Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Hüceyrə nəzəriyyəsi — canlı aləmin: bitkilərin, heyvanların və digər canlı orqanizmlərin yaranma və inkişafının ümumqəbulolunmuş və məxrəcləşdirilmiş prinsiplərini əhatə edən, hüceyrənin hər bir canlı orqanizmin təşkil olunduğu toxumaların vahid struktur elementi olduğunu sübut edən bir nəzəriyyə.
Ümumi məlumat
Hüceyrə nəzəriyyəsi biologiya elminin əsasını qoymuş, təkamül baxışlarının meydana çıxmasına səbəb olan bir nəzəriyyə olub, XIX əsrin ortalarında təşəkkül tapmışdır. Hüceyrə nəzəriyyəsinin əsası 1839-cu ildə alman alimləri Şvann Teodor, Mattias Yakob Şleyden və tərəfindən hüceyrə üzərində aparmış olduqları təcrübə və müşahidələr əsasında qoyulmuş olmuşdur. Tədqiqatlarına əsaslanaraq Şvann Teodor və Mattias Yakob Şleyden ilk dəfə olaraq sübut etmişdirlər ki, hər bir orqanizmin quruluş vahidi hüceyrədir. Bitkilər, heyvanlar və bakteriyalar ümumi oxşar quruluşa malikdirlər. Sonralar bu qənaət orqanizmin tamlığını bir daha təsdiqləmişdir. Şvann Teodor və Mattias Yakob Şleyden elmə "hüceyrəsiz həyat yoxdur" ifadəsini gətirmişlər.
Hüceyrə nəzəriyyəsinin prinsipləri
Əsas prinsiplər
- Müasir hüceyrə nəzəriyyəsi aşağıdakı əsas prinsipləri özündə birləşdirir:
- Hüceyrə — canlı orqanizmin quruluş, həyat, böyümə və inkişaf vahididir, "hüceyrəsiz həyat yoxdur";.
- Hüceyrə — tamlığı bir çox elementlərin bir-biri ilə qanunauyğun şəkildə əlaqələrindən ibarət olan vahid sistemdir;
- Bütün orqanizmlərin hüceyrələri quruluşuna, kimyəvi tərkibinə və funksiyasına görə oxşardırlar;
- Hər bir hüceyrənin bölünməsindən yeni hüceyrələr əmələ gəlir;
- Çoxhüceyrəlilərdə hüceyrələr toxumaları və toxumalar isə öz növbəsində orqanizmləri təşkil edir. Hər bir orqanizmin həyatı onu təşkil edən hüceyrələrin həyatından asılıdır;
- Çoxhüceyrəli orqanizmlərin hüceyrələri özünəməxsus gen dəstinə malik olur ki, bu da onların morfoloji və funksional müxtəliflikliyini təmin etmiş olur.
Əlavə prinsiplər
Müxtəlif dövrlərdə əsas prinsiplərə bir çox əlavələr edilmişdir.
- Prokariot və eukariot hüceyrələr tamamilə homoloji deyillər.
- Hüceyrənin əsas bölünməsi irsi əlamətlər informasiyasının üzünün köçürülməsi ilə həyata keçirilir.
- Çoxhüceyrəli orqanizm molekulyar requlyasiya adlanan özündə müxtəlif saylı hüceyrələrdən ibarət çoxsaylı ansamblların birləşmiş və inteqrasiya olunmuş toxuma sistemləri və orqanları tərkibində kimyəvi, humoral və sinir tənzimləmələri vasitəsi ilə nizamlanan sistemə malikdir.
- Hüceyrə totipotentləri də hüceyrə kimi genetik potensiallara malikdirlər.
Tarix
XVII əsr
İlk dəfə olaraq Robert Huk hüceyrəni kəşf etmişdir. Robert Huk 1665-ci ildə bioloji toxumanın — lat. Quercus suber ağacından hazırlanmış tıxacın (probkanın) nazik kəsiyinə özü tərəfindən təkmilləşdirilmiş mikroskop altında baxarkən, tıxac kəsiyinin çoxlu sayda hücrəciklərdən ibarət olduğunu görmüş və onlara ing. cell — hüceyrə adı vermişdır. XVII əsr tədqiqatları bitkilərin hüceyrəvi quruluşa malik olmasını aşkarlasa da hüceyrənin öz quruluşu haqqında heç bir məlumata malik deyildir. 1675-ci ildə italyan həkimi Marçello Malpigi və 1682-ci ildə ingilis botaniki Qrü Neemiya bitkilərin hüceyrələrdən təşkil olunduğunu təsdiqləmişlər. İlk dəfə olaraq hüceyrə -"qidalı şirə dolu qovuq" mənasını daşımış olur. Qrü Neemiya hüceyrəni lif kimi qəbul edərək toxuma terminini elmə gətirmişdir. 1674-cü ildə holland Anton van Levenhuk (ing. Anton van Leeuwenhoek, 1632-1723) mikroskopun köməyi ilə ilk dəfə su damcısında hərəkət edən təkhüceyrəli canlıları — ibtidailəri: tərlik (infuzor), amöb, bakteriyaları və eritrositləri, spermatozoidləri müşahidə etmişdir. Bu dövrlərdə heyvan orqanizmlərin mikroskopik tədqiqatları təsadüfi xarakter daşıdığından hüceyrə quruluşu haqqında hər hansı məlumat baxımında heç bir əhəmiyyət kəsb etməmişdir.
