Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| ||||||
| Ümumi | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ad, İşarə, Nömrə | dəmir, Fe, 26 | |||||
| Qrup, Dövr, Blok | 8, 4, d | |||||
| Xarici görünüşü |  | |||||
| Atom kütləsi | 55.845 q/mol | |||||
| Elektron formulu | [Ar] 3d6 4s2 | |||||
| Fiziki xassələr | ||||||
| Halı | ||||||
| Sıxlığı | (0 °C, 101.325 kPa) q/L | |||||
| Ərimə temperaturu | 1539 °C (1811 K, 2800 °F) | |||||
| Qaynama temperaturu | 2862 °C (3134 K, 518 °F) | |||||
| Elektromənfiliyi | ||||||
| Oksidləşmə dərəcəsi | ||||||
| Spektr = | ||||||
| İonlaşma enerjisi | kCmol-1 | |||||
26 elektron Var.
Ümumi məlumat
Dəmir (Fe, Ferrum) – D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 26-cı element, kimyəvi işarəsi Fe-dir. Çəkisi 55,85 unitdir.
Dəmirin kəşfi. Dəmir ilk dəfə e.ə XI əsrdə kəşf edilmişdir.Birləşmələrində dəmir əsasən +2 və +3 oksidləşmə dərəcəsi göstərir.
Dəmir - (Fe) qan hemoqlobininin tərkibində və əzələlərdə rast gəlir. Ən çoх heyvan mənşəli məhsulların və meyvə-tərəvəzlərin tərkibində olur. Insan orqanizmində olan dəmirin yarıdan çoхu qan hemoqlobininin tərkibindədir.Dəmir maqnit sahəsinə malik olan metaldır.O,"SULFUR" yəni kükürd ilə maqnitlə təsir etməsinə gorə heterogen qarışıqdır.İnsan qidasında dəmir çatışmadıqda elementar anemiya (qida anemiyası) baş verir. Ərzaq məhsullarında dəmirin miqdarı mq%-lə belədir: çovdar çörəyi – 3,0; buğda çörəyi – 1,6; lobya – 7,9; soya unu – 7,7; kartof – 0,9; yerkökü – 0,6; kələm – 1,3; alma – 2,0; üzüm – 0,9; qaraciyər – 8,4; mal əti – 3,0; yumurta – 3,0. Bitki orqanizmində dəmirin kütlə ilə miqdarı orta hesabla 0,02 %-dir. Dəmir fotosintez üçün lazım olan maddələrin (sitoxromların, ferrodoksinlərin), bir sıra fermentlərin tərkibinə daxildir. Dəmir çatışmadıqda xlorofilin əmələ gəlməsi ləngiyir. Yarpaqlarda, xüsusən də cavan yarpaqlarda xlorozun (sarı rəngin) əmələ gəlməsi və onların rəngi itirməsi mümkündür. Uzun müddət dəmir çatışmazlığı olduqda sıx otlu bitkilərdə yarpaq lövhəsinin kənarları boyu toxumalar ölür, ağaclarda zoğlar ölür, ümumi məhsuldarlıq azalır və bitkilərin xəstəliklərə davamlılıqları azalır.
Təbiətdə dəmir bakteriyaları adlanan bakteriyalar mövcuddur. Xemosintez prosesində dəmir bakteriyaları (krenotriks, leptotriks və s.) iki valentli dəmiri üç valentli dəmirə çevirir ki, o da hüceyrənin səthinə çökür. Dəmir (III) hidroksid çökür və bataqlıq filizi adlanan filiz əmələ gətirir:
4FeCO3 + O2 + 6H2O → 4Fe(OH)3 + 4CO2↑ + enerji
Heyvan orqanizmində təxminən 0,01% (kütlə ilə) dəmir olur. Dəmir qanyaratma və hüceyrə daxili mübadilə proseslərində əvəz olunmazdır. Təxminən 55% dəmir eritrositlərin hemoqlobininin tərkibinə daxildir, 24%-ə qədəri əzələlərin rəng maddələrinin (mioqlobinin) tərkibinə daxildir, təxminən 21%-ə qədəri qara ciyərdə və dalaqda “ehtiyat üçün” saxlanılır.
Məhz dəmir qanın rəngini, həmçinin onun oksigeni əlaqələndirmək və vermək qabiliyyətini təmin edir. Eritrositlər ağ ciyərlərdən oksigeni bütün orqanizmə daşıyır və karbon qazını orqanizmdən kənarlaşdırır. Oksigen qüvvətli oksidləşdiricidir, amma, hemoqlobin məhz onda olan dəmirin hesabına oksigeni daşıya blir. İnsan oranizmində dəmirə malik fermentlər var. Həmçinin ferritin adlanan zülal kompleksi var ki, ondan orqanizmə lazım olan dəmirə malik digr maddələr əmələ gəlir. Üçvalentli dəmirin ionları orqanizmdə mürəkkəb transferrin zülalının (qanın plazmasında, süddə, yumurta ağında aşkar olunmuşdur) köməyi ilə ötürülür.
Dəmir enerji ayrılması, fermentativ reaksyalarda, immun funksiyalarının təmin olunmasında, xolesterin mübadiləsində əhəmiyyətli rol oynayır.
İnsanın çəkisi 70q olduqda orqanizmdə 4,2-5q dəmir olur. Yaşlı adamın sutka ərzində dəmirə olan tələbatı 10-20mq olur.
Qanda dəmir çatışmadıqda anemiya baş verir. Ən geniş yayılmış anemiya dəmir çatışmazlığı anemiyasıdır və hələ qədimdən onu qan azlığı adlandırırlar.
Dəmir orqanizmdən sidik, nəcis və tər ilə çıxır.
Dəmirin daha geniş məlum olan və insan tərəfindən istifadə olunan birləşmələri aşağıdakılardır:
FeSO4 7H2O – dəmir kuporosu, dəmir (II) kristallohidrat.
FeS2 – dəmir disulfid, pirit, kükürd kolçedanı.
FeCl3 – dəmir(III) xlorid.
FeO Fe2O3 – maqnitli dəmir, maqnetit.
Dəmir aşağıdakı mənbələrdən orqanizmə daxil olur;
Yaşıl tərəvəz: soğan, cavan şalğam, turp, xardal, turşəng yarpaqları, yaşıl noxud, pomidor (yalnız çiy), kələm, sarımsaq, xiyar, mərci, qıtığotu.
Meyvələr və giləmeyvələr: alma, nar, moruq, çiyələk, albalı, armud, üzüm, qarpız, istənilən quru meyvə.
Heyvan mənşəli məhsullar: qara ciyər, böyrəklər, yumurta sarısı.
Qədim insanın kosmik mənşəli dəmir ilə tanışlığını təsdiq edən fakt dəmir filizi haqqında təsəvvürləri olmayan Qrenlandiya əhalisində dəmir məmulatların olmasıdır. Əksər meteoritlər tərkibində 5,5%-ə qədər nikel olan dəmir külçəsidir. Əlkimyaçılar dəmiri nizə və qalxan – Marsın müharibə allahının xarakterik atributu kimi təsvir edirdilər. Onun adı da buradan götürülüb, latın sözü ferro – qılınc deməkdir.
İnsan bədənində dəmir atomlarının sayı 4,5·1022, bir insan hüceyrəsində isə 4,5·108 ədəddir.
İnsan qanının 100 milli litrində 13-16q hemoqlobin olur. Hemoqlobin yaxşı öyrənilmiş zülallardan biridir. O, 1851-ci ildə alman fizioloqu Otto Funke tərəfindən kəşf olunmuş, strukturunu isə 1959-cu ildə avstriya molekulyar bioloqu Maks Perus təsvir etmiş və buna görə üç il sonra Nobel mükafatı almışdır.
İnsan orqanizmində hemoqlobinin bütün molekulunun “yığılmasına” 90 saniyə vaxt sərf olunur. Hər saniyə insan orqanizmində 650·1012 hemoqlobin molekulu əmələ gəlir.
Əksər canlı obyektlərə biomaqnetizm hadisəsi xasdır. Onların Yerin maqnit sahəsində istiqamətlənməsi xüsusi maqnetosomlarda ümumi uzunluğu 50 nm olan 10-25 kristallardan ibarət zəncirlər şəklində əmələ gəlmiş dəmir oksidin köməyi ilə həyata keçirilir.
İki- və üçvalentli dəmirin duzları dəmir çatışmazlığını aradan qaldırmaq üçün, anemiyanın müalicəsində istifadə olunur.
Orqanizmdə dəmirin artıq miqdarı ilə erkən ateroskleroz, işemik xəstəlikləri, şişlər arasında korrelyasiya müəyyən edilmişdir.
