Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Astrofizika (q.yun. ἀστήρ – "ulduz" və φυσικά – "təbiət") — Astronomik obyektlərin yerləşməsini və hərəkətini yox, təbiətini öyrənən elm sahəsidir və Astronomiyanın bir qoludur. Astrofizika, əslində müasir astronomiyanın ən böyük və sürətlə inkişaf edən bölmələrindən biri hesab edilir və kosmokimya ilə birgə ulduzların, kometlərin, dumanlıqların, planetlərin fiziki və kimyəvi tərkiblərini də öyrənir. Fotometrik və fotoqrafik araşdırmaları bəzən astrofotoqrafiya və astrofotometriya terminləri ilə də ifadə edirlər.
Astrofizikanı bəzən nəzəri olaraq 2 hissəyə bölürlər:
- praktik astrofizika
- nəzəri astrofizika
Praktiki astrofizikada astrofizika texnikası nəzəriyyəsi, bu texnikadan istifadə metodikası, alınan müşahidə materiallarının işlədilməsi metodikası, radioelektronika, hesablama texnikasının avtomatlaşdırılması və s. problemləri öyrənilir.
Nəzəri astrofizikada isə astrofizika məsələlərinin qoyulması müşahidə materialları əsasında kainat obyektlərinin fiziki təbiətinin öyrənilməsi, bu obyektlərdə gedən fiziki proseslərin aşkara çıxarılması eləcə də bu obyektlərin mümkün qarşılıqlı əlaqə və təsirlərinin problemləri öyrənilir. Yeni müşahidə üsullarının yaranması və inkişafı müasir astrofizikada yeni tədqiqat sahələrinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Onlardan radioastronomiya, qamma və rentgen astronomiya, ultrabənövşəyi astronomiya,infroqırmızı astronomiyanı göstərmək olar.
Astrofizikanı Fiziki astronomiya ilə səhv salmaq olmaz. Fiziki astronomiya səma obyektlərinin hərəkət nəzəriyyəsini öyrənir və tamamilə fərqli sahədir.
Astrofizika teleskoplar vasitəsi ilə müşahidənin imkanları daxilində səma obyektlərinin səthlərinin, Günəşin və planetlərin quruluşunu tədqiq edir. Buna misal olaraq 1761ci ildə M.V.Lomonosov tərəfindən Venera planetinin atmosferinin kəşfini göstərmək olar.
"Astrofizika" termini özlüyündə 1865 ci ildən mövcuddur və termin kimi ilk dəfə astrofizik Syolner tərəfindən təklif olunub. Astrofizik rəsədxanalar hələ çox az sayda ölkədə var. Onlar arasında ən məşhurları Potsdam və Medon rəsətxanalarıdır.
Tarix
Hər nə qədər astronomiya yazılmış tarixi qədər köhnədirsə də, uzun müddətdir yer fizika işindən ayrı qaldı. Aristotel dünya görüşündə, səmadakı cəsəd dəyişməyən kürelermiş kimi görünərkən, tək hərəkəti bir dairə içində vahid bir hərəkət idi; dünyasal dünya, böyümə və pozulma yaşayan və təbii hərəkəti düz bir xəttə idi və Hərəkətli obyekt hədəfinə çatdı. Nəticə olaraq, səmavi bölgənin kontinental sahədə əsaslı olaraq fərqli bir növdən edilmiş olduğu; Ya Atəş Platon tərəfindən qorunur ya da Efir, Aristotel tərəfindən qorunur. 17-ci əsrdə Qaliley, Dekart, və Nyuton kimi təbiət filosofları, səma və yer bölgələrin oxşar materialdan edildiyini və eyni təbii qanunlara tabe olduqlarını müdafiə etməyə başladılar. Onların meydan oxuma vasitələri hələ bu iddiaları sübut etmək üçün icad edilmədiyi idi.
