Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Hüceyrə – Elmə məlum olan canlı orqanizmlərin (yarı-canlı sayılan viruslar istisna olmaqla) əsas quruluş, funksional və bioloji vahidi. Hüceyrə sərbəst şəkildə bölünə bilən ən kiçik canlı hissədir və buna görə də bir çox halda "həyatın inşaat bloku" adlanır. Hüceyrəni öyrənən elm sahəsinə sitologiya deyilir. Hüceyrə bütün bilinən orqanizmlərin funksional, struktural və bioloji quruluş vahididir. Hüceyrə həyatın ən kiçik vahididir. Buna görə də, hüceyrələr həyatın struktur bloku da adlanır. Hüceyrələri hüceyrə biologiyası elmi öyrənir (digər adı ilə sitologiya). Hüceyrələr sitoplazma və onu əhatələyən hüceyrə membranından təşkil olunmuşdur hansı ki tərkibində zülallar və nuklein turşuları kimi bir çox müxtəlif biomolekullara rast gəlinir.
Hüceyrə 1665-ci ildə Robert Huk tərəfindən kəşf edilmişdi.
Son on ildə elektron mikroskopiyasının, rentgenostruktor analiz, differensial sentrifuqadan keçirmə və başqa müasir tədqiqat üsullarının köməyi ilə bitki hüceyrəsi, hüceyrə orqanoidləri və onların funksional ixtisaslaşdırılması barədəki anlayışlar genişlənmiş və dərinləşmişdir.
Hüceyrənin kəşfi
İlk dəfə olaraq ingilis alimi Robert Huk hüceyrəni kəşf etmişdir. 1665-ci ildə bioloji toxumadan – lat. Quercus suber ağacından hazırlanmış tıxacın (probkanın) nazik kəsiyinə özü tərəfindən təkmilləşdirilmiş mikroskop altında baxarkən, tıxac kəsiyinin çoxlu sayda hücrəciklərdən ibarət olduğunu görmüş və onlara ing. cell – hüceyrə adı vermişdır.
1675-ci ildə italyan həkimi Marçello Malpigi və 1682-ci ildə ingilis botaniki Qrü Neemiya bitkilərin hüceyrələrdən təşkil olunduğunu təsdiqləmişlər. Bununla da ilk dəfə olaraq hüceyrə – "qidalı şirə dolu qovuq" mənasını daşımış olur. 1674-cü ildə holland Anton van Levenhuk (ing. Anton van Leeuwenhoek, 1632-1723) mikroskopun köməyi ilə ilk dəfə su damcısında hərəkət edən – ibtidailəri — infuzor tərlik, amöb, bakteriyalar və eritrositləri, spermatozoidləri müşahidə etmişdir. 1802–1808-ci illərdə fransız tədqiqatçısı Şarl-Fransua Mirbel müəyyən etmişdir ki, bütün bitkilər hüceyrələrin əmələ gətirmiş olduqları toxumalardan ibarətdirlər. Jan-Batist Lamark isə 1809-cu ildə sübut etmişdir ki, heyvanlar da bitkilər kimi hüceyrələrin əmələ gətirmiş olduqları toxumalardan ibarətdirlər. 1825-ci ildə çex alimi Purkine Y. quş yumurta hüceyrəsinin nüvəsini aşkar etmişdir və 1839-cu ildə o, elmə "" terminini daxil etmişdir. 1831-ci ildə ingilis alimi Robert Broun ilk dəfə olaraq bitki hüceyrəsinin nüvəsini təsvir etmiş və onun hüceyrədaxili vacib orqanoid olduğunu söyləmişdir. Beləliklə "Hüceyrə nəzəriyyəsinin" əsası 1839-cu ildə alman alimləri Şvann Teodor, Mattias Yakob Şleyden və Virxov Rudolf tərəfindən qoyulmuş olmuşdur.
