tributilstannumhidrid dimetilmis litium Halogenler hemcinin dermanlarda da istifade olunur Hal hazirda antivirus eleyhine kesf olunan madde fialuridine terkibine yod ve ftor azot ve oksigen daxildir HIV ve AIDS le mubarize aparmaq ucun tetbiq olunur Onlar tebietde modellesmis nuklein tursularidir Evveler deyirdiler ki foskarnet CPO5Na3 uzvi birlesmedir Lakin eslinde bu bele deyil Buna sebeb ise foskarnetde C H rabitesinin olmamasidir Qeribe maddelerden biri de tetrakisdir trifenilfosfin palladium C6H5 3P 4Pd ve ya Ph3P 4Pd Bu maddenin skletini C P ve P Pd rabiteleri teskil edir Bu birlesmede de C H rabitesi yodur Bu maddenin kimyevi formulu C72H60P4Pd uzvi maddelerin kimyevi formulu kimidir Belelikle bir balaca da olsa uzvi kimya ile tanis olduq Hemcinin baxQeyri uzvi kimyaMenbeUzvi kimya ve heyat Organic chemistry and life Organicheskaya himiya i zhizn 2016 https chemistisi blogspot com olu kecid A M Meherremov M E Allahverdiyev Heyat fealiyyetinin kimyevi esaslari Baki Baki Universiteti nesriyyati 2009 288 s http kimyanioyren blogspot com p maraql kimya html 2015 12 02 at the Wayback Machine http kimyaoyren jimdo com kimyanin sobeleri 2016 10 12 at the Wayback MachineUzvi kimya PDF 2015 2020 03 31 tarixinde PDF Istifade tarixi 2023 06 18