On doqquzuncu əsrin çoxunda astronomik araşdırma, astronomik obyektlərin mövqelərini ölçmə və hərəkət hesablamada təkrarlanan işlərə yönəldilib. William Hyde Wollaston və Cozef von Fraunhofer müstəqil olaraq astrofizika olaraq adlandırılan yeni bir astronomiya ortaya çıxmağa başladı. Bu astronomiya, işığı Günəşdən parçalarkən gün işığının çox az olduğu qaranlıq xətləri (işıqların az olduğu və ya az olduğu bölgələri) kəşf etdi. 1860-cı il fizik Qustav Kirxhof və kimyaçı Robert Bunsen, günəş spektrumundaki tünd xətlərin, bilinən qazların spektrlərindəki parlaq xətlərə qarşılıq gəldiyini, unikal kimyəvi elementlərə tekabül edən müəyyən xətlərin olduğunu göstərdi. Kirxhof, günəş spektrındakı tünd xətlərin Günəş atmosferində kimyəvi elementlərin sorulmasını qaynaqlandığını irəli sürdü. Bu şəkildə Günəşdə olan kimyəvi elementlərin və ulduzların da Dünya üzərində olduğu təsbit edildi.
Günəş və ulduz tayflarını genişləndirilənlərin arasında 1868-ci ildə günəş spektrlarında parlaq, qaranlıq xətlər təsbit edən Norman Lockyer da vardı. Müxtəlif istilik və basınçdaki elementlərin spektrini araşdırmaq üçün kimyaçı Edvard Frankland ilə birlikdə çalışaraq, günəş spektrində sarı bir xətti hər hansı bir bilinən element ilə birləşdirə bilmədi.
1885-də Edvard C. Pickering Harvard Kolleci Rəsədxanada, xüsusilə Williamina Fleming, Antonia Maury və Annie Jump Cannon'dan ibarət bir heyət kompüter komandasının fotoşəkil plitələr üzərinə yazılan spektrlərinin sinifləndirdiyi iddialı bir ulduz spektri təsnifatı proqramı boynuna götürdü. 1890-ci ilə gəlindiyində on üç spektral növə ayrılmış 10,000-çox ulduzdan ibarət olan bir kataloq hazırlanmışdı. Pickeringin görüntüsünü, 1924-ə qədər Cannon, kataloqu dörddə bir milyondan çox genişlənib və 1922-ci ildə dünya səviyyəsində istifadə edilmək üzrə qəbul edilən Harvard təbəqələşdirmə sxemini inkişaf etdirdi.
1925-də Cecilia Helena Payne (daha sonra Cecilia Payne-Gaposchkin), Radcliffe Kollecində spektral sinifləri ulduzların istiliyinə bağlamaq üçün ulduz atmosferlerine İyonizasyon nəzəriyyəsi tətbiq təsirli bir doktorluq dissertasiyası yazıb. Ən əhəmiyyətlisi, ulduzların başlıca komponentləri hidrogen və helium olduğunu kəşf etdi. Bu kəşf o qədər gözlənilməz ki dissertasiyasında oxuyanlar onu nəşr əvvəl nəticəsində dəyişdirməyə razı etdi. Bununla birlikdə, daha sonrakı araşdırmalar onun kəşfini təsdiqləmişdir.
20-ci əsrin sonuna doğru, astronomik spektri işləri, radio dalğalarından optik, x-şüaları və qamma dalğa boylarına uzanan dalğa boylarını əhatə edəcək şəkildə genişləndi.
Praktik astrofizika
Məlumdur ki, astronomiya göу cisimlərinin hərəkətlərini, quruluşunu və inkişafının təkamül mərhələlərini öyrənən bir elmdir. Bu mərhələlərin öyrənilməsində astronorniyada müşahidənin rоlu çох böyükdür. Göу cisimlərinin fiziki halını, və onlarda gedən fiziki hаdisələri astronomiyanın nisbətən cavan bir bölməsi olan olan astrofizikada öyrənirlər. Astrofizikanın yaşı təxminən 150 ildir, оnun yaranma tarixi 1859-cu ildə Q.R.Kirxhof və R.V.Вunzen tərəfindən spektral analiz metodunun kəşfindən sonra başlayır. Вunа baxmayaraq, hazırda astrolizika sаhəsində tədqiqatlar elektromaqnit şüalanmasının bütün diapazonIarında aparılır. Ona görə də astrofizika astronomiyanın çox geniş və sürətlə inkişaf edən bir sahəsinə çevrilmişdir.
Astrofizika iki hissədən-praktik astrofizika və hissələrindən ibarətdir. Praktik və nəzəri astrofizika bir-biri ilə sıx əlaqadar olub daim biri digəri qarşısında yeni tələblər qoymaqdadır.
