Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| ||||||
| Ümumi | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ad, İşarə, Nömrə | kobalt, Co, 27 | |||||
| Qrup, Dövr, Blok | 9, 4, d | |||||
| Xarici görünüşü |  | |||||
| Atom kütləsi | 58.933195 q/mol | |||||
| Elektron formulu | [Ar] 4s2 3d7 | |||||
| Fiziki xassələr | ||||||
| Halı | ||||||
| Sıxlığı | (0 °C, 101.325 kPa) q/L | |||||
| Ərimə temperaturu | 1495 °C (1768 K, 2723 °F) | |||||
| Qaynama temperaturu | 2927 °C (3200 K, 5301 °F) | |||||
| Elektromənfiliyi | ||||||
| Oksidləşmə dərəcəsi | ||||||
| Spektr = | ||||||
| İonlaşma enerjisi | kCmol-1 | |||||
Kobalt (Co), tarixi Azərbaycandilli mənbələrdə Zırnıxdaşı (az-əbcəd. زرنخ داشى) adlanırdı – D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 27-ci element.
Adı
Kobalt sözü almanca kobold (damdabacaya bənzər bir varlıq) sözündən gəlmişdir. Bu ad mədənçilər tərəfindən bəzi batil inanclara görə verilmişdir. Azərbaycanca tarixi mənbələrdə isə bu kimyavi elementin adı Zırnıxdaşı (az-əbcəd. زرنخ داشى) deyə keçir. Zırnıx əslində Sıçanotu (Arsenic) deməkdir və ərəbcə əl-Zərnix (الزرنيخ) sözündər gəlir; bunun səbəbi kobaltın ilkin filizləri tərkibində həmişə arsen (arsenik) olmasıdır, filizin əridilməsi arseni yüksək zəhərli və uçucu arsen oksidinə oksidləşdirir və filizin əhəngini artırır.
Tərkibi
Kobalt (Co) elementi B12 vitamininin tərkibinə daхildir. Dalaqda 3,5 mq%, qaraciyərdə 2,5 mq%, əzələ toхumasında 2,5 mq%, qanın tərkibində 60 mq% kobalt vardır. Diabet, qanazlığı, qanın rakı və immunitet səviyyəsinin azalmasında (SPID-də) tərkibində (B12 vitamini) kobalt və manqan olan məhsullar yemək məsləhətdir. Kobalt və manqan saçın çoх erkən tökülməsinin qarşısını alır və onun vəziyyətini yaхşılaşdırır.
Kobalt qanın əmələ gəlməsi prosesini stimullaşdırır, nuklein turşularının sintezini artırır. Ona görə də hər gün kobaltla zəngin olan məhsullar yemək lazımdır. Həftədə ən azı bir dəfə qaraciyər və böyrək, hər gün turşudulmuş süd məhsulları (süd, kefir, asidofilin, yoğurt), 17-20 qram kərə yağı, soya yağı, yumurta (sarısı çiy, ağı bişmiş), cücərmiş buğda və , qarabaşaq və qarğıdalı yarması yeyilməlidir. Bu məhsullar əsasən termiki emaldan keçirildikdən sonra yeyilir. Çalışmaq lazımdır ki, qida rasionunda təzə "canlı" meyvə-tərəvəz 3 dəfə onlardan çoх olsun. Kobaltla zəngin olan məhsulları tərkibində B12 vitamini və manqan olan məhsullarla birlikdə qəbul etmək daha yaхşıdır. Bitkilər arasında kobaltın miqdarı ən çox olanlar yosunlardır: təxminən 0,00025% (kütlə ilə). Tərəvəz bitkilərindən kobalt ilə daha zən-gin olanlar sarımsaq, kartof, paxlalılar və dənli bitkilərdir. Əksər dərman bitkiləri, xüsusən itburnu, meşə gilası kobaltı toplayır. Kobaltın disbalan-sının korreksiyası üçün ən yaxşı mənbə itburnu növlərinin hamısıdır.