XVIII əsr
XVIII əsr bitki və heyvan hüceyrələrinin mikrostrukturlarının öyrənilməsi cəhdləri ilə başa çatmış olur. İlk dəfə 1759 cu ildə alman anatomu və fizioloqu Kaspar Fridrix Volf özünün "Törəmə nəzəriyyəsi" əsərində bitki və heyvan orqanizmlərin inkişafının mikroskopik olaraq quruluşunun oxşarlıqlarını təsvir etməyə çalışmışdır. Volf belə hesab edirdi ki, istər bitki, istərsə də heyvan struktursuz maddədən inkişaf edir. Lakin fərziyyə qüsurlu olduğu üçün huceyrə nəzəriyyəsində öz yerini tuta bilməmişdir.
XIX əsr
XIX əsrin əvvəllərində bitkinin hüceyrəvi qurluşu haqqındakı biliklər yeni mikroskop konstruksiyaları və axromatik linzaların hesabına bir qədər dərinləşmiş olur. Link və Molhnhouer göstərillər ki, höceyrələr xüsusi divarlara malikdirlər. 1831 ci ildə Mol sübut etmişdir ki, bitki toxuması hüceyrədən inkişaf etmiş və ona aid olmayan strukturlara da (su daşıyıcı borucuqlara) malikdir. Meyen "Fitotomiya" (1830) əsərində göstərir ki, hər bir hüceyrə individ — özünəməxsus maddələr mübadiləsinə malikdir. 1831 ci ildə ilk dəfə Robert Broun nüvə komponentini təsvir etmiş və onun hər bir hüceyrənin vacib elementi olduğunu söyləmişdir.
Purkinye məktəbi
1801 ci ildə heyvan toxuması haqqında ilk məlumatlar formalaşmağa başlamış olur. Bu sahədə əsas tədqiqatlar və yeniliklər Breslavldakı Purkinye tərəfindən əsası qoyulmuş məktəbə məxsusdur. İlk dəfə olaraq Purkinye və onun şagirdləri tərəfindən məməli heyvanların o cümlədən insanın orqan və toxumalarının mikroskopik quruluşu öyrənilməyə başlanılmışdir. Purkinye hüceyrələri öz təbincə "dənəciklər" adlandırmışdır. 1837 ci ildə Purkinye Praqada bir sıra məruzələrlə çıxış edərək mədə vəziləri və sinir toxumalarının quruluşu haqqında məlumatlar vermişdir. Lakin o, bitki və heyvan hüceyrələrinin hemologiyasını müəyyənləşdirə bilməmişdir:
- "Dənəciyi" o, həm hüceyrə həm də hüceyrə nüvəsi kimi göstərmişdir;
- Bu dövrdə hüceyrə divarlı qovuqcuq za boşluq kimi qəbul edilirdi.
Beləliklə bitki hüceyrəsini "dənəciklə" qarşı-qarşıya qoyaraq onların homologiyasını təsvir etməkdən uzaqlaşaraq anoloji planını təsvir etməyə çalışmışdır.
Müller məktəbi və Şvannın işləri
İkinci mikroskop altında heyvan toxuma quruluşunu tədqiq edən məktəb Berlindəki Yohann Müller məxsus laboratoriya sayılırdı. O, ilk dəfə mikroskopik olaraq xordanı tədqiq etmişdir. Onun şagirdi Fridrix Qustav Yakob Henle bağırsaq epiteli haqqında tədqiqatlarını dərc edərək onların hüceyrəvi qurluşlarını təsvir etmişdir.
Bu məktəbdə Şvann Teodor hüceyrə nəzəriyyəsinin əsasını qoymuş klassik tədqiqatlarını aparmışdır. Purkinye və Fridrix Qustav Yakob Henle məktəblərindən təsirlənən Şvann Teodor bitki və heyvan hüceyrələrini müqayisə etmək üçün düzgün mövqe seçərək homologiya yaratmış olaraq sübut etmişdir ki, bitki və heyvan mənşəyli hüceyrə strukturları oxşardırlar. Mattias Yakob Şleydenın tədqiqatları nüvənin hüceyrə üçün əhəmiyyətini müəyyənləşdirmək baxımından çox qiymətli olmuşdur. Buna görə də onu əbəs yerə hüceyrə nəzəriyyəsinin həmmüəllifi saymırlar. Lakin onun hüceyrənin bölünməsində növənin funksiyasının səhv şərhi yanlış faktlara əsaslanırdı. 1838 ci ildə Şvann 3 tezisi, 1839 cu ildə "Heyvan və bitkilərin inkişaf və qurluşlarında oxşarlığın mikroskopik tədqiqatları" əsərində hüceyrə nəzəriyyəsi prinsiplərini göstərmişdir:
- Birinci hissədə o, xorda və qığırdaqın elementar strukturlarının — hüceyrələrinin qurluşu arasındakı inkişaf oxşarlığı göstərmiş. Sonra o, sübut edir ki, digər toxuma və orqanların mikroskopik strukturları — hüceyrələri xorda və qığırdaqda olduğu kimidir.