Dəmir kuporosu FeSO4·7H2O bitkilərin ziyanvericilərinə qarşı mübarizədə, mineral boyaqlar hazırlanmasında istifadə olunur. Dəmir (III) xlorid parçaların boyanması zamanı istifadə olunur.
Dəmir disulfid FeS2 yeganə təbii sulfiddir ki, şüşəni cıza bilir.
Pirit sulfat turşusu, kükürd və dəmir kuporosu almaq üçün xammaldır.
O, misin, qurğuşunun, sinkin, qalayın və digər əlvan metalların hidrotermal yataqlarını işləyərkən böyük həcmdə çıxarılır.
Amma, piritin faydalı komponentlərə emalı iqtisadi sərfəli olmadığından o, tullantı kimi atılır.
İzotopları
Təbii dəmir 4 stabil izotopa ( 54Fe, 56Fe (əsas), 57Fe, 58Fe) malikdir.
Təbiətdə yayılması
Dəmir, alüminiumdan sonra təbiətdə ən geniş yayılmış metaldır (5.1%). Əsasən oksigenli və kükürdlü birləşmələr şəklində rast gəlir. Bəzi qədim dillərdə dəmir “səma daşı” adlanır. Dəmirə daha çox aşağıdakı mineralların tərkibində təsadüf olunur: CuFeS2—mis kolcedanı, FeS2-pirit, Fe3O4-maqnetit, Fe2O3-hematit, FeCO3-siderit , FeCr2O4-xromit. Bir çox mineral sularda dəmir (II) hidrokarbonat Fe(HCO3)2 olur. Dəmir canlı təbiətdə böyük əhəmiyyətə malikdir. O, qandakı hemoqlobinin tərkib hissəsidir.
Alınması
Dəmiri ikivalentli duzlarının eklektrolizindən və oksidlərindən yüksək temperaturda reduksiyaedicilərin iştirakı ilə reduksiya etməklə alırlar. Metalların bu üsulla alınması pirometallurgiya adlanır. Pirometallurgiya üsulunda reduksiyaedici kimi hidrogen götürüldükdə üsul hidrogenotermiya, alüminium götürüldükdə isə alüminotermiya adlanır.
Fe2O3 + 3H2 → 2Fe + 3H2O hidrogenotermiya
Fe2O3 + 2Al → Al2O3 + 2Fe alüminotermiya
Sənayedə dəmirin ərintiləri olan çuqun və polad daha çox istifadə olunur.
Fiziki və kimyəvi xassələri
Saf dəmir parlaq gümüşü-ağ rəngli, plastik metaldır. İstiliyi və elektrik cərəyanını yaxşı keçirir, asan maqnitlənir. Dəmirin sıxlığı 7,87 q/sm3, ərimə temperaturu 1539oC-dir. Dəmir maqnit xassələrinə malikdir. Yüksək təmizlikdə dəmir kimyəvi davamlıdır, lakin müxtəlif qarışıqları olan adi dəmir nəm havada tez paslanır.
Həmçinin bax
İstinadlar
- "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2022-03-03 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2018-07-09.
- Musayev N.Х. "Ərzaq malları əmtəəşünaslığının nəzəri əsasları". Dərslik. Bakı, "Çaşıoğlu" nəşriyyatı, 2003 – 368 səh.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Demir deqiqlesdirme 26 manqan demir kobalt Fe Ru dovri cedvelUmumiAd Isare Nomre demir Fe 26Qrup Dovr Blok 8 4 dXarici gorunusuAtom kutlesi 55 845 q molElektron formulu Ar 3d6 4s2Fiziki xasselerHaliSixligi 0 C 101 325 kPa q LErime temperaturu 1539 C 1811 K 2800 F Qaynama temperaturu 2862 C 3134 K 518 F ElektromenfiliyiOksidlesme derecesiSpektr Ionlasma enerjisi kCmol 1 26 elektron Var Umumi melumatDemir Fe Ferrum D I Mendeleyevin elementlerin dovri sisteminde 26 ci element kimyevi isaresi Fe dir Cekisi 55 85 unitdir Demirin kesfi Demir ilk defe e e XI esrde kesf edilmisdir Birlesmelerinde demir esasen 2 ve 3 oksidlesme derecesi gosterir Demir Demir Fe qan hemoqlobininin terkibinde ve ezelelerde rast gelir En coh heyvan menseli mehsullarin ve meyve terevezlerin terkibinde olur Insan orqanizminde olan demirin yaridan cohu qan hemoqlobininin terkibindedir Demir maqnit sahesine malik olan metaldir O SULFUR yeni kukurd ile maqnitle tesir etmesine gore heterogen qarisiqdir Insan qidasinda demir catismadiqda elementar