Kobalt bitkilərdə azotlu birləşmələrin və karbohidratların toplanmasına kömək edir, onların vegetativ orqanlardan generativ orqanlara axınını intensivləşdirir, nəfəsalmanın və fotosintezinin intensivliyini gücləndirir, xlorofillin əmələ gəlməsinə və onun sutkanın qaranlıq vaxtlarında tökülməsinin azalmasına kömək edir. Bitkilərdə suyun ümumi miqdarını artırır, xüsusən də quraqlıq vaxtı, kök yumrusu bakteriyalarının çoxalması və onların azotufiksasiyası üçün mütləq vacibdir. Bitkilərdə bu elementi ion formasında və B12 vitamininin tərkibində (4,5%-ə qədər) rast gəlir.
Bitkilər də heyvanlar kimi özləri B12 vitaminini sintez etmir. O, kökümeyvəli bitkilərin bakteroidləri tərəfindən istehsal olunur və metio-nın sintezində iştirak edir. Təbii şəraitlərdə kobalt çatışmazlığı səbəbindən bitkilərin böyüməsinin zəifləməsi praktiki olaraq müşahidə olunmur.
Bitkilərdə kobalt çatışmazlığı bu elementin otlaq heyvanları üçün vacibliyi ilə əlaqədar olaraq baxılır.
Yemlərdə kobalt çatışmazlığı onun miqdarının torpaqda 2,5mq/kq-dan az olduğu hallarda müşahidə edilir.
Otlaq heyvanlarının qidalanmsaı üçün kobaltın miqdarının kritik həddi 0,008-0,10mq/kq (quru kütlyə görə) həddindədir.
Kütləsi 70 kq olan insan bədənində 14mq-a yaxın kobalt olur. Günədlik tələbat 0,007-0,015mq-dır. Göyşəyən heyvanlarda bu tələbat çoxdur, məsələn, qoyunda 1mq, sağmal inəkdə isə 20mq-a qədər. Rasionda kobalt çatışmadıqda heyvanların məhsuldarlığı azalır, maddələr mübadiləsi və qanəmələgəlmə pozulur, göyşəyən heyvanlarda endemik xəstəliklər – akobaltozlar yaranır .
Əvvəllər belə xəstəliklər müxtəliv ölkələrdə rast gəlirdi. Avstriyada və İsveçrədə naməlum xəstəliyi bataqlıq, kolluq, sahil boyu, digər ölkələrdə suxotka adlandırırdılar. Heyvanlar iştahı itirirdi və arıqlayırdı, onların yunları parıltılı olmurdu, selikli qişaları solğun olurdu, hemoqlobinin miqdarı kəskin azalırdı. Xəstəliktörədiciləri tapa bilmirdilər. Amma, onun yayılması tam epizootiya (eyni zamanda heyvanların kütləvi xəstələnməsi) təəssüratı yaradırdı. Əgər xəstəlik düşmüş rayona sağlam heyvanlar gətirilirdisə, onda bir-iki il sonra həmin heyvanlar da xəstələnirdi. Eyni zamanda “epidemiya” ərazisindən çıxarılan heyvanlar onlarla təmasda olan heyvanları yoluxdurmurdu və özləri də tezliklə sağalırdır. Bu vəziyyət xəstəliyin səbəbini qidada axtarmağa məcbur edirdi və çox böyük həcmli tədqiqatlar aparılaraq müəyyən edildi ki, səbəb orqanizmdə kobalt çatışmazlığıdır – akobaltoz. Heyvanların daxilinə kobalt duzları daxil etməklə onları müalicə etmək mümkün oldu. Bu duzlar heyvanların özlərinə yox, bağırsağın mikroflorası və çoxkameralı mədəyə lazımdır ki, onlar kobaltı mənimsəsinlər və B12 vitaminin sintezində istifadə etsinlər.
Kobaltın bioloji aktivliyi onun B12 vitaminin və onun koferment forması olan transkarboksilazanın qurulmasında iştirakı ilə əlaqədardır. O, bir sıra fermentlərin aktivlik göstərməsi üçün lazımdır, zülal, nuklein turşusu sintezinə, karbohidratların və piylərin mübadiləsinə, oksidləşmə - reduksiya reaksiyalarına təsir edir.