Tərkibi
Adətən, hüceyrə 2 hissədən – protoplazmadan və onu xaricdən əhatə edən qılafdan ibarətdir. Selik tipli kütlədən ibarət protoplazma hüceyrənin daxilində yerləşib, çox mürəkkəb tərkibə malikdir. Protoplazma hüceyrənin canlı orqanoidlərinin və həmin orqanoidlərin maddələr mübadiləsi zamanı topladığı maddələrin məcmusudur. Protoplazmanın məhsulu olan qılaf onu xaricdən örtür, fiziki və mexaniki təsirlərdən qoruyur, çoxhüceyrəli orqanizmlərdə onu qonşu hüceyrələrdən ayırır və maddələrin hüceyrəyə daxil olmasını və xaric edilməsini tənzimləyir.
Hüceyrə canlıların ən kiçik quruluş və funksional vahididir. O, canlı sistemlərin bütün xüsusiyyətlərinə malikdir: maddələr və enerji mübadiləsini həyata keçirir, böyüyür, çoxalır və öz əlmətlərini irsi olaraq keçirmək qabiliyyətinə malikdir, xarici siqnallara reaksiya verir və hərəkət edə bilir.
Sitologiya
Hüceyrənin inkişafı, quruluşu və funksiyaları ilə məşğul olan elm sitologiya adlanır.(yunanca "sitos"- hüceyrə, "loqos"- elm deməkdir). Bütün canlı orqanizmlər hüceyrələrdən təşkil olunub. Birhüceyrəli orqanizmlər bakteriyalar, bəsitlər, yosunlar, göbələklər bir hüceyrədən ibarətdirlər. Bir neçə min hüceyrədən ibarət çox hüceyrəlilərə bitkilərin və heyvanların əksəriyyəti aiddir. Mikroskopik ölçüdə olan hüceyrə orqanizmdə nəhəng laboratoriyanın yerinə yetirə biləcəyi mürəkkəb dəyişikliklər etməyə qadirdir. Hüceyrədə qeyri-adi sürətlə minlərlə kimyəvi reaksiyalar baş verir ki, bunlar da yüzlərlə və minlərlə fermentlərlə idarə olunur. Hüceyrələrin ölçüləri kimi formaları da müxtəlifdir. Onlar kürəvari, prizmatik və s. formalarda olur. Hüceyrələrin formaları onların orqanizmdə yerinə yetirdiyi funksiyalardan və həyat fəaliyyətinin şəraitindən asılıdır. Sərbəst hüceyrə nisbətən dairəvi formaya malikdir: implusları ötürmək funksiyasını yerinə yetirən hüceyrələr düzgün olmayan ulduzvari formaya malik olurlar: insan bədənin və ya orqanlarının hərəkətini təmin edən hüceyrələr uzununa dartılmış formaya malikdirlər.
Sitoloji tədqiqat metodları
Hüceyrəni öyrənmək üçün əsas tədqiqat metodu kimi mikroskopiyadan istifadə edilir. Bunun üçün işıq və elektron mikroskopları işlədilir. Hüceyrənin öyrənilməsində hazırda digər müasir metodlardan istifadə edilir. Bunlara aiddir:
- Radioaktiv izotoplarla nişanlanmış molekullarla öyrənilməsi;
- Hüceyrələrin üyüdülməsi ilə hissələrinə ayrılması;
- Xromotoqrafiya və ya elektrofarez;
- Hüceyrənin xüsusi şəraitdə yetişdirilməsi.
Hüceyrənin kimyəvi tərkibi
Kimyəvi tərkibinə görə hüceyrələr oxşardırlar. İnsan, heyvan, bitki və mikroorqanizmlərin hüceyrələrində eyni elementlərə, maddələrə rast gəlinir. Lakin həmin maddələr miqdarca müxtəlif olurlar.
Elementlərin dövri sistemində məlum olan 110 elementdən 60-ı hüceyrə tərkibində toplanmışdır. Hüceyrələrin tərkibindəki elementləri miqdarına görə 3 qrupa bölürlər. Birinci qrupa 4 element: oksigen, hidrogen, azot, karbon daxildir. Bunlar orqanogen elementlər adlandırılır və bütün hüceyrə tərkibinin 98%-ni təşkil edirlər. İkinci qrupa kalium, kalsium, maqnezium, natrium, fosfor, kükürd, dəmir, xlor daxildir. Bunlar hüceyrə tərkibinin 1,9%-ni təşkil edirlər. Üçüncü qrupa bütün qalan elementlər daxil olub, onun 0,01%-ni təşkil edirlər.
