Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Maddələr mübadiləsinin ümumi sxemi
Maddələr mübadiləsi, istehsal dağıtma (və ya assimilyasiya etmə) canlıda həyatın davam etdirilməsi əsnasında reallaşan bütün kimyəvi proseslərdir. Hər orqanizm, böyümə, inkişaf, istilik, hərəkət, artma kimi həyati fəaliyyətləri davam etdirə bilmək üçün xarici ətrafdan bəzi maddələr və enerji almaq məcburiyyətindədir. Bu maddələr və enerji, həyati fəaliyyətlərin davam etdirilə bilməsi üçün lazım olan orqanik molekulların sintezlənməsində istifadə ediləcək. Xarici ətrafdan alınan orqanik və ya qeyri-üzvi molekullar, ya əvvəl parçalanaraq, məhvə uğradılaraq ya da məhv gərək qalmadan lazımlı molekulların sintezlənməsində istifadə edilir. Daha kompleks quruluşdakı mollekullardan ibarət olan maddələrin orqanizmdə, daha sadə quruluşlu molekullara dağıtması proseslərinə maddələr mübadiləsinin katabolizma prosesləri deyirlər. Daha sadə quruluşdakı mollekulların, daha kompleks quruluşdakı mollekulların sintezində istifadə edilməsi isə anabolizma tepkimeleridir. Orqanizmdə bir reaksiyanın başlanğıc maddəsindən məhsula çevrilməsi müddətində meydana gələn kimyəvi dəyişikliklərə ara maddələr mübadiləsi, bu dəyişikliklər əsnasında meydana gələn ara məhsullara metabolitlər adı verirlər.
Maddələr mübadiləsini şərti olaraq aşağıdakı mərhələlərə bölmək olar:
- Həzm mədə-bağırsaqda həzmedici fermentlərin (pepsin, tripsin, ximotripsin və s.) təsiri ilə mürəkkəb tərkibli qida kiçikmolekullu birləşmələrə çevrilir və müxtəlif metobolizmə uğrayır;
- Bağırsaqlarda sorulma gedir. Həzm edilmiş maddələr qana daxil olur və qan vasitəsi ilə müxtəlif üzv və toxumalara çatdırılır;
- Daşınan maddələrin qurulması və həmin orqanizm üçün xarakter olur;
- Daxil olmuş birləşmələr əlavə və son məhsullara parçalanır;
- Mübadilə olunmuş son məhsullar orqanizmdən xaric olur.
Orqanizmin əsas karbohidratları
Ən qiymətli bioloji karbohidratlar nişasta və qlikogen polisaxaridləridir. Saxaridlərə isə saxaroza, laktoza, treqaloza, maltoza, izomaltoza aiddir. Orqanizmdə olan karbohidratların az bir hissəsi monosaxaridlərin (qlükoza, fruktoza) payına düşür. Qidada monosaxaridlərin miqdarı yalnız şirniyyatda çox olur. Karbohidratların əsas funksiyası hüceyrə üçün enerji hasil etməkdir. Karbohidratlar digər birləşmələrdən fərqli olaraq enerji substratıdır. Bundan başqa monosaxaridlər və onların törəmələri müxtəlif bioloji molekulun qurulmasında iştirak edir. Başqa sözlə, onlar plastik funksiya daşıyır. Karbohidratların ən vacib funksiyaları bunlardır:
- Enerji;
- Dayanıqlıq;
- Qoruyucu;
- Mexaniki;
- Əlaqələndirici;
- Hidroosmotik;
- İon tənzimləyiçisi;
- Kofaktorluq.
Tərkibində β-qlükozid əlaqəsi olan sellüloz və hemsellüloz və başqaları mədədə parçalanmır. Çünki orqanizmdə sellüloza fermenti olmur. Ona görə də həmin maddələr həzmdə əlavə rol oynayır. Onlar bağırsağın mexaniki fəaliyyətini artırır. Normal insanın karbohidrata gündəlik təlabatı 400 – 500 qr-dır. Onun 400 qr-ı nişastanın payına düşür. Yerdə qalan hissəni isə disaxaridlər, əsasən də saxaroza təşkil edir.
