Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| ||||||
| Ümumi | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ad, İşarə, Nömrə | arsen, As, 33 | |||||
| Qrup, Dövr, Blok | 15, 4, p | |||||
| Xarici görünüşü |  | |||||
| Atom kütləsi | 74.92160 q/mol | |||||
| Elektron formulu | [Ar] 4s2 3d10 4p3 | |||||
| Fiziki xassələr | ||||||
| Halı | ||||||
| Sıxlığı | (0 °C, 101.325 kPa) q/L | |||||
| Ərimə temperaturu | °C ( K, °F) | |||||
| Qaynama temperaturu | °C ( K, °F) | |||||
| Elektromənfiliyi | ||||||
| Oksidləşmə dərəcəsi | ||||||
| Spektr = | ||||||
| İonlaşma enerjisi | kCmol-1 | |||||
Arsen (As) və ya Sıçanotu – D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 33-cü element. Bu elementin rusca adı (mışyak) çox ehtimal ki, siçanları (rusca mış) zəhərləmək üçün istifadə olunan zəhərin adı ilə bağlıdır; digər şeylərlə yanaşı rənginə görə boz mışyak (arsen) siçan (mışı) xatırladır. Elementin latınca adı (Arsenicum) yunan