Kobalt – qanəmələgəlmənin və eritropoetinlərin güclü aktivatorudur, qalxanabənzər vəzin hormonlarının əmələ gəlməsində aktiv iştirak edir, böyrəklərin su ayırmasına kömək edir, dəmirin mənimsənilməsinə və hemoqlobin sintezinə kömək edir. Ümumiyyətcə, heyvanlarda və insanlarda qanəmələgətirmə prosessi üç bioelementin – kobalt, mis və dəmirin normal təsiri ilə mümkündür. Məlumdur ki, kobalt qırmızı sümük beyninə daxil edildikdə cavan qırmızı qan hüceyrələrinin – eritrositlərin və hemoqlobinin əmələgəlməsi artır.
Kifayət qədər kobalt istifadə olunmadıqda mərkəzi sinir sisteminin funksiyasının bəzi pozulmaları, qan azlığı, iştahın azalması baş verir.
Kobaltın orqanizmdə üzvi əlaqələnmiş formada – B12 vitamini çatışmazlığı formasında daha xarakterik özünü göstərməsi anemiyadır. Kobalt orqanizmə kifayət qədər daxil olmadıqda qadınlarda menstrual tsikl pozulur, onurğa beynində degenerativ dəyişiklik, əsəb, simptomları, dərinin giperpiqmentləşməsi müşahidə olunur. Kobalt çatışmalığı orqanizmin əldən düşməsinə (zəifləməsinə), qan xərçənginə və hətta ölümə səbəb ola bilər.
B12 vitamininin dərman forması siankobalamin təbiətdə rast gəlmir.
Təbabətdə şişlərin şüa ilə müalicəsi və medikamentlərin sterilləşməsi üçün süni radioaktiv və yarımparçalanma dövrü 5,27 il olan 60Co izotopu istifadə olunur. O, həmçinin buğda və tərəvəzdə həşəratları məhv etmək və qida məhsullarının konservləşdirilməsi üçün istifadə olunur. Digər radioaktiv izotoplar - 56Co (T42 – 77 sutka), 57Co (T1/2 – 270 sutka) və 58Co (T1/2 – 72 sutka) daha az təhlükəli izotoplar kimi heyvan-ların orqanizmində kobaltın paylanmasını tədqiq edərkən istifadə olunur.
İstinadlar
- Sultan-Məcid Qənizadə, Lüğət rusi və türki, 1909, Bakı (s.139)
- Sultan-Məcid Qənizadə, Lüğət rusi və türki, 1909, Bakı (s.139)
- Dennis, W. H. Cobalt // Metallurgy: 1863–1963. AldineTransaction. 2010. 254–256. ISBN .
- V.M Abbasov, A.M. Tağıyeva, Z.Ə. Həsənov, Ş.V. Salmanzadə. "Kimya və həyat", Bakı 2011, səh.232
- Musayev N.Х. "Ərzaq malları əmtəəşünaslığının nəzəri əsasları". Dərslik. Bakı, "Çaşıoğlu" nəşriyyatı, 2003 – 368 səh.
Xarici keçidlər
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
27 demir kobalt nikel Co Rh dovri cedvelUmumiAd Isare Nomre kobalt Co 27Qrup Dovr Blok 9 4 dXarici gorunusuAtom kutlesi 58 933195 q molElektron formulu Ar 4s2 3d7Fiziki xasselerHaliSixligi 0 C 101 325 kPa q LErime temperaturu 1495 C 1768 K 2723 F Qaynama temperaturu 2927 C 3200 K 5301 F ElektromenfiliyiOksidlesme derecesiSpektr Ionlasma enerjisi kCmol 1 Kobalt Co tarixi Azerbaycandilli menbelerde Zirnixdasi az ebced زرنخ داشى adlanirdi D I Mendeleyevin elementlerin dovri sisteminde 27 ci element AdiKobalt sozu almanca kobold damdabacaya benzer bir varliq sozunden gelmisdir Bu ad medenciler terefinden bezi batil inanclara gore verilmisdir Azerbaycanca tarixi menbelerde ise bu kimyavi elementin adi Zirnixdasi az ebced زرنخ داشى deye kecir Zirnix eslinde Sicanotu Arsenic demekdir ve erebce el Zernix الزرنيخ sozunder gelir bunun sebebi kobaltin ilkin filizleri terkibinde hemise arsen arsenik olmasidir filizin eridilmesi arseni yuksek zeherli ve ucucu arsen oksidine oksidlesdirir ve filizin ehengini artirir TerkibiKobalt