anemiya qida anemiyasi bas verir Erzaq mehsullarinda demirin miqdari mq le beledir covdar coreyi 3 0 bugda coreyi 1 6 lobya 7 9 soya unu 7 7 kartof 0 9 yerkoku 0 6 kelem 1 3 alma 2 0 uzum 0 9 qaraciyer 8 4 mal eti 3 0 yumurta 3 0 Bitki orqanizminde demirin kutle ile miqdari orta hesabla 0 02 dir Demir fotosintez ucun lazim olan maddelerin sitoxromlarin ferrodoksinlerin bir sira fermentlerin terkibine daxildir Demir catismadiqda xlorofilin emele gelmesi lengiyir Yarpaqlarda xususen de cavan yarpaqlarda xlorozun sari rengin emele gelmesi ve onlarin rengi itirmesi mumkundur Uzun muddet demir catismazligi olduqda six otlu bitkilerde yarpaq lovhesinin kenarlari boyu toxumalar olur agaclarda zoglar olur umumi mehsuldarliq azalir ve bitkilerin xesteliklere davamliliqlari azalir Tebietde demir bakteriyalari adlanan bakteriyalar movcuddur Xemosintez prosesinde demir bakteriyalari krenotriks leptotriks ve s iki valentli demiri uc valentli demire cevirir ki o da huceyrenin sethine cokur Demir III hidroksid cokur ve bataqliq filizi adlanan filiz emele getirir 4FeCO3 O2 6H2O 4Fe OH 3 4CO2 enerji Heyvan orqanizminde texminen 0 01 kutle ile demir olur Demir qanyaratma ve huceyre daxili mubadile proseslerinde evez olunmazdir Texminen 55 demir eritrositlerin hemoqlobininin terkibine daxildir 24 e qederi ezelelerin reng maddelerinin mioqlobinin terkibine daxildir texminen 21 e qederi qara ciyerde ve dalaqda ehtiyat ucun saxlanilir Mehz demir qanin rengini hemcinin onun oksigeni elaqelendirmek ve vermek qabiliyyetini temin edir Eritrositler ag ciyerlerden oksigeni butun orqanizme dasiyir ve karbon qazini orqanizmden kenarlasdirir Oksigen quvvetli oksidlesdiricidir amma hemoqlobin mehz onda olan demirin hesabina oksigeni dasiya blir Insan oranizminde demire malik fermentler var Hemcinin ferritin adlanan zulal kompleksi var ki ondan orqanizme lazim olan demire malik digr maddeler emele gelir Ucvalentli demirin ionlari orqanizmde murekkeb transferrin zulalinin qanin plazmasinda sudde yumurta aginda askar olunmusdur komeyi ile oturulur Demir enerji ayrilmasi fermentativ reaksyalarda immun funksiyalarinin temin olunmasinda xolesterin mubadilesinde ehemiyyetli rol oynayir Insanin cekisi 70q olduqda orqanizmde 4 2 5q demir olur Yasli adamin sutka erzinde demire olan telebati 10 20mq olur Qanda demir catismadiqda anemiya bas verir En genis yayilmis anemiya demir catismazligi anemiyasidir ve hele qedimden onu qan azligi adlandirirlar Demir orqanizmden sidik necis ve ter ile cixir Demirin daha genis melum olan ve insan terefinden istifade olunan birlesmeleri asagidakilardir FeSO4 7H2O demir kuporosu demir II kristallohidrat FeS2 demir disulfid pirit kukurd kolcedani FeCl3 demir III xlorid FeO Fe2O3 maqnitli demir maqnetit Demir asagidaki menbelerden orqanizme daxil olur Yasil terevez sogan cavan salgam turp xardal turseng yarpaqlari yasil noxud pomidor yalniz ciy kelem sarimsaq xiyar merci qitigotu Meyveler ve gilemeyveler alma nar moruq ciyelek albali armud uzum qarpiz istenilen quru meyve Heyvan menseli mehsullar qara ciyer boyrekler yumurta sarisi Qedim insanin kosmik menseli demir ile tanisligini tesdiq eden fakt demir filizi haqqinda tesevvurleri olmayan Qrenlandiya ehalisinde demir memulatlarin olmasidir Ekser meteoritler terkibinde 5 5 e qeder nikel olan demir kulcesidir Elkimyacilar demiri nize ve qalxan Marsin