- İkinci hissədə heyvan və bitki hüceyrələrinin oxşarlıqları göstərilir.
- Üçüncü hissədə isə nəzəriyyənin nəzəri prinsipləri göstərilmiş və dövrünün elmi səviyyəsinə uyğun heyvan və bitkinin eyni qurluşlu struktur vahidinə — hüceyrəyə malik olduqları sübuta yetirilmişdir. Şvann və Şleydon səhv olaraq hüceyrənin struktursuz hüceyrə olmayan maddədən yarandığını göstərmişlər.
XIX əsrin ikinci yarısı — XX əsr
1840 cı illdən etibarən hüceyrə daim biologiya elminin diqqət mərkəzində olmuş və sürətlə inkişaf edərək, müstəqil sitologiya elminin yaranmasına səbəb olmuşdur. Hüceyrə nəzəriyyəsinin sonrakı inkişafına təkhüceyrəli ibtidailərin kəşfi xüsusi təkan vermişdir. Əvvəllər baş hüceyrə elementi kimi qəbul edilmiş membranın ikinci dərəcəli komponent kimi qəbul edilir. Sitoplazma vı nüvə hüceyrənin əsas başlıca komponenti kimi qəbul edilir.
Hüceyrə — içində nüvəsi olan protoplazma kütləsidir.
1861 ci ildə Brükko hüceyrənin mürəkkəb qurluşa malik olması fərziyyəsini irəli sürür. Hüceyrə çoxalmasının bölünmə yolu ilə getməsi qənaətinə ilk olaraq Mol qamçılılar üzərindəki müşahidələr əsasında gəlmiş olur. Beləliklə sitoblast fərziyyəsi inkar edilmiş olur. 1841 ci ildə Remark heyvanlarda toxuma hüceyrəsinin bılünməsini kəşf etmiş olur. Beləliklə hüceyrədən hüceyrənın törəməsi Virxov Rudolfun aforizmi ilə elm tarixinə daxil edilmiş olur:
lat. "Omnis cellula ех cellula". — Hər bir hüceyrədən hüceyrə. — Virxov Rudolf, 1858 ci il
XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq hüceyrə nəzəriyyəsi hüceyrə fizologoyasının inkişaf etməsi hesabına metofizik xarakter almış olur. Hüceyrədaxili fizioloji prosseslərin öyrənilməsi "hüceyrə dövləti" nəzəriyyəsinin inkişafına səbəb olur. Bu nəzəriyyəyə əsasən orqanizm dövlətlə və onu təşkil edən hüceyrələr isə vətəndaşlarala müqayisə edilir. Lakin bu müqayisə forması da orqanizmin tamlıq prinsipini özündə dolğun əks etdirmirdi.
Müasir hüceyrə nəzəriyyəsi
Müasir hüceyrə nəzəriyyəsi viruslardan başqa bütün canlıların təşkil olunduğu hüceyrəni mövcud həyatın əsas struktur forması kimi qəbul edir. Hüceyrə strukturlarının formalaşması bitkilərin və heyvanların təkamülündə əsas rol oynamışdır.
- Hüceyrə mövcud həyatın əsas struktur forması olsa da yeganə deyildir. Belə ki, həyat tərzinə malik digər canlılar da vardır ki, onlar hüceyrə kimi tam vahid struktura malik deyillər. Bunlara : viruslar deyilir. Həyat tərzini təsdiqləyən əsas proseslərə: maddələr mübadiləsi və bölünmə — çoxalma ya törəmə aiddir. Bir çox alimlərin fikrinə görə viruslar mənşəcən hüceyrələrlə bağlı olub, onun genetik materialının bir hissəsidir.
- Məlum olmuşdur ki, iki tip membransız nüvəyə malik prokariotik (bakteriya, arxebakteriya) hüceyrələr və membranlı nüvəyə malik eukariotik (bitki, heyvan, göbələk və protist) hüceyrələr mövcuddur və onlar arasında çoxlu fərqlər vardır. Əksər prokariotik hüceyrələr membranlı orqanoidlərdən məhrumdurlar. Eukariotlar isə mitoxondri və xloroplast kimi orqanoidlərə malikdirlər. Simbiogenez nəzəriyyəsinə əsasən bu yarımmüstəqil orqanoidlər bakteriyaların əcdadları sayılır. Bu baxımdan eukariotik hüceyrələr daha ali və mükəmməl təşkil olunmuşlar. Onlar bakteriya hüceyrələri ilə tam homoloji deyillər (bakteriya hüceyrəsi insan hüceyrəsinin malik olduğu mitoxondri ilə homologiya təşkil edə bilər). Bütün hüceyrələrin homolojiliyi onların ikiqatlı fosfolipid membrana, ribosom və irsiyyət daşıyıcısı olan DNT malekullarına-xromosomlara malik olmalarındadır.