Hüceyrədəki kompleks quruluş və sistemlər
Canlıları ən kiçik təfərrüatına qədər tədqiq edən XX əsrin texnologiyası hüceyrənin bəşəriyyətin qarşılaşdığı ən kompleks sistemlərdən biri olduğunu üzə çıxarmışdı. Bu gün hüceyrənin içində enerji hazırlayan sistemlər, həyat üçün lazımlı ferment və hormonları istehsal edən fabriklər, istehsal ediləcək bütün məhsullarla bağlı məlumatların qeyd olunduğu məlumat bankı, bir yerdən digərinə xam maddələri və məhsulları daşıyan kompleks daşıma sistemləri, boru xətləri, kənardan gələn xam maddələri işə yararlı hissələrə parçalayan təkmilləşmiş laboratoriyalar və saflaşdırma zavodları, hüceyrəyə daxil olan və ya hüceyrədən xaric edilən məmulatların giriş-çıxışına nəzarət edən peşəkar hüceyrə qılafı zülalları olduğunu bilirik. Bu sadaladıqlarımız hüceyrədəki mürəkkəb quruluşun sadəcə bir hissəsini təşkil edir. Elm adamı olan U. H. Torp: "Canlı hüceyrələrinin ən bəsitinin malik olduğu mexanizm belə insanın indiyə qədər hazırladığı, hətta xəyalını qurduğu bütün cihazlardan daha kompleksdir", -deyə yazır. Hüceyrə o qədər kompleksdir ki, bu gün insanın nail olduğu yüksək texnologiya belə bir hüceyrə hazırlaya bilmir. Süni hüceyrə əmələ gətirmək üçün aparılan bütün elmi fəaliyyətlər uğursuzluqla nəticələnmişdir. Bir canlı hüceyrəsi çox sayda kiçik orqanoidin ahəng içində işləməsiylə yaşayır. Bu hissələrdən biri belə olmasa, hüceyrə məhv olar. Hüceyrə təbii seçmə və mutasiya kimi şüursuz mexanizmlərin onu təkmilləşdirməsini gözləyə bilməz. Ona görə də yer üzündə əmələ gələn ilk hüceyrə həyat üçün lazımlı bütün orqanoid və funksiyalara malik, tam hüceyrə olmalıdır. İngilis riyaziyyatçısı və astronom Ser Fred Hoyl 12 noyabr, 1981-ci ildə "Təbiət" (Nature) jurnalına verdiyi bir müsahibəsində bu cür bənzətmə etmişdir. Özünün materialist olmasına baxmayaraq, Hoyl təsadüflər nəticəsində bir canlı hüceyrənin meydana gəlməsiylə bir dəmir yığınının qasırğa ilə sovrulması nəticəsində təsadüfən Boing 747 təyyarəsinin əmələ gəlməsi arasında bir fərq olmadığını bildirir. Yəni hüceyrənin öz-özünə təsadüflər nəticəsində əmələ gəlməsi qeyri-mümkündür.
Mənbə
- Abdulhəlimov, 2009. səh. 11
- Cell Movements and the Shaping of the Vertebrate Body 2020-01-22 at the Wayback Machine in Chapter 21 of Molecular Biology of the Cell 2017-09-27 at the Wayback Machine fourth edition, edited by Bruce Alberts (2002) published by Garland Science.
The Alberts text discusses how the "cellular building blocks" move to shape developing . It is also common to describe small molecules such as as "molecular building blocks 2020-01-22 at the Wayback Machine". - Abdulhəlimov, 2009. səh. 1
- H. M. Hacıyeva, Ə. M. Məhərrəmov, Q. K. İsmayılov, İ. V. Qafarova Biologiyanın inkişaf tarixi və metodologiyası, s. 49, Bakı – 2009
- H. M. Hacıyeva, Ə. M. Məhərrəmov, Q. K. İsmayılov, İ. V. Qafarova Biologiyanın inkişaf tarixi və metodologiyası, s. 47, Bakı – 2009
- W. R. Bird, The Origin of Species Revisited, Thomas Nelson Co., Nashville, 1991, səh. 298–99.