Karbohidratların həzmi və sorulması
Əsas etibarı ilə saxarozanın və digər karbohidratların həzmi əsasən ağız boşluğunda olan tüpürcək vəzisinin su-yunda olan α-amilazanın təsirindən başlanır. Bəzi müəlliflərə görə tüpürcək vəzisində α-amilaza fermentindən başqa maltoza da vardır. α-Amilaza polipeptid zəncirindən təşkil olunmuşdur. Kalsium ilə stabilləşən və xlor ionu ilə aktivləşən optimal pH=7,1 olan fermentdir. Bu ferment endoamilazaya aid olub, nişasta və qlikogendə olan 1,4-qlikozid əlaqəsinin daxilinə təsir edir, lakin polisaxarid α-1,6-qlikozid əlaqəsinə təsir etmir. α- Amilaza polisaxaridlərdə olan α-1,4-əlaqələrini hidroliz edir, lakin β və γ amilazalar bu xassəyə malik deyildir. γ- Amilaza qaraciyər toxumasında olub, qlikogenin parçalanmasında iştirak edir. β-Amilaza isə insan orqanizmində olmayıb, bakteriyaların tərkibində olur. α-Amilazanın təsiri ilə polisaxaridlər (nişasta və qlikogen) α-limitdekstrinə, maltozaya və az miqdarda qlükozaya çevrilir. Qida ağızda çox az vaxt qaldığı üçün (10–20 san) polisaxaridlərin parçalanma miqdarı nisbətən az olur. Başqa sözlə, ağız boşluğunda olan saxaroza, laktoza, treqaloza disaxaridləri parçlanmır. Mədədə α-amilaza fermenti xlorid turşusunun təsiri ilə öz aktivliyini itirir və karbohidratların həzmi dayanır. Bağırsaqlarda ağız boşluğunda yaranmış α-limitdekstrin və polisaxaridlər hidrolizə uğrayır. Təsiredici fermentlərin təsiri ilə daxil olmuş qida hidrokarbonatlar vasitəsilə neytrallaşdırılır. Karbohidratların hidrolizi bağırsaqda mədəaltı vəzin fermentləri vasitəsilə baş verir (parçalanır). Belə fermentlərə pankreatik α-amilazanın və oliqo-1,6-qlikozidozanı, digər fermentlərdən isə oliqosaxaridoza və disaxaridozanı misal göstərmək olar. Bunlar əsasən bağırsağın xovlarının, selikli qişasında olur. Pankreatik α-amilazanın təsiri tüpürcəkdə olan α-amilazanın təsiri kimidir. α-Amilaza 4–5 dəqiqə müddətində yerdə qalan nişasta və qlükogeni α-limitdekstrinə və maltozaya çevirir. Çevrilmə prosesi göstərilən sxem üzrə gedir: Nişasta→ Qlikogen→ Maltoza →Оliqo-1,6-q Likozidaza Maltoza -Amilaza -Limitdeksterin. Saxaridlərin hidrolizi ağız boşluğunda deyil, yalnız bağırsaqların divarında baş verir. Monosaxaridlər bağırsaqlarda sorulur. Disaxaridləri monosaxaridlərə parçalamaq üçün α-spesifik və β-spesifik oliqosaxaridazalar vardır. α- Oliqosaxaridazalara maltaza, izomaltaza, saxaraza və α-treqalaza fermentlərinə aiddir. Saxaraza güman ki, izomaltaza ilə kompleks əmələ gətirir. Saxaroza izomaltaza kompleksi saxarozanı qlükoza və fruktozaya parçalayır. İzomaltozanı isə iki molekul qlükozaya parçalayır. Maltoza disaxaridi maltaza fermentinin təsiri ilə iki molekul qlü- kozaya parçalanır. Treqaloza, α-treqaloza fermentinin təsirilə iki molekul qlukozaya parçalanır. Laktoza laktaza fermentinin təsiri ilə qlükoza və qalaktozaya parçalanır. Karbohidratların həzm məhsulları və onların sorulması ikinci aktiv daşınmanın köməyilə olur. Monosaxaridlərin daşınması natrium ionlarından çox asılıdır. Müxtəlif heksoza və peptozaların sorulma sürəti müxtəlif olur. Ən tez qalaktoza, ondan sonra isə qlükoza sorulur. Sorulmuş monosaxaridlər bağırsağın divarından portal venaya daxil olur. Qaraciyərə, sonra isə qan vasitəsilə digər orqan və toxumalara daşınır. Qaraciyərdə bütün heksozalar qalaktoza, fruktoza və mannoza qlükozaya və onun metobolizminə uğrayır. Qaraciyərdən başqa beyinə və sümük əzələlərinə ötürülməsində qlükozanın oksidləşməsi nəticəsində alınan enerjidən istifadə edilir. Yağ toxumasında qlükoza neytral yağın sintezində istifadə olunur. Orqanizmdə olan qlükozanın 65%-i enerji əmələ gəlməsinə, 30 %-i piylərin əmələ gəlməsinə, 5%-i isə qlikogenin qaraciyərdə sintezinə sərf edilir. Bu mütənasiblik orqanizmin yaşından, onun fiziki işlə məşğul olmasından və s. səbəblərdən asılı olur.
Sorulmuş monosaxaridlərin aqibəti
Qanda həll olan monosaxaridlər qaraciyərdən keçərək müxtəlif fermentlərin təsiri ilə qlükozaya çevrilir. Qlükozanın bir hissəsi qlikogen əmələ gətirir, qalan hissəsi qan vasitəsilə müxtəlif toxumalara daşınır. Yerdə qalan qlükoza qlikogen, piy və əvəz oluna bilən aminturşulara çevrilir. Qlükoza qanın ən lazımlı komponenti olub, onun 102 miqdarı 50–95 mq% olur. Qanda qlükozanın miqdarının sabit qalması olduqca mürəkkəb mexanizm vasitəsilə idarə olunur. Buna fermentlər və hormonlar (insulin və qlükaqon) və əsəb sistemi daxildir.
Katabolizmin I ümumi yolu
Katabolizmin I ümumi yolu qlükozanın katabolizmin əsas yolu aerob orqanlarda aeorob parçalamadan ibarətdir. Bu prosesi üç hissəyə bölmək olar:
- Qlükoza üçün səciyyəvi parçalanması və piruvatin əmələ gəlməsi ilə başa çatması. Buna aerob qlikoliz deyilir;
- Katabolizmin ümumi yolu. Buna piruvatin oksidləşdirici dekarboksilləşməsi və sitrat dövrü aiddir;
- Elektronların mitoxondrial zəncirə ötürülməsi. Qeyd edilən proseslərin köməyi ilə qlükoza karbon qazına, suya parçalanır və enerji ayrılır. Alınmış enerji ATF-in sintezində istifadə olunur.