- Hüceyrə nəzəriyyəsi orqanizmi hüceyrələr toplumu kimi qəbul edir. Həyatın başlanğıcı olan tək hüceyrə təkamül keçərək digər canlıların tərkib hissəsinə çevrilmişdir.
- Hüceyrəni vahid struktur elementi kimi qəbul edən hüceyrə nəzəriyyəsi toxuma və qamet, protist (mübahisəlidir: mürəkkəb qurluşlu çoxnüvəli protistlər hüceyrəsi yarımhüceyrə strukturu kimi də qiymətləndirilə bilər) və blastomer hüceyrələrini tam homoloji hesab edir. Adı çəkilən bu hüceyrələr ümumi hüceyrə qurluşuna malikdirlər. Xüsusən heyvan və bitki cinsiyyət hüceyrələri sayılan qametlər çoxhüceyrəli orqanizmlərin sadə hüceyrələri olmayıb, genetik, morfoloji və bəzən ekoloji xüsusiyyətlərə, təbii seçmənin nəzarətində olan hüceyrələr sayılırlar.
- Doğmatik hüceyrə nəzəriyyəsi orqanizmin hüceyrəsiz strukturlarını Virxov Rudolf kimi cansız hesab edir. Orqanizmlərdə hüceyrələrdən savayı xüsusi metobolizmlərə malik çoxnüvəli hüceyrəüstü strukturlara da (sinsitlər, simplastlar) vardır. Onların aşkar olunması müasir sitologiya elminin imkanları hesabına mümkün olmuşdur.
- "Hissə" və "tam" mübahisəsi ortadoksal hüceyrə nəzəriyyəsində metofizik şəkildə həllini tapmışdır: diqqət əsasən orqanizmin hissəsi olan hüceyrəyə ya da təkhüceyrəli orqanizmə yönəldilmişdir.
Bakteriya, bitki və heyvan hüceyrələrinin müqayisəsi
| Təsvir | Hüceyrə strukturu | Daşıdığı funksiya | Bakteriyalar | Bitkilər | Heyvanlar |
|---|---|---|---|---|---|
 | Nüvə | İrsi məlumatın daşıyıcısı, RNT sintezi | Yox | Var | Var |
 | Xromosom | Nukleoprotein kompleksi:DNT, histonlar və histon şəkilli zülalllar | Nukleoid | Var | Var |
 | Ribosom | Zülal sintezi | Var | Var | Var |
 | Mitoxondri | Hüceyrənin enerji mənbəyi, ATF-in sintezinin getdiyi orqonoid | Yox | Var | Var |
 | Holci kompleksi | Mürəkkəb zülalların və polisaxaridlərin sintez olunduğu, toplandığı və paylandığı yer. | Yox | Var | Var |
 | Endoplazmatik şəbəkə | Zülal və lipidlərin sintez və nəql olunduöu yer. | Yox | Var | Var |
 | Sentriol | Hüceyrə bölünərkən yaranır | Yox | Yox | Var |
 | Xloroplastlar | Fotosintrz prosesi gedən iki membranlı struktur. | Yox | Var | Yox |
 | Leykoplastlar | Nişasta tədarük edir | Yox | Var | Yox |
| Xromoplastlar | Rüşeymə, çiçəyə və bitkiyə rəng verir. | Yox | Var | Yox | |
 | Lizosom | Üzvi maddələri parçalayan orqanoid | Yox | Yox | Var |
 | Peroksisom | Zülal və lipidlərin sintez və nəql olunduöu yer. | Yox | Var | Var |
 | Hüceyrə membranı | Müdafiə funksiyası daşıyır | Var | Var | Yox |
 | Vakuol | Hüceyrə şirəsi toplanan yer | Yox | Var | Zəif inkişaf etmişdir |
 | Hüceyrə skleti | Hüceyrəyə forma verir | Ola bilir | Var | Var |
| Yerdəyişmə orqanoidləri | Yerdəyişmələri həyata keçirdmək üçündür. | Var | Var | Var | |
| Var | Yox | Yox |
Elmi işlər
Ber K. ( 1792–1876)
Məməlilərin yumurtahüceyrəsini kəşf etmişdir. Bütün çoxhüceyrəli orqanizmlərin mayalanmış yumurtahüceyrədən – ziqotdan başlanğıc götürdüyünü göstərmişdir.
Darvin Ç.R. ( 1809–1882)
Üzvi aləmin tarixi inkişafı haqqında təkamül təliminin banisidir. Öz dövrünə görə təkamülün tam sisrematik izahını vermişdir.Təkamülün hərəkət verici qüvvələrini tam göstərmişdir.