- "Hoyle on Evolution", Nature, cild 294, 12 noyabr 1981, səh. 105.
Biblioqrafiya
- Abdulhəlimov, N. A. Sitologiya, histologiya və embriologiya. Gəncə: ADAU nəşriyyatı. 2009.
- Ə-C. İ. Əhmədov, N. T. Əliyev, MEYVƏ VƏ TƏRƏVƏZİN ƏMTƏƏŞÜNASLIĞI, Dərslik. Bakı, 2009.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Huceyre Elme melum olan canli orqanizmlerin yari canli sayilan viruslar istisna olmaqla esas qurulus funksional ve bioloji vahidi Huceyre serbest sekilde bolune bilen en kicik canli hissedir ve buna gore de bir cox halda heyatin insaat bloku adlanir Huceyreni oyrenen elm sahesine sitologiya deyilir Huceyre butun bilinen orqanizmlerin funksional struktural ve bioloji qurulus vahididir Huceyre heyatin en kicik vahididir Buna gore de huceyreler heyatin struktur bloku da adlanir Huceyreleri huceyre biologiyasi elmi oyrenir diger adi ile sitologiya Huceyreler sitoplazma ve onu ehateleyen huceyre membranindan teskil olunmusdur hansi ki terkibinde zulallar ve nuklein tursulari kimi bir cox muxtelif biomolekullara rast gelinir Huceyrenin daxili qurulusu Huceyre 1665 ci ilde Robert Huk terefinden kesf edilmisdi Son on ilde elektron mikroskopiyasinin rentgenostruktor analiz differensial sentrifuqadan kecirme ve basqa muasir tedqiqat usullarinin komeyi ile bitki huceyresi huceyre orqanoidleri ve onlarin funksional ixtisaslasdirilmasi baredeki anlayislar genislenmis ve derinlesmisdir Huceyrenin kesfiIlk defe olaraq ingilis alimi Robert Huk huceyreni kesf etmisdir 1665 ci ilde bioloji toxumadan lat Quercus suber agacindan hazirlanmis tixacin probkanin nazik kesiyine ozu terefinden tekmillesdirilmis mikroskop altinda baxarken tixac kesiyinin coxlu sayda hucreciklerden ibaret oldugunu gormus ve onlara ing cell huceyre adi vermisdir 1675 ci ilde italyan hekimi Marcello Malpigi ve 1682 ci ilde ingilis botaniki Qru Neemiya bitkilerin huceyrelerden teskil olundugunu tesdiqlemisler Bununla da ilk defe olaraq huceyre qidali sire dolu qovuq menasini dasimis olur 1674 cu ilde holland Anton van Levenhuk ing Anton van Leeuwenhoek 1632 1723 mikroskopun komeyi ile ilk defe su damcisinda hereket eden ibtidaileri infuzor terlik amob bakteriyalar ve eritrositleri spermatozoidleri musahide etmisdir 1802 1808 ci illerde fransiz tedqiqatcisi Sarl Fransua Mirbel mueyyen etmisdir ki butun bitkiler huceyrelerin emele getirmis olduqlari toxumalardan ibaretdirler Jan Batist Lamark ise 1809 cu ilde subut etmisdir ki heyvanlar da bitkiler kimi huceyrelerin emele getirmis olduqlari toxumalardan ibaretdirler 1825 ci ilde cex alimi Purkine Y qus yumurta huceyresinin nuvesini askar etmisdir ve 1839 cu ilde o elme terminini daxil etmisdir 1831 ci ilde ingilis alimi Robert Broun ilk defe olaraq bitki huceyresinin nuvesini tesvir etmis ve onun huceyredaxili vacib orqanoid oldugunu soylemisdir Belelikle Huceyre nezeriyyesinin esasi 1839 cu ilde alman alimleri Svann Teodor Mattias Yakob Sleyden ve Virxov Rudolf terefinden qoyulmus olmusdur TerkibiAdeten huceyre 2 hisseden protoplazmadan ve onu xaricden ehate eden qilafdan ibaretdir Selik tipli kutleden ibaret protoplazma huceyrenin