Praktik astrofizikanın əsas vəzifəsi müşahidə metodlarının yaradılması- müşahidələrin təşkili və alınmış materialların işlənməsi, təkmilləşdirilməsi və göy cisimləri haqqında informasiya toplamaqdır.
Praktik astrofizikanın əsas məsələsi-fiziki üsullar tətbiq etməklə kosmik cisimlərdən bizə gəlib çatan şüalanmanı aktiv şəkildə, kəmiyyət və keyfiyyətcə öyrənməkdir. Bizim şüalanan cismə təsir etmək imkanımız yoxdur və bu cisim necə vəziyyətdədirsə, biz onu elə öyrənirik. Müəyyən zaman kəsiyində cismin fiziki halı dəyişə bildiyindən, kosmik cismin müşahidə olunan hər bir halı öz-özlüyündə unikal olub cismin yalnız həmin andakı halını xarakterizə edir. Ona görə də mütləq mənada bir astrofiziki müşhidə təkrarolunmazdır.
son məqsədi kainatda baş verən fiziki proseslərin qanunauyğunluğunu öyrənməkdir. Bu proseslər bəzən böyük sürətlə, əksər hallarda isə olduqca yavaş sürətlə gedir. Hətta bəzən bir insan sivilizasiyasının ömrü belə bu haqdisələri öyrənməyə çatmaz. Lakin bununla belə, xüsusi üsulların tətbiqi ilə baş verən hadisələr və onların qanunauyğunluqları öyrənilə bilər.
Astrospektroskopiya
Astrospektroskopiya - astrofizikanın səma cismlərinin öyrənilməsində spektral analizi tətbiq edən xüsusi bölməsidir.
Günəşin spektrinin ilk tədqiqini 1859-cu ildə məhz, spektral analizin yaradıcılarından biri - Kirxhof etmişdir. Bu tədqiqat işinin nəticəsi Günəş spektrinin təsviri idi. Əldə edilmiş təsvirin əsasında Günəş atmosferinin kimyəvi tərkibini daha dəqiq təyin etmək oldu. Kirxhofdan daha əvvəl Günəş atmosferinin spektroskop vasitəsi ilə tədqiqini yalnız təklif edirdilər, həyata keçirən isə yox idi. Bu alimlərin sırasında Fuka və Stoks kimi görkəmli şəxslərin adlarını çəkmək olar. Buna baxmayaraq Oqyust Kont öz "Müsbət fəlsəfə"sində səma cismlərinin kimyəvi tərkibinin öyrənilməsinin heç vaxt mümkün olmayacağını qeyd etmişdir. Maraqlısı odur ki, 1815ci ildə Q. Fraunhofer artıq Günəş spektrında qara xətlərin mövcudluğundan xəbərdar idi. Hətta Sirius, Kapella, Betelqeyze, kimi ulduzlarında xarakterik spektrlarının olduğunu da deyirdi.
Kirxhofun ilk tədqiqatlarından sonra spektral analizlə böyük və artan maraqla bir sıra alim məşğul oldu və qısa zamanda Günəş və sabit ulduzlar haqqında elmə daha çox məlumat bəxş etdilər.
Misal üçün - Anqstrom Günəş spektrının dəqiq atlasını tərtib etdi.
Xaqqins bir sıra spektral tədqiqatlar etdi. Spektroskopun təyinat sahəsi getdikcə genişlənirdi. Xaqqins bir sıra dumanlıqların müşahidə edərək sübut etdi ki, 2 növ dumanlıq mövcuddur - kifayət qədər optik qüvvə sayəsində hər bir ulduzunu ayrılıqda müşahidə etməyin mümkün olduğu ulduz topluluğundan ibarət dumanlıqlar, və həqiqi, qaz halında olan, yeni yaranmış, gənc, getdikcə sıxlaşaraq yeni ulduzlar yaradan dumanlıqlar. XIX əsrin 60-cı illlərindən Günəş tutulması zamanı və adi vaxtda Günəşin səthinin spektroskop vasitəsi ilə öyrənilməsi ardıkəsilməz hal aldı. Hal-hazırda da İngiltərənin Xaqqins, Lokyer, Fransanın Jansen, Almaniyanın Foqel, İtalyanın Takini və Rusiyanın Qasselberq rəsətxanasında bu müşahidələr davam edir.