Əliyev C. ( 1924)
Məhsuldar buğda sortlarının yaradılmasına nail olmuşdur. Rəhbərliyi altında kompüter metodunun tətbiqi ilə plastid və nüvə genomu proseslərini müqayisəli şəkildə öyrənmişdir.
Anoxin P.K. ( 1898–1974)
Funksional sistem nəzəriyyəsini işləmişdir. Emosiyaları və onun formalarını göstərmişdir. " Biologiya və şərti reflekslərin neyrofiziologiyası" əsərini yazmışdır.
İlk dəfə birhüceyrəliləri kəşf etmişdir.
Paster L. (1822–1895)
Qoruyucu peyvəndlər metodunu hazırlamışdır.Qıcqırma və çürümə proseslərini tədqiq etmiş, yeyinti məhsullarının zərərsizləşmə üsullarını işləmişdir." Sibir yarası" törədicisini müəyyən etmişdir.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Hüceyrə nəzəriyyəsinin tarixi və mövqeyi (ing.) 2018-12-25 at the Wayback Machine
- Hüceyrə nəzəriyyəsinin yaranmasının əsas anları (ing.) 2005-09-14 at the Wayback Machine
- Hüceyrə nəzəriyyəsi və bioloji qurluş (ing.) 2006-09-07 at the Wayback Machine
- Hüceyrə biologiyası
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Huceyre nezeriyyesi canli alemin bitkilerin heyvanlarin ve diger canli orqanizmlerin yaranma ve inkisafinin umumqebulolunmus ve mexreclesdirilmis prinsiplerini ehate eden huceyrenin her bir canli orqanizmin teskil olundugu toxumalarin vahid struktur elementi oldugunu subut eden bir nezeriyye MikroskopEpitel huceyresiUmumi melumatHuceyre nezeriyyesi biologiya elminin esasini qoymus tekamul baxislarinin meydana cixmasina sebeb olan bir nezeriyye olub XIX esrin ortalarinda tesekkul tapmisdir Huceyre nezeriyyesinin esasi 1839 cu ilde alman alimleri Svann Teodor Mattias Yakob Sleyden ve terefinden huceyre uzerinde aparmis olduqlari tecrube ve musahideler esasinda qoyulmus olmusdur Tedqiqatlarina esaslanaraq Svann Teodor ve Mattias Yakob Sleyden ilk defe olaraq subut etmisdirler ki her bir orqanizmin qurulus vahidi huceyredir Bitkiler heyvanlar ve bakteriyalar umumi oxsar qurulusa malikdirler Sonralar bu qenaet orqanizmin tamligini bir daha tesdiqlemisdir Svann Teodor ve Mattias Yakob Sleyden elme huceyresiz heyat yoxdur ifadesini getirmisler Huceyre nezeriyyesinin prinsipleriEsas prinsipler Muasir huceyre nezeriyyesi asagidaki esas prinsipleri ozunde birlesdirir Huceyre canli orqanizmin qurulus heyat boyume ve inkisaf vahididir huceyresiz heyat yoxdur Huceyre tamligi bir cox elementlerin bir biri ile qanunauygun sekilde elaqelerinden ibaret olan vahid sistemdir Butun orqanizmlerin huceyreleri qurulusuna kimyevi terkibine ve funksiyasina gore oxsardirlar Her bir huceyrenin bolunmesinden yeni huceyreler emele gelir Coxhuceyrelilerde huceyreler toxumalari ve toxumalar ise oz novbesinde orqanizmleri teskil edir Her bir orqanizmin heyati onu teskil eden huceyrelerin heyatindan asilidir Coxhuceyreli orqanizmlerin huceyreleri ozunemexsus gen destine malik olur ki bu da onlarin morfoloji ve funksional muxteliflikliyini temin etmis olur Elave prinsipler Muxtelif dovrlerde esas prinsiplere bir cox elaveler edilmisdir Prokariot ve eukariot huceyreler tamamile homoloji deyiller Huceyrenin esas bolunmesi irsi elametler informasiyasinin uzunun kocurulmesi ile heyata kecirilir Coxhuceyreli orqanizm molekulyar requlyasiya adlanan ozunde muxtelif sayli huceyrelerden ibaret coxsayli ansambllarin birlesmis ve inteqrasiya olunmus toxuma sistemleri ve orqanlari terkibinde kimyevi humoral ve sinir tenzimlemeleri vasitesi ile nizamlanan sisteme malikdir Huceyre totipotentleri de huceyre kimi genetik potensiallara malikdirler TarixXVII esr Canli huceyrenin tesviriRobert HukRobert Hukun mikroskopu Ilk defe olaraq Robert Huk huceyreni kesf etmisdir Robert Huk 1665 ci ilde bioloji toxumanin lat Quercus suber agacindan hazirlanmis tixacin probkanin nazik kesiyine ozu terefinden tekmillesdirilmis mikroskop altinda baxarken tixac kesiyinin coxlu sayda hucreciklerden ibaret oldugunu gormus ve onlara ing cell