daxilinde yerlesib cox murekkeb terkibe malikdir Protoplazma huceyrenin canli orqanoidlerinin ve hemin orqanoidlerin maddeler mubadilesi zamani topladigi maddelerin mecmusudur Protoplazmanin mehsulu olan qilaf onu xaricden ortur fiziki ve mexaniki tesirlerden qoruyur coxhuceyreli orqanizmlerde onu qonsu huceyrelerden ayirir ve maddelerin huceyreye daxil olmasini ve xaric edilmesini tenzimleyir Huceyre canlilarin en kicik qurulus ve funksional vahididir O canli sistemlerin butun xususiyyetlerine malikdir maddeler ve enerji mubadilesini heyata kecirir boyuyur coxalir ve oz elmetlerini irsi olaraq kecirmek qabiliyyetine malikdir xarici siqnallara reaksiya verir ve hereket ede bilir SitologiyaHuceyrenin inkisafi qurulusu ve funksiyalari ile mesgul olan elm sitologiya adlanir yunanca sitos huceyre loqos elm demekdir Butun canli orqanizmler huceyrelerden teskil olunub Birhuceyreli orqanizmler bakteriyalar besitler yosunlar gobelekler bir huceyreden ibaretdirler Bir nece min huceyreden ibaret cox huceyrelilere bitkilerin ve heyvanlarin ekseriyyeti aiddir Mikroskopik olcude olan huceyre orqanizmde neheng laboratoriyanin yerine yetire bileceyi murekkeb deyisiklikler etmeye qadirdir Huceyrede qeyri adi suretle minlerle kimyevi reaksiyalar bas verir ki bunlar da yuzlerle ve minlerle fermentlerle idare olunur Huceyrelerin olculeri kimi formalari da muxtelifdir Onlar kurevari prizmatik ve s formalarda olur Huceyrelerin formalari onlarin orqanizmde yerine yetirdiyi funksiyalardan ve heyat fealiyyetinin seraitinden asilidir Serbest huceyre nisbeten dairevi formaya malikdir impluslari oturmek funksiyasini yerine yetiren huceyreler duzgun olmayan ulduzvari formaya malik olurlar insan bedenin ve ya orqanlarinin hereketini temin eden huceyreler uzununa dartilmis formaya malikdirler Sitoloji tedqiqat metodlari Huceyreni oyrenmek ucun esas tedqiqat metodu kimi mikroskopiyadan istifade edilir Bunun ucun isiq ve elektron mikroskoplari isledilir Huceyrenin oyrenilmesinde hazirda diger muasir metodlardan istifade edilir Bunlara aiddir Radioaktiv izotoplarla nisanlanmis molekullarla oyrenilmesi Huceyrelerin uyudulmesi ile hisselerine ayrilmasi Xromotoqrafiya ve ya elektrofarez Huceyrenin xususi seraitde yetisdirilmesi Huceyrenin kimyevi terkibiEsas meqale Huceyrenin kimyevi terkibi Kimyevi terkibine gore huceyreler oxsardirlar Insan heyvan bitki ve mikroorqanizmlerin huceyrelerinde eyni elementlere maddelere rast gelinir Lakin hemin maddeler miqdarca muxtelif olurlar Elementlerin dovri sisteminde melum olan 110 elementden 60 i huceyre terkibinde toplanmisdir Huceyrelerin terkibindeki elementleri miqdarina gore 3 qrupa bolurler Birinci qrupa 4 element oksigen hidrogen azot karbon daxildir Bunlar orqanogen elementler adlandirilir ve butun huceyre terkibinin 98 ni teskil edirler Ikinci qrupa kalium kalsium maqnezium natrium fosfor kukurd demir xlor daxildir Bunlar huceyre terkibinin 1 9 ni teskil edirler Ucuncu qrupa butun qalan elementler daxil olub onun 0 01 ni teskil edirler Huceyredeki kompleks qurulus ve sistemlerCanlilari en kicik teferruatina qeder tedqiq eden XX