Müşahidə astrofizikası
Astrofizika elmində məlumatın böyük hissəsi obyektlərin elektromaqnit şüalarla müşahidəsi zamanı əldə edilir.
Radioastronomia dalğa diapazonu 0.1mm-100m olan şüalanmaları öyrənir.
Radiodalğalar ilk dəfə mikrodalğa diapazonunda tapılmış radiqallaktikalar, ikvazarlar, Böyük Partlayışın əmanəti sayılan Pulsarlar, toz buludları, ulduzlararası qaz kimi soyuq obyektlər tərəfindən yayılır. Radiodiapozonda müşahidə üçün çox böyük teleskoplar lazımdır.
İnfroqırmızı astronomiya radioşüalnmayla görünən işıq arasında yerləşən dalğa şüalarını öyrənir.Bu spektrda olan müşahidələr adətən adi optik teleskoplara bənzəyən teleskoplarda aparılır.Müşahidə edilən obyektlər ulduzlardan daha soyuqdur: planetlər, ulduzlararası toz.
Optik astronomiya astrofizikanın ən qədim sahəsidir. Bu gün əsas avadanlıq bu sahədə CCD matriksli teleskoplar hesab edilir. Yer kürəsinin atmosferinin titrəyişi bu üsulla böyük diapazonlu müşahidələrə manelər törədir.
Ultrabənövşəyi astronomiya, rentgen astronomiyası və qamma-astronomiya - Yüksək enerjili hissəciklərin iştirakı ilə baş verən proseslərin mənbəsi olan obyektləri öyrənir.
Belə obyektlərə ikili pulsarlar, qara dəliklər, maqnetarlar aiddir.
Astrofizikada Günəşin öyrənilməsinə böyük əhəmiyyət verilir. Günəş yer kürəsinə digər ulduzlardan çox daha yaxındır və biz ancaq onu belə dəqiqliklə öyrənə bilərik. Bu isə bizə digər ulduzların quruluşlarını anlamaq üçün bir şansdır.
Xarici keçidlər
- В. В. Иванов, Астрофизика (rus dilində) 2005-12-28 at the Wayback Machine
- International Journal of Modern Physics D
- Cosmic Journey: A History of Scientific Cosmology 2008-10-21 at the Wayback Machine
- V.Shiltsev, «Lomonosov’s Discovery of Venus Atmosphere in 1761: English Translation of Original Publication with Commentaries» (2012)
- http://www.physicstoday.org/resource/1/phtoad/v66/i2/p64_s1 Arxivləşdirilib 2013-07-04 at Archive.today
- N.Z.İsmayılov Praktik Astrofizika Bakı,2012 s-9
- N.Z.İsmayılov Praktik Astrofizika Bakı,2012 s-10
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Astrofizika q yun ἀsthr ulduz ve fysika tebiet Astronomik obyektlerin yerlesmesini ve hereketini yox tebietini oyrenen elm sahesidir ve Astronomiyanin bir qoludur Astrofizika eslinde muasir astronomiyanin en boyuk ve suretle inkisaf eden bolmelerinden biri hesab edilir ve kosmokimya ile birge ulduzlarin kometlerin dumanliqlarin planetlerin fiziki ve kimyevi terkiblerini de oyrenir Fotometrik ve fotoqrafik arasdirmalari bezen astrofotoqrafiya ve astrofotometriya terminleri ile de ifade edirler Qalaktikanin umumi gorunusu Astrofizikani bezen nezeri olaraq 2 hisseye bolurler praktik astrofizika nezeri astrofizika Praktiki astrofizikada astrofizika texnikasi nezeriyyesi bu texnikadan istifade metodikasi alinan musahide materiallarinin isledilmesi metodikasi radioelektronika hesablama texnikasinin avtomatlasdirilmasi ve s problemleri oyrenilir Nezeri astrofizikada ise astrofizika meselelerinin qoyulmasi musahide materiallari esasinda kainat obyektlerinin fiziki tebietinin oyrenilmesi bu obyektlerde geden fiziki proseslerin askara cixarilmasi elece de bu obyektlerin mumkun qarsiliqli elaqe ve tesirlerinin problemleri oyrenilir Yeni musahide usullarinin yaranmasi ve inkisafi muasir astrofizikada yeni tedqiqat sahelerinin yaranmasina sebeb