huceyre adi vermisdir XVII esr tedqiqatlari bitkilerin huceyrevi qurulusa malik olmasini askarlasa da huceyrenin oz qurulusu haqqinda hec bir melumata malik deyildir 1675 ci ilde italyan hekimi Marcello Malpigi ve 1682 ci ilde ingilis botaniki Qru Neemiya bitkilerin huceyrelerden teskil olundugunu tesdiqlemisler Ilk defe olaraq huceyre qidali sire dolu qovuq menasini dasimis olur Qru Neemiya huceyreni lif kimi qebul ederek toxuma terminini elme getirmisdir 1674 cu ilde holland Anton van Levenhuk ing Anton van Leeuwenhoek 1632 1723 mikroskopun komeyi ile ilk defe su damcisinda hereket eden tekhuceyreli canlilari ibtidaileri terlik infuzor amob bakteriyalari ve eritrositleri spermatozoidleri musahide etmisdir Bu dovrlerde heyvan orqanizmlerin mikroskopik tedqiqatlari tesadufi xarakter dasidigindan huceyre qurulusu haqqinda her hansi melumat baximinda hec bir ehemiyyet kesb etmemisdir XVIII esr XVIII esr bitki ve heyvan huceyrelerinin mikrostrukturlarinin oyrenilmesi cehdleri ile basa catmis olur Ilk defe 1759 cu ilde alman anatomu ve fizioloqu Kaspar Fridrix Volf ozunun Toreme nezeriyyesi eserinde bitki ve heyvan orqanizmlerin inkisafinin mikroskopik olaraq qurulusunun oxsarliqlarini tesvir etmeye calismisdir Volf bele hesab edirdi ki ister bitki isterse de heyvan struktursuz maddeden inkisaf edir Lakin ferziyye qusurlu oldugu ucun huceyre nezeriyyesinde oz yerini tuta bilmemisdir XIX esr Robert Brounun portreti XIX esrin evvellerinde bitkinin huceyrevi qurlusu haqqindaki bilikler yeni mikroskop konstruksiyalari ve axromatik linzalarin hesabina bir qeder derinlesmis olur Link ve Molhnhouer gosteriller ki hoceyreler xususi divarlara malikdirler 1831 ci ilde Mol subut etmisdir ki bitki toxumasi huceyreden inkisaf etmis ve ona aid olmayan strukturlara da su dasiyici borucuqlara malikdir Meyen Fitotomiya 1830 eserinde gosterir ki her bir huceyre individ ozunemexsus maddeler mubadilesine malikdir 1831 ci ilde ilk defe Robert Broun nuve komponentini tesvir etmis ve onun her bir huceyrenin vacib elementi oldugunu soylemisdir Purkinye mektebi 1801 ci ilde heyvan toxumasi haqqinda ilk melumatlar formalasmaga baslamis olur Bu sahede esas tedqiqatlar ve yenilikler Breslavldaki Purkinye terefinden esasi qoyulmus mektebe mexsusdur Ilk defe olaraq Purkinye ve onun sagirdleri terefinden memeli heyvanlarin o cumleden insanin orqan ve toxumalarinin mikroskopik qurulusu oyrenilmeye baslanilmisdir Purkinye huceyreleri oz tebince denecikler adlandirmisdir 1837 ci ilde Purkinye Praqada bir sira meruzelerle cixis ederek mede vezileri ve sinir toxumalarinin qurulusu haqqinda melumatlar vermisdir Lakin o bitki ve heyvan huceyrelerinin hemologiyasini mueyyenlesdire bilmemisdir Deneciyi o hem huceyre hem de huceyre nuvesi kimi gostermisdir Bu dovrde huceyre divarli qovuqcuq za bosluq kimi qebul edilirdi Belelikle bitki huceyresini denecikle qarsi qarsiya qoyaraq onlarin homologiyasini tesvir etmekden uzaqlasaraq anoloji planini tesvir etmeye calismisdir Muller mektebi ve Svannin isleri Ikinci mikroskop altinda heyvan toxuma qurulusunu tedqiq eden mekteb Berlindeki Yohann Muller mexsus laboratoriya sayilirdi O ilk defe mikroskopik olaraq xordani tedqiq etmisdir Onun sagirdi Fridrix Qustav Yakob Henle bagirsaq epiteli haqqinda tedqiqatlarini derc ederek onlarin huceyrevi qurluslarini tesvir etmisdir Svann Teodor huceyre nezeriyyesinin muelliflerinden biri Mattias Yakob Sleyden Bu mektebde Svann Teodor huceyre nezeriyyesinin esasini qoymus klassik tedqiqatlarini aparmisdir Purkinye ve Fridrix Qustav Yakob Henle mekteblerinden tesirlenen Svann Teodor bitki ve heyvan huceyrelerini muqayise etmek ucun duzgun movqe secerek homologiya yaratmis olaraq subut etmisdir ki bitki ve heyvan menseyli huceyre strukturlari oxsardirlar Mattias Yakob Sleydenin tedqiqatlari nuvenin huceyre ucun ehemiyyetini mueyyenlesdirmek