Aerob qlikoliz
Qlükozanın piruvata qədər parçalanmasını 2 mərhələyə ayırmaq olar: 1. Qlükozadan qliseraldehidfosfatın alınması; 2. Qliseraldehidfosfatdan piruvatın alınması. Birinci mərhələdə fosfat qalığı qlükozanın tərkibinə daxil olur. İkiknci mərhələdə isə heksoza triozaya çevrilir. Aerob qlikoliz reaksiyalarında aşağıdakı fermentlər iştirakı edir:
- Heksokinaza və ya qlükokenaza;
- Qlükofosfoizomeraza;
- Fosfotriizokinaza;
- Fruktozo-1,6-bisfosfatın aldolazası;
- Fosfofruktokinaza;
- Qliseraldehidfosfatın dehidrogenazası;
- Fosfoqliseratkinaza;
- Fosfoqlisermutaza;
- Enolaza;
- Piruvatkinaza;
- Laktatdehidrogenaza
Başlıca maddələr mübadiləsi reaksiyaları
- Hidroliz reaksiyaları
- Kondensasyon reaksiyaları
- Oksidoredüksiyon (redoks) reaksiyaları
- Fosforilasyon reaksiyaları
- Transaminasyon reaksiyaları
- Transaçilasyon reaksiyaları
- Transmetilasyon reaksiyaları
- Transpeptidasyon reaksiyaları
- Karboksilasyon / dekarboksilasyon reaksiyaları
Mənbə
- https://tr.wikipedia.org/wiki/Metabolizma
- http://elibrary.bsu.az/kitablar/963.pdf 2017-10-13 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Maddeler mubadilesinin umumi sxemiMaddeler mubadilesi istehsal dagitma ve ya assimilyasiya etme canlida heyatin davam etdirilmesi esnasinda reallasan butun kimyevi proseslerdir Her orqanizm boyume inkisaf istilik hereket artma kimi heyati fealiyyetleri davam etdire bilmek ucun xarici etrafdan bezi maddeler ve enerji almaq mecburiyyetindedir Bu maddeler ve enerji heyati fealiyyetlerin davam etdirile bilmesi ucun lazim olan orqanik molekullarin sintezlenmesinde istifade edilecek Xarici etrafdan alinan orqanik ve ya qeyri uzvi molekullar ya evvel parcalanaraq mehve ugradilaraq ya da mehv gerek qalmadan lazimli molekullarin sintezlenmesinde istifade edilir Daha kompleks qurulusdaki mollekullardan ibaret olan maddelerin orqanizmde daha sade quruluslu molekullara dagitmasi proseslerine maddeler mubadilesinin katabolizma prosesleri deyirler Daha sade qurulusdaki mollekullarin daha kompleks qurulusdaki mollekullarin sintezinde istifade edilmesi ise anabolizma tepkimeleridir Orqanizmde bir reaksiyanin baslangic maddesinden mehsula cevrilmesi muddetinde meydana gelen kimyevi deyisikliklere ara maddeler mubadilesi bu deyisiklikler esnasinda meydana gelen ara mehsullara metabolitler adi verirler Maddeler mubadilesini serti olaraq asagidaki merhelelere bolmek olar Hezm mede bagirsaqda hezmedici fermentlerin pepsin tripsin ximotripsin ve s tesiri ile murekkeb terkibli qida kicikmolekullu birlesmelere cevrilir ve muxtelif metobolizme ugrayir Bagirsaqlarda sorulma gedir Hezm edilmis maddeler qana daxil olur ve qan vasitesi ile muxtelif uzv ve toxumalara catdirilir Dasinan maddelerin qurulmasi ve hemin orqanizm ucun xarakter olur Daxil olmus birlesmeler elave ve son mehsullara parcalanir Mubadile olunmus son mehsullar orqanizmden xaric olur Orqanizmin esas karbohidratlariEn qiymetli bioloji karbohidratlar nisasta ve qlikogen polisaxaridleridir Saxaridlere ise saxaroza laktoza treqaloza maltoza izomaltoza aiddir Orqanizmde olan karbohidratlarin az bir hissesi monosaxaridlerin qlukoza fruktoza payina dusur Qidada monosaxaridlerin miqdari yalniz sirniyyatda cox olur Karbohidratlarin esas funksiyasi huceyre ucun enerji hasil etmekdir Karbohidratlar diger