olmusdur Onlardan radioastronomiya qamma ve rentgen astronomiya ultrabenovseyi astronomiya infroqirmizi astronomiyani gostermek olar Astrofizikani Fiziki astronomiya ile sehv salmaq olmaz Fiziki astronomiya sema obyektlerinin hereket nezeriyyesini oyrenir ve tamamile ferqli sahedir Astrofizika teleskoplar vasitesi ile musahidenin imkanlari daxilinde sema obyektlerinin sethlerinin Gunesin ve planetlerin qurulusunu tedqiq edir Buna misal olaraq 1761ci ilde M V Lomonosov terefinden Venera planetinin atmosferinin kesfini gostermek olar Astrofizika termini ozluyunde 1865 ci ilden movcuddur ve termin kimi ilk defe astrofizik Syolner terefinden teklif olunub Astrofizik resedxanalar hele cox az sayda olkede var Onlar arasinda en meshurlari Potsdam ve Medon resetxanalaridir TarixHer ne qeder astronomiya yazilmis tarixi qeder kohnedirse de uzun muddetdir yer fizika isinden ayri qaldi Aristotel dunya gorusunde semadaki cesed deyismeyen kurelermis kimi gorunerken tek hereketi bir daire icinde vahid bir hereket idi dunyasal dunya boyume ve pozulma yasayan ve tebii hereketi duz bir xette idi ve Hereketli obyekt hedefine catdi Netice olaraq semavi bolgenin kontinental sahede esasli olaraq ferqli bir novden edilmis oldugu Ya Ates Platon terefinden qorunur ya da Efir Aristotel terefinden qorunur 17 ci esrde Qaliley Dekart ve Nyuton kimi tebiet filosoflari sema ve yer bolgelerin oxsar materialdan edildiyini ve eyni tebii qanunlara tabe olduqlarini mudafie etmeye basladilar Onlarin meydan oxuma vasiteleri hele bu iddialari subut etmek ucun icad edilmediyi idi On doqquzuncu esrin coxunda astronomik arasdirma astronomik obyektlerin movqelerini olcme ve hereket hesablamada tekrarlanan islere yoneldilib William Hyde Wollaston ve Cozef von Fraunhofer musteqil olaraq astrofizika olaraq adlandirilan yeni bir astronomiya ortaya cixmaga basladi Bu astronomiya isigi Gunesden parcalarken gun isiginin cox az oldugu qaranliq xetleri isiqlarin az oldugu ve ya az oldugu bolgeleri kesf etdi 1860 ci il fizik Qustav Kirxhof ve kimyaci Robert Bunsen gunes spektrumundaki tund xetlerin bilinen qazlarin spektrlerindeki parlaq xetlere qarsiliq geldiyini unikal kimyevi elementlere tekabul eden mueyyen xetlerin oldugunu gosterdi Kirxhof gunes spektrindaki tund xetlerin Gunes atmosferinde kimyevi elementlerin sorulmasini qaynaqlandigini ireli surdu Bu sekilde Gunesde olan kimyevi elementlerin ve ulduzlarin da Dunya uzerinde oldugu tesbit edildi Gunes ve ulduz tayflarini genislendirilenlerin arasinda 1868 ci ilde gunes spektrlarinda parlaq qaranliq xetler tesbit eden Norman Lockyer da vardi Muxtelif istilik ve basincdaki elementlerin spektrini arasdirmaq ucun kimyaci Edvard Frankland ile birlikde calisaraq gunes spektrinde sari bir xetti her hansi bir bilinen element ile birlesdire bilmedi 1885 de Edvard C Pickering Harvard Kolleci Resedxanada xususile Williamina Fleming Antonia Maury ve Annie Jump Cannon dan ibaret bir heyet komputer komandasinin fotosekil pliteler uzerine yazilan spektrlerinin siniflendirdiyi iddiali bir ulduz spektri tesnifati proqrami boynuna goturdu 1890 ci ile gelindiyinde on uc spektral nove ayrilmis 10 000 cox ulduzdan ibaret olan bir kataloq hazirlanmisdi Pickeringin goruntusunu 1924 e qeder Cannon kataloqu dordde bir milyondan cox genislenib ve 1922 ci ilde dunya