baximindan cox qiymetli olmusdur Buna gore de onu ebes yere huceyre nezeriyyesinin hemmuellifi saymirlar Lakin onun huceyrenin bolunmesinde novenin funksiyasinin sehv serhi yanlis faktlara esaslanirdi 1838 ci ilde Svann 3 tezisi 1839 cu ilde Heyvan ve bitkilerin inkisaf ve qurluslarinda oxsarligin mikroskopik tedqiqatlari eserinde huceyre nezeriyyesi prinsiplerini gostermisdir Birinci hissede o xorda ve qigirdaqin elementar strukturlarinin huceyrelerinin qurlusu arasindaki inkisaf oxsarligi gostermis Sonra o subut edir ki diger toxuma ve orqanlarin mikroskopik strukturlari huceyreleri xorda ve qigirdaqda oldugu kimidir Ikinci hissede heyvan ve bitki huceyrelerinin oxsarliqlari gosterilir Ucuncu hissede ise nezeriyyenin nezeri prinsipleri gosterilmis ve dovrunun elmi seviyyesine uygun heyvan ve bitkinin eyni qurluslu struktur vahidine huceyreye malik olduqlari subuta yetirilmisdir Svann ve Sleydon sehv olaraq huceyrenin struktursuz huceyre olmayan maddeden yarandigini gostermisler XIX esrin ikinci yarisi XX esr 1840 ci illden etibaren huceyre daim biologiya elminin diqqet merkezinde olmus ve suretle inkisaf ederek musteqil sitologiya elminin yaranmasina sebeb olmusdur Huceyre nezeriyyesinin sonraki inkisafina tekhuceyreli ibtidailerin kesfi xususi tekan vermisdir Evveller bas huceyre elementi kimi qebul edilmis membranin ikinci dereceli komponent kimi qebul edilir Sitoplazma vi nuve huceyrenin esas baslica komponenti kimi qebul edilir Huceyre icinde nuvesi olan protoplazma kutlesidir 1861 ci ilde Brukko huceyrenin murekkeb qurlusa malik olmasi ferziyyesini ireli surur Huceyre coxalmasinin bolunme yolu ile getmesi qenaetine ilk olaraq Mol qamcililar uzerindeki musahideler esasinda gelmis olur Belelikle sitoblast ferziyyesi inkar edilmis olur 1841 ci ilde Remark heyvanlarda toxuma huceyresinin bilunmesini kesf etmis olur Belelikle huceyreden huceyrenin toremesi Virxov Rudolfun aforizmi ile elm tarixine daxil edilmis olur lat Omnis cellula eh cellula Her bir huceyreden huceyre Virxov Rudolf 1858 ci il XIX esrin ikinci yarisindan baslayaraq huceyre nezeriyyesi huceyre fizologoyasinin inkisaf etmesi hesabina metofizik xarakter almis olur Huceyredaxili fizioloji prosseslerin oyrenilmesi huceyre dovleti nezeriyyesinin inkisafina sebeb olur Bu nezeriyyeye esasen orqanizm dovletle ve onu teskil eden huceyreler ise vetendaslarala muqayise edilir Lakin bu muqayise formasi da orqanizmin tamliq prinsipini ozunde dolgun eks etdirmirdi Virxov RudolfMuasir huceyre nezeriyyesiMuasir huceyre nezeriyyesi viruslardan basqa butun canlilarin teskil olundugu huceyreni movcud heyatin esas struktur formasi kimi qebul edir Huceyre strukturlarinin formalasmasi bitkilerin ve heyvanlarin tekamulunde esas rol oynamisdir Huceyre movcud heyatin esas struktur formasi olsa da yegane deyildir Bele ki heyat terzine malik diger canlilar da vardir ki onlar huceyre kimi tam vahid struktura malik deyiller Bunlara viruslar deyilir Heyat terzini tesdiqleyen esas proseslere maddeler mubadilesi ve bolunme coxalma ya toreme aiddir Bir cox alimlerin fikrine gore viruslar mensecen huceyrelerle bagli olub onun genetik materialinin bir hissesidir Melum olmusdur ki iki tip membransiz nuveye malik prokariotik bakteriya arxebakteriya huceyreler ve membranli nuveye malik eukariotik bitki heyvan gobelek ve protist huceyreler movcuddur ve onlar arasinda coxlu ferqler vardir Ekser prokariotik huceyreler membranli orqanoidlerden mehrumdurlar Eukariotlar ise mitoxondri ve xloroplast kimi orqanoidlere malikdirler Simbiogenez nezeriyyesine esasen bu yarimmusteqil orqanoidler bakteriyalarin ecdadlari sayilir Bu baximdan eukariotik huceyreler daha ali ve mukemmel teskil olunmuslar Onlar bakteriya huceyreleri ile tam homoloji deyiller bakteriya huceyresi insan huceyresinin malik oldugu mitoxondri ile homologiya teskil ede biler Butun huceyrelerin