Co elementi B12 vitamininin terkibine dahildir Dalaqda 3 5 mq qaraciyerde 2 5 mq ezele tohumasinda 2 5 mq qanin terkibinde 60 mq kobalt vardir Diabet qanazligi qanin raki ve immunitet seviyyesinin azalmasinda SPID de terkibinde B12 vitamini kobalt ve manqan olan mehsullar yemek meslehetdir Kobalt ve manqan sacin coh erken tokulmesinin qarsisini alir ve onun veziyyetini yahsilasdirir Kobalt qanin emele gelmesi prosesini stimullasdirir nuklein tursularinin sintezini artirir Ona gore de her gun kobaltla zengin olan mehsullar yemek lazimdir Heftede en azi bir defe qaraciyer ve boyrek her gun tursudulmus sud mehsullari sud kefir asidofilin yogurt 17 20 qram kere yagi soya yagi yumurta sarisi ciy agi bismis cucermis bugda ve qarabasaq ve qargidali yarmasi yeyilmelidir Bu mehsullar esasen termiki emaldan kecirildikden sonra yeyilir Calismaq lazimdir ki qida rasionunda teze canli meyve terevez 3 defe onlardan coh olsun Kobaltla zengin olan mehsullari terkibinde B12 vitamini ve manqan olan mehsullarla birlikde qebul etmek daha yahsidir Bitkiler arasinda kobaltin miqdari en cox olanlar yosunlardir texminen 0 00025 kutle ile Terevez bitkilerinden kobalt ile daha zen gin olanlar sarimsaq kartof paxlalilar ve denli bitkilerdir Ekser derman bitkileri xususen itburnu mese gilasi kobalti toplayir Kobaltin disbalan sinin korreksiyasi ucun en yaxsi menbe itburnu novlerinin hamisidir Kobalt bitkilerde azotlu birlesmelerin ve karbohidratlarin toplanmasina komek edir onlarin vegetativ orqanlardan generativ orqanlara axinini intensivlesdirir nefesalmanin ve fotosintezinin intensivliyini guclendirir xlorofillin emele gelmesine ve onun sutkanin qaranliq vaxtlarinda tokulmesinin azalmasina komek edir Bitkilerde suyun umumi miqdarini artirir xususen de quraqliq vaxti kok yumrusu bakteriyalarinin coxalmasi ve onlarin azotufiksasiyasi ucun mutleq vacibdir Bitkilerde bu elementi ion formasinda ve B12 vitamininin terkibinde 4 5 e qeder rast gelir Bitkiler de heyvanlar kimi ozleri B12 vitaminini sintez etmir O kokumeyveli bitkilerin bakteroidleri terefinden istehsal olunur ve metio nin sintezinde istirak edir Tebii seraitlerde kobalt catismazligi sebebinden bitkilerin boyumesinin zeiflemesi praktiki olaraq musahide olunmur Bitkilerde kobalt catismazligi bu elementin otlaq heyvanlari ucun vacibliyi ile elaqedar olaraq baxilir Yemlerde kobalt catismazligi onun miqdarinin torpaqda 2 5mq kq dan az oldugu hallarda musahide edilir Otlaq heyvanlarinin qidalanmsai ucun kobaltin miqdarinin kritik heddi 0 008 0 10mq kq quru kutlye gore heddindedir Kutlesi 70 kq olan insan bedeninde 14mq a yaxin kobalt olur Gunedlik telebat 0 007 0 015mq dir Goyseyen heyvanlarda bu telebat coxdur meselen qoyunda 1mq sagmal inekde ise 20mq a qeder Rasionda kobalt catismadiqda heyvanlarin mehsuldarligi azalir maddeler mubadilesi ve qanemelegelme pozulur goyseyen heyvanlarda endemik xestelikler akobaltozlar yaranir Evveller bele xestelikler muxteliv olkelerde rast gelirdi Avstriyada ve Isvecrede namelum xesteliyi bataqliq kolluq sahil boyu diger olkelerde suxotka adlandirirdilar Heyvanlar istahi itirirdi ve ariqlayirdi onlarin yunlari pariltili olmurdu selikli qisalari solgun olurdu