seviyyesinde istifade edilmek uzre qebul edilen Harvard tebeqelesdirme sxemini inkisaf etdirdi 1925 de Cecilia Helena Payne daha sonra Cecilia Payne Gaposchkin Radcliffe Kollecinde spektral sinifleri ulduzlarin istiliyine baglamaq ucun ulduz atmosferlerine Iyonizasyon nezeriyyesi tetbiq tesirli bir doktorluq dissertasiyasi yazib En ehemiyyetlisi ulduzlarin baslica komponentleri hidrogen ve helium oldugunu kesf etdi Bu kesf o qeder gozlenilmez ki dissertasiyasinda oxuyanlar onu nesr evvel neticesinde deyisdirmeye razi etdi Bununla birlikde daha sonraki arasdirmalar onun kesfini tesdiqlemisdir 20 ci esrin sonuna dogru astronomik spektri isleri radio dalgalarindan optik x sualari ve qamma dalga boylarina uzanan dalga boylarini ehate edecek sekilde genislendi Praktik astrofizikaMelumdur ki astronomiya gou cisimlerinin hereketlerini qurulusunu ve inkisafinin tekamul merhelelerini oyrenen bir elmdir Bu merhelelerin oyrenilmesinde astronorniyada musahidenin rolu coh boyukdur Gou cisimlerinin fiziki halini ve onlarda geden fiziki hadiseleri astronomiyanin nisbeten cavan bir bolmesi olan olan astrofizikada oyrenirler Astrofizikanin yasi texminen 150 ildir onun yaranma tarixi 1859 cu ilde Q R Kirxhof ve R V Vunzen terefinden spektral analiz metodunun kesfinden sonra baslayir Vuna baxmayaraq hazirda astrolizika sahesinde tedqiqatlar elektromaqnit sualanmasinin butun diapazonIarinda aparilir Ona gore de astrofizika astronomiyanin cox genis ve suretle inkisaf eden bir sahesine cevrilmisdir Astrofizika iki hisseden praktik astrofizika ve hisselerinden ibaretdir Praktik ve nezeri astrofizika bir biri ile six elaqadar olub daim biri digeri qarsisinda yeni telebler qoymaqdadir Praktik astrofizikanin esas vezifesi musahide metodlarinin yaradilmasi musahidelerin teskili ve alinmis materiallarin islenmesi tekmillesdirilmesi ve goy cisimleri haqqinda informasiya toplamaqdir Praktik astrofizikanin esas meselesi fiziki usullar tetbiq etmekle kosmik cisimlerden bize gelib catan sualanmani aktiv sekilde kemiyyet ve keyfiyyetce oyrenmekdir Bizim sualanan cisme tesir etmek imkanimiz yoxdur ve bu cisim nece veziyyetdedirse biz onu ele oyrenirik Mueyyen zaman kesiyinde cismin fiziki hali deyise bildiyinden kosmik cismin musahide olunan her bir hali oz ozluyunde unikal olub cismin yalniz hemin andaki halini xarakterize edir Ona gore de mutleq menada bir astrofiziki mushide tekrarolunmazdir son meqsedi kainatda bas veren fiziki proseslerin qanunauygunlugunu oyrenmekdir Bu prosesler bezen boyuk suretle ekser hallarda ise olduqca yavas suretle gedir Hetta bezen bir insan sivilizasiyasinin omru bele bu haqdiseleri oyrenmeye catmaz Lakin bununla bele xususi usullarin tetbiqi ile bas veren hadiseler ve onlarin qanunauygunluqlari oyrenile biler AstrospektroskopiyaAstrospektroskopiya astrofizikanin sema cismlerinin oyrenilmesinde spektral analizi tetbiq eden xususi bolmesidir Gunesin spektrinin ilk tedqiqini 1859 cu ilde mehz spektral analizin yaradicilarindan biri Kirxhof etmisdir Bu tedqiqat isinin neticesi Gunes spektrinin tesviri idi Elde edilmis tesvirin esasinda Gunes atmosferinin kimyevi terkibini daha deqiq teyin etmek oldu Kirxhofdan daha evvel Gunes atmosferinin spektroskop vasitesi ile tedqiqini yalniz teklif edirdiler heyata keciren ise yox idi Bu alimlerin sirasinda Fuka ve