homolojiliyi onlarin ikiqatli fosfolipid membrana ribosom ve irsiyyet dasiyicisi olan DNT malekullarina xromosomlara malik olmalarindadir Huceyre nezeriyyesi orqanizmi huceyreler toplumu kimi qebul edir Heyatin baslangici olan tek huceyre tekamul kecerek diger canlilarin terkib hissesine cevrilmisdir Huceyreni vahid struktur elementi kimi qebul eden huceyre nezeriyyesi toxuma ve qamet protist mubahiselidir murekkeb qurluslu coxnuveli protistler huceyresi yarimhuceyre strukturu kimi de qiymetlendirile biler ve blastomer huceyrelerini tam homoloji hesab edir Adi cekilen bu huceyreler umumi huceyre qurlusuna malikdirler Xususen heyvan ve bitki cinsiyyet huceyreleri sayilan qametler coxhuceyreli orqanizmlerin sade huceyreleri olmayib genetik morfoloji ve bezen ekoloji xususiyyetlere tebii secmenin nezaretinde olan huceyreler sayilirlar Dogmatik huceyre nezeriyyesi orqanizmin huceyresiz strukturlarini Virxov Rudolf kimi cansiz hesab edir Orqanizmlerde huceyrelerden savayi xususi metobolizmlere malik coxnuveli huceyreustu strukturlara da sinsitler simplastlar vardir Onlarin askar olunmasi muasir sitologiya elminin imkanlari hesabina mumkun olmusdur Hisse ve tam mubahisesi ortadoksal huceyre nezeriyyesinde metofizik sekilde hellini tapmisdir diqqet esasen orqanizmin hissesi olan huceyreye ya da tekhuceyreli orqanizme yoneldilmisdir Bakteriya bitki ve heyvan huceyrelerinin muqayisesiTesvir Huceyre strukturu Dasidigi funksiya Bakteriyalar Bitkiler HeyvanlarNuve Irsi melumatin dasiyicisi RNT sintezi Yox Var VarXromosom Nukleoprotein kompleksi DNT histonlar ve histon sekilli zulalllar Nukleoid Var VarRibosom Zulal sintezi Var Var VarMitoxondri Huceyrenin enerji menbeyi ATF in sintezinin getdiyi orqonoid Yox Var VarHolci kompleksi Murekkeb zulallarin ve polisaxaridlerin sintez olundugu toplandigi ve paylandigi yer Yox Var VarEndoplazmatik sebeke Zulal ve lipidlerin sintez ve neql olunduou yer Yox Var VarSentriol Huceyre bolunerken yaranir Yox Yox VarXloroplastlar Fotosintrz prosesi geden iki membranli struktur Yox Var YoxLeykoplastlar Nisasta tedaruk edir Yox Var YoxXromoplastlar Ruseyme ciceye ve bitkiye reng verir Yox Var YoxLizosom Uzvi maddeleri parcalayan orqanoid Yox Yox VarPeroksisom Zulal ve lipidlerin sintez ve neql olunduou yer Yox Var VarHuceyre membrani Mudafie funksiyasi dasiyir Var Var YoxVakuol Huceyre siresi toplanan yer Yox Var Zeif inkisaf etmisdirHuceyre skleti Huceyreye forma verir Ola bilir Var VarYerdeyisme orqanoidleri Yerdeyismeleri heyata kecirdmek ucundur Var Var VarVar Yox YoxElmi islerBer K 1792 1876 Memelilerin yumurtahuceyresini kesf etmisdir Butun coxhuceyreli orqanizmlerin mayalanmis yumurtahuceyreden ziqotdan baslangic goturduyunu gostermisdir Darvin C R 1809 1882 Uzvi alemin tarixi inkisafi haqqinda tekamul teliminin banisidir Oz dovrune gore tekamulun tam sisrematik izahini vermisdir Tekamulun hereket verici quvvelerini tam gostermisdir Eliyev C 1924 Mehsuldar bugda sortlarinin yaradilmasina nail olmusdur Rehberliyi altinda komputer metodunun tetbiqi ile plastid ve nuve genomu proseslerini muqayiseli sekilde oyrenmisdir Anoxin P K 1898 1974 Funksional sistem nezeriyyesini islemisdir Emosiyalari ve onun formalarini gostermisdir Biologiya ve serti reflekslerin neyrofiziologiyasi eserini yazmisdir Levenhuk A Ilk defe birhuceyrelileri kesf etmisdir Paster L 1822 1895 Qoruyucu peyvendler metodunu hazirlamisdir Qicqirma ve curume proseslerini tedqiq etmis yeyinti mehsullarinin zerersizlesme usullarini islemisdir Sibir yarasi toredicisini mueyyen etmisdir Hemcinin baxSitologiya HuceyreXarici kecidlerHuceyre nezeriyyesinin tarixi ve movqeyi ing 2018 12 25 at the Wayback Machine Huceyre nezeriyyesinin yaranmasinin esas anlari ing 2005 09 14 at the Wayback Machine Huceyre nezeriyyesi ve bioloji qurlus ing 2006 09 07 at the Wayback Machine Huceyre biologiyasi