esrin texnologiyasi huceyrenin beseriyyetin qarsilasdigi en kompleks sistemlerden biri oldugunu uze cixarmisdi Bu gun huceyrenin icinde enerji hazirlayan sistemler heyat ucun lazimli ferment ve hormonlari istehsal eden fabrikler istehsal edilecek butun mehsullarla bagli melumatlarin qeyd olundugu melumat banki bir yerden digerine xam maddeleri ve mehsullari dasiyan kompleks dasima sistemleri boru xetleri kenardan gelen xam maddeleri ise yararli hisselere parcalayan tekmillesmis laboratoriyalar ve saflasdirma zavodlari huceyreye daxil olan ve ya huceyreden xaric edilen memulatlarin giris cixisina nezaret eden pesekar huceyre qilafi zulallari oldugunu bilirik Bu sadaladiqlarimiz huceyredeki murekkeb qurulusun sadece bir hissesini teskil edir Elm adami olan U H Torp Canli huceyrelerinin en besitinin malik oldugu mexanizm bele insanin indiye qeder hazirladigi hetta xeyalini qurdugu butun cihazlardan daha kompleksdir deye yazir Huceyre o qeder kompleksdir ki bu gun insanin nail oldugu yuksek texnologiya bele bir huceyre hazirlaya bilmir Suni huceyre emele getirmek ucun aparilan butun elmi fealiyyetler ugursuzluqla neticelenmisdir Bir canli huceyresi cox sayda kicik orqanoidin aheng icinde islemesiyle yasayir Bu hisselerden biri bele olmasa huceyre mehv olar Huceyre tebii secme ve mutasiya kimi suursuz mexanizmlerin onu tekmillesdirmesini gozleye bilmez Ona gore de yer uzunde emele gelen ilk huceyre heyat ucun lazimli butun orqanoid ve funksiyalara malik tam huceyre olmalidir Ingilis riyaziyyatcisi ve astronom Ser Fred Hoyl 12 noyabr 1981 ci ilde Tebiet Nature jurnalina verdiyi bir musahibesinde bu cur benzetme etmisdir Ozunun materialist olmasina baxmayaraq Hoyl tesadufler neticesinde bir canli huceyrenin meydana gelmesiyle bir demir yigininin qasirga ile sovrulmasi neticesinde tesadufen Boing 747 teyyaresinin emele gelmesi arasinda bir ferq olmadigini bildirir Yeni huceyrenin oz ozune tesadufler neticesinde emele gelmesi qeyri mumkundur MenbeAbdulhelimov 2009 seh 11 Cell Movements and the Shaping of the Vertebrate Body 2020 01 22 at the Wayback Machine in Chapter 21 of Molecular Biology of the Cell 2017 09 27 at the Wayback Machine fourth edition edited by Bruce Alberts 2002 published by Garland Science The Alberts text discusses how the cellular building blocks move to shape developing It is also common to describe small molecules such as as molecular building blocks 2020 01 22 at the Wayback Machine Abdulhelimov 2009 seh 1 H M Haciyeva E M Meherremov Q K Ismayilov I V Qafarova Biologiyanin inkisaf tarixi ve metodologiyasi s 49 Baki 2009 H M Haciyeva E M Meherremov Q K Ismayilov I V Qafarova Biologiyanin inkisaf tarixi ve metodologiyasi s 47 Baki 2009 W R Bird The Origin of Species Revisited Thomas Nelson Co Nashville 1991 seh 298 99 Hoyle on Evolution Nature cild 294 12 noyabr 1981 seh 105 BiblioqrafiyaAbdulhelimov N A Sitologiya histologiya ve embriologiya Gence ADAU nesriyyati 2009 E C I Ehmedov N T Eliyev MEYVE VE TEREVEZIN EMTEESUNASLIGI Derslik Baki 2009 Hemcinin baxVikianbarda Huceyre ile elaqeli mediafayllar var Huceyre nezeriyyesi Sitologiya