muharibe allahinin xarakterik atributu kimi tesvir edirdiler Onun adi da buradan goturulub latin sozu ferro qilinc demekdir Insan bedeninde demir atomlarinin sayi 4 5 1022 bir insan huceyresinde ise 4 5 108 ededdir Insan qaninin 100 milli litrinde 13 16q hemoqlobin olur Hemoqlobin yaxsi oyrenilmis zulallardan biridir O 1851 ci ilde alman fizioloqu Otto Funke terefinden kesf olunmus strukturunu ise 1959 cu ilde avstriya molekulyar bioloqu Maks Perus tesvir etmis ve buna gore uc il sonra Nobel mukafati almisdir Insan orqanizminde hemoqlobinin butun molekulunun yigilmasina 90 saniye vaxt serf olunur Her saniye insan orqanizminde 650 1012 hemoqlobin molekulu emele gelir Ekser canli obyektlere biomaqnetizm hadisesi xasdir Onlarin Yerin maqnit sahesinde istiqametlenmesi xususi maqnetosomlarda umumi uzunlugu 50 nm olan 10 25 kristallardan ibaret zencirler seklinde emele gelmis demir oksidin komeyi ile heyata kecirilir Iki ve ucvalentli demirin duzlari demir catismazligini aradan qaldirmaq ucun anemiyanin mualicesinde istifade olunur Orqanizmde demirin artiq miqdari ile erken ateroskleroz isemik xestelikleri sisler arasinda korrelyasiya mueyyen edilmisdir Demir kuporosu FeSO4 7H2O bitkilerin ziyanvericilerine qarsi mubarizede mineral boyaqlar hazirlanmasinda istifade olunur Demir III xlorid parcalarin boyanmasi zamani istifade olunur Demir disulfid FeS2 yegane tebii sulfiddir ki suseni ciza bilir Pirit sulfat tursusu kukurd ve demir kuporosu almaq ucun xammaldir O misin qurgusunun sinkin qalayin ve diger elvan metallarin hidrotermal yataqlarini isleyerken boyuk hecmde cixarilir Amma piritin faydali komponentlere emali iqtisadi serfeli olmadigindan o tullanti kimi atilir IzotoplariTebii demir 4 stabil izotopa 54Fe 56Fe esas 57Fe 58Fe malikdir Tebietde yayilmasiDemir aluminiumdan sonra tebietde en genis yayilmis metaldir 5 1 Esasen oksigenli ve kukurdlu birlesmeler seklinde rast gelir Bezi qedim dillerde demir sema dasi adlanir Demire daha cox asagidaki minerallarin terkibinde tesaduf olunur CuFeS2 mis kolcedani FeS2 pirit Fe3O4 maqnetit Fe2O3 hematit FeCO3 siderit FeCr2O4 xromit Bir cox mineral sularda demir II hidrokarbonat Fe HCO3 2 olur Demir canli tebietde boyuk ehemiyyete malikdir O qandaki hemoqlobinin terkib hissesidir AlinmasiDemiri ikivalentli duzlarinin eklektrolizinden ve oksidlerinden yuksek temperaturda reduksiyaedicilerin istiraki ile reduksiya etmekle alirlar Metallarin bu usulla alinmasi pirometallurgiya adlanir Pirometallurgiya usulunda reduksiyaedici kimi hidrogen goturuldukde usul hidrogenotermiya aluminium goturuldukde ise aluminotermiya adlanir Fe2O3 3H2 2Fe 3H2O hidrogenotermiya Fe2O3 2Al Al2O3 2Fe aluminotermiya Senayede demirin erintileri olan cuqun ve polad daha cox istifade olunur Fiziki ve kimyevi xasseleriSaf demir parlaq gumusu ag rengli plastik metaldir Istiliyi ve elektrik cereyanini yaxsi kecirir asan maqnitlenir Demirin sixligi 7 87 q sm3 erime temperaturu 1539oC dir Demir maqnit xasselerine malikdir Yuksek temizlikde demir kimyevi davamlidir lakin muxtelif qarisiqlari olan adi demir nem havada tez paslanir Hemcinin baxDemir II oksid Demir II sulfat Demir III nitratIstinadlar Arxivlenmis suret PDF 2022 03 03 tarixinde PDF Istifade tarixi 2018 07 09 Musayev N H Erzaq mallari emteesunasliginin nezeri esaslari Derslik Baki Casioglu nesriyyati 2003 368 seh Xarici kecidler