Stoks kimi gorkemli sexslerin adlarini cekmek olar Buna baxmayaraq Oqyust Kont oz Musbet felsefe sinde sema cismlerinin kimyevi terkibinin oyrenilmesinin hec vaxt mumkun olmayacagini qeyd etmisdir Maraqlisi odur ki 1815ci ilde Q Fraunhofer artiq Gunes spektrinda qara xetlerin movcudlugundan xeberdar idi Hetta Sirius Kapella Betelqeyze kimi ulduzlarinda xarakterik spektrlarinin oldugunu da deyirdi Kirxhofun ilk tedqiqatlarindan sonra spektral analizle boyuk ve artan maraqla bir sira alim mesgul oldu ve qisa zamanda Gunes ve sabit ulduzlar haqqinda elme daha cox melumat bexs etdiler Misal ucun Anqstrom Gunes spektrinin deqiq atlasini tertib etdi Xaqqins bir sira spektral tedqiqatlar etdi Spektroskopun teyinat sahesi getdikce genislenirdi Xaqqins bir sira dumanliqlarin musahide ederek subut etdi ki 2 nov dumanliq movcuddur kifayet qeder optik quvve sayesinde her bir ulduzunu ayriliqda musahide etmeyin mumkun oldugu ulduz toplulugundan ibaret dumanliqlar ve heqiqi qaz halinda olan yeni yaranmis genc getdikce sixlasaraq yeni ulduzlar yaradan dumanliqlar XIX esrin 60 ci illlerinden Gunes tutulmasi zamani ve adi vaxtda Gunesin sethinin spektroskop vasitesi ile oyrenilmesi ardikesilmez hal aldi Hal hazirda da Ingilterenin Xaqqins Lokyer Fransanin Jansen Almaniyanin Foqel Italyanin Takini ve Rusiyanin Qasselberq resetxanasinda bu musahideler davam edir Musahide astrofizikasiAstrofizika elminde melumatin boyuk hissesi obyektlerin elektromaqnit sualarla musahidesi zamani elde edilir Radioastronomia dalga diapazonu 0 1mm 100m olan sualanmalari oyrenir Radiodalgalar ilk defe mikrodalga diapazonunda tapilmis radiqallaktikalar ikvazarlar Boyuk Partlayisin emaneti sayilan Pulsarlar toz buludlari ulduzlararasi qaz kimi soyuq obyektler terefinden yayilir Radiodiapozonda musahide ucun cox boyuk teleskoplar lazimdir Infroqirmizi astronomiya radiosualnmayla gorunen isiq arasinda yerlesen dalga sualarini oyrenir Bu spektrda olan musahideler adeten adi optik teleskoplara benzeyen teleskoplarda aparilir Musahide edilen obyektler ulduzlardan daha soyuqdur planetler ulduzlararasi toz Optik astronomiya astrofizikanin en qedim sahesidir Bu gun esas avadanliq bu sahede CCD matriksli teleskoplar hesab edilir Yer kuresinin atmosferinin titreyisi bu usulla boyuk diapazonlu musahidelere maneler toredir Ultrabenovseyi astronomiya rentgen astronomiyasi ve qamma astronomiya Yuksek enerjili hisseciklerin istiraki ile bas veren proseslerin menbesi olan obyektleri oyrenir Bele obyektlere ikili pulsarlar qara delikler maqnetarlar aiddir Astrofizikada Gunesin oyrenilmesine boyuk ehemiyyet verilir Gunes yer kuresine diger ulduzlardan cox daha yaxindir ve biz ancaq onu bele deqiqlikle oyrene bilerik Bu ise bize diger ulduzlarin quruluslarini anlamaq ucun bir sansdir Xarici kecidlerV V Ivanov Astrofizika rus dilinde 2005 12 28 at the Wayback Machine International Journal of Modern Physics D Cosmic Journey A History of Scientific Cosmology 2008 10 21 at the Wayback Machine V Shiltsev Lomonosov s Discovery of Venus Atmosphere in 1761 English Translation of Original Publication with Commentaries 2012 http www physicstoday org resource 1 phtoad v66 i2 p64 s1 Arxivlesdirilib 2013 07 04 at Archive todayN Z Ismayilov Praktik Astrofizika Baki 2012 s 9 N Z Ismayilov Praktik Astrofizika Baki 2012 s 10