birlesmelerden ferqli olaraq enerji substratidir Bundan basqa monosaxaridler ve onlarin toremeleri muxtelif bioloji molekulun qurulmasinda istirak edir Basqa sozle onlar plastik funksiya dasiyir Karbohidratlarin en vacib funksiyalari bunlardir Enerji Dayaniqliq Qoruyucu Mexaniki Elaqelendirici Hidroosmotik Ion tenzimleyicisi Kofaktorluq metabolizmde istirak eden maddeler Terkibinde b qlukozid elaqesi olan selluloz ve hemselluloz ve basqalari medede parcalanmir Cunki orqanizmde selluloza fermenti olmur Ona gore de hemin maddeler hezmde elave rol oynayir Onlar bagirsagin mexaniki fealiyyetini artirir Normal insanin karbohidrata gundelik telabati 400 500 qr dir Onun 400 qr i nisastanin payina dusur Yerde qalan hisseni ise disaxaridler esasen de saxaroza teskil edir Karbohidratlarin hezmi ve sorulmasiEsas etibari ile saxarozanin ve diger karbohidratlarin hezmi esasen agiz boslugunda olan tupurcek vezisinin su yunda olan a amilazanin tesirinden baslanir Bezi muelliflere gore tupurcek vezisinde a amilaza fermentinden basqa maltoza da vardir a Amilaza polipeptid zencirinden teskil olunmusdur Kalsium ile stabillesen ve xlor ionu ile aktivlesen optimal pH 7 1 olan fermentdir Bu ferment endoamilazaya aid olub nisasta ve qlikogende olan 1 4 qlikozid elaqesinin daxiline tesir edir lakin polisaxarid a 1 6 qlikozid elaqesine tesir etmir a Amilaza polisaxaridlerde olan a 1 4 elaqelerini hidroliz edir lakin b ve g amilazalar bu xasseye malik deyildir g Amilaza qaraciyer toxumasinda olub qlikogenin parcalanmasinda istirak edir b Amilaza ise insan orqanizminde olmayib bakteriyalarin terkibinde olur a Amilazanin tesiri ile polisaxaridler nisasta ve qlikogen a limitdekstrine maltozaya ve az miqdarda qlukozaya cevrilir Qida agizda cox az vaxt qaldigi ucun 10 20 san polisaxaridlerin parcalanma miqdari nisbeten az olur Basqa sozle agiz boslugunda olan saxaroza laktoza treqaloza disaxaridleri parclanmir Medede a amilaza fermenti xlorid tursusunun tesiri ile oz aktivliyini itirir ve karbohidratlarin hezmi dayanir Bagirsaqlarda agiz boslugunda yaranmis a limitdekstrin ve polisaxaridler hidrolize ugrayir Tesiredici fermentlerin tesiri ile daxil olmus qida hidrokarbonatlar vasitesile neytrallasdirilir Karbohidratlarin hidrolizi bagirsaqda medealti vezin fermentleri vasitesile bas verir parcalanir Bele fermentlere pankreatik a amilazanin ve oliqo 1 6 qlikozidozani diger fermentlerden ise oliqosaxaridoza ve disaxaridozani misal gostermek olar Bunlar esasen bagirsagin xovlarinin selikli qisasinda olur Pankreatik a amilazanin tesiri tupurcekde olan a amilazanin tesiri kimidir a Amilaza 4 5 deqiqe muddetinde yerde qalan nisasta ve qlukogeni a limitdekstrine ve maltozaya cevirir Cevrilme prosesi gosterilen sxem uzre gedir Nisasta Qlikogen Maltoza Oliqo 1 6 q Likozidaza Maltoza Amilaza Limitdeksterin Saxaridlerin hidrolizi agiz boslugunda deyil yalniz bagirsaqlarin divarinda bas verir Monosaxaridler bagirsaqlarda sorulur Disaxaridleri monosaxaridlere parcalamaq ucun a spesifik ve b spesifik oliqosaxaridazalar vardir a Oliqosaxaridazalara maltaza izomaltaza saxaraza ve a treqalaza fermentlerine aiddir Saxaraza guman ki izomaltaza ile kompleks emele getirir Saxaroza izomaltaza kompleksi saxarozani qlukoza ve fruktozaya parcalayir Izomaltozani ise iki molekul qlukozaya parcalayir