hemoqlobinin miqdari keskin azalirdi Xesteliktoredicileri tapa bilmirdiler Amma onun yayilmasi tam epizootiya eyni zamanda heyvanlarin kutlevi xestelenmesi teessurati yaradirdi Eger xestelik dusmus rayona saglam heyvanlar getirilirdise onda bir iki il sonra hemin heyvanlar da xestelenirdi Eyni zamanda epidemiya erazisinden cixarilan heyvanlar onlarla temasda olan heyvanlari yoluxdurmurdu ve ozleri de tezlikle sagalirdir Bu veziyyet xesteliyin sebebini qidada axtarmaga mecbur edirdi ve cox boyuk hecmli tedqiqatlar aparilaraq mueyyen edildi ki sebeb orqanizmde kobalt catismazligidir akobaltoz Heyvanlarin daxiline kobalt duzlari daxil etmekle onlari mualice etmek mumkun oldu Bu duzlar heyvanlarin ozlerine yox bagirsagin mikroflorasi ve coxkamerali medeye lazimdir ki onlar kobalti menimsesinler ve B12 vitaminin sintezinde istifade etsinler Kobaltin bioloji aktivliyi onun B12 vitaminin ve onun koferment formasi olan transkarboksilazanin qurulmasinda istiraki ile elaqedardir O bir sira fermentlerin aktivlik gostermesi ucun lazimdir zulal nuklein tursusu sintezine karbohidratlarin ve piylerin mubadilesine oksidlesme reduksiya reaksiyalarina tesir edir Kobalt qanemelegelmenin ve eritropoetinlerin guclu aktivatorudur qalxanabenzer vezin hormonlarinin emele gelmesinde aktiv istirak edir boyreklerin su ayirmasina komek edir demirin menimsenilmesine ve hemoqlobin sintezine komek edir Umumiyyetce heyvanlarda ve insanlarda qanemelegetirme prosessi uc bioelementin kobalt mis ve demirin normal tesiri ile mumkundur Melumdur ki kobalt qirmizi sumuk beynine daxil edildikde cavan qirmizi qan huceyrelerinin eritrositlerin ve hemoqlobinin emelegelmesi artir Kifayet qeder kobalt istifade olunmadiqda merkezi sinir sisteminin funksiyasinin bezi pozulmalari qan azligi istahin azalmasi bas verir Kobaltin orqanizmde uzvi elaqelenmis formada B12 vitamini catismazligi formasinda daha xarakterik ozunu gostermesi anemiyadir Kobalt orqanizme kifayet qeder daxil olmadiqda qadinlarda menstrual tsikl pozulur onurga beyninde degenerativ deyisiklik eseb simptomlari derinin giperpiqmentlesmesi musahide olunur Kobalt catismaligi orqanizmin elden dusmesine zeiflemesine qan xercengine ve hetta olume sebeb ola biler B12 vitamininin derman formasi siankobalamin tebietde rast gelmir Tebabetde sislerin sua ile mualicesi ve medikamentlerin sterillesmesi ucun suni radioaktiv ve yarimparcalanma dovru 5 27 il olan 60Co izotopu istifade olunur O hemcinin bugda ve terevezde heseratlari mehv etmek ve qida mehsullarinin konservlesdirilmesi ucun istifade olunur Diger radioaktiv izotoplar 56Co T42 77 sutka 57Co T1 2 270 sutka ve 58Co T1 2 72 sutka daha az tehlukeli izotoplar kimi heyvan larin orqanizminde kobaltin paylanmasini tedqiq ederken istifade olunur IstinadlarSultan Mecid Qenizade Luget rusi ve turki 1909 Baki s 139 Sultan Mecid Qenizade Luget rusi ve turki 1909 Baki s 139 Dennis W H Cobalt Metallurgy 1863 1963 AldineTransaction 2010 254 256 ISBN 978 0 202 36361 5 V M Abbasov A M Tagiyeva Z E Hesenov S V Salmanzade Kimya ve heyat Baki 2011 seh 232 Musayev N H Erzaq mallari emteesunasliginin nezeri esaslari Derslik Baki Casioglu nesriyyati 2003 368 seh Xarici kecidlerHemcinin bax