Maltoza disaxaridi maltaza fermentinin tesiri ile iki molekul qlu kozaya parcalanir Treqaloza a treqaloza fermentinin tesirile iki molekul qlukozaya parcalanir Laktoza laktaza fermentinin tesiri ile qlukoza ve qalaktozaya parcalanir Karbohidratlarin hezm mehsullari ve onlarin sorulmasi ikinci aktiv dasinmanin komeyile olur Monosaxaridlerin dasinmasi natrium ionlarindan cox asilidir Muxtelif heksoza ve peptozalarin sorulma sureti muxtelif olur En tez qalaktoza ondan sonra ise qlukoza sorulur Sorulmus monosaxaridler bagirsagin divarindan portal venaya daxil olur Qaraciyere sonra ise qan vasitesile diger orqan ve toxumalara dasinir Qaraciyerde butun heksozalar qalaktoza fruktoza ve mannoza qlukozaya ve onun metobolizmine ugrayir Qaraciyerden basqa beyine ve sumuk ezelelerine oturulmesinde qlukozanin oksidlesmesi neticesinde alinan enerjiden istifade edilir Yag toxumasinda qlukoza neytral yagin sintezinde istifade olunur Orqanizmde olan qlukozanin 65 i enerji emele gelmesine 30 i piylerin emele gelmesine 5 i ise qlikogenin qaraciyerde sintezine serf edilir Bu mutenasiblik orqanizmin yasindan onun fiziki isle mesgul olmasindan ve s sebeblerden asili olur Sorulmus monosaxaridlerin aqibetiQanda hell olan monosaxaridler qaraciyerden kecerek muxtelif fermentlerin tesiri ile qlukozaya cevrilir Qlukozanin bir hissesi qlikogen emele getirir qalan hissesi qan vasitesile muxtelif toxumalara dasinir Yerde qalan qlukoza qlikogen piy ve evez oluna bilen amintursulara cevrilir Qlukoza qanin en lazimli komponenti olub onun 102 miqdari 50 95 mq olur Qanda qlukozanin miqdarinin sabit qalmasi olduqca murekkeb mexanizm vasitesile idare olunur Buna fermentler ve hormonlar insulin ve qlukaqon ve eseb sistemi daxildir Katabolizmin I umumi yoluKatabolizmin I umumi yolu qlukozanin katabolizmin esas yolu aerob orqanlarda aeorob parcalamadan ibaretdir Bu prosesi uc hisseye bolmek olar Qlukoza ucun seciyyevi parcalanmasi ve piruvatin emele gelmesi ile basa catmasi Buna aerob qlikoliz deyilir Katabolizmin umumi yolu Buna piruvatin oksidlesdirici dekarboksillesmesi ve sitrat dovru aiddir Elektronlarin mitoxondrial zencire oturulmesi Qeyd edilen proseslerin komeyi ile qlukoza karbon qazina suya parcalanir ve enerji ayrilir Alinmis enerji ATF in sintezinde istifade olunur Aerob qlikolizQlukozanin piruvata qeder parcalanmasini 2 merheleye ayirmaq olar 1 Qlukozadan qliseraldehidfosfatin alinmasi 2 Qliseraldehidfosfatdan piruvatin alinmasi Birinci merhelede fosfat qaligi qlukozanin terkibine daxil olur Ikiknci merhelede ise heksoza triozaya cevrilir Aerob qlikoliz reaksiyalarinda asagidaki fermentler istiraki edir Heksokinaza ve ya qlukokenaza Qlukofosfoizomeraza Fosfotriizokinaza Fruktozo 1 6 bisfosfatin aldolazasi Fosfofruktokinaza Qliseraldehidfosfatin dehidrogenazasi Fosfoqliseratkinaza Fosfoqlisermutaza Enolaza Piruvatkinaza LaktatdehidrogenazaBaslica maddeler mubadilesi reaksiyalariHidroliz reaksiyalari Kondensasyon reaksiyalari Oksidoreduksiyon redoks reaksiyalari Fosforilasyon reaksiyalari Transaminasyon reaksiyalari Transacilasyon reaksiyalari Transmetilasyon reaksiyalari Transpeptidasyon reaksiyalari Karboksilasyon dekarboksilasyon reaksiyalariMenbehttps tr wikipedia org wiki Metabolizma http elibrary bsu az kitablar 963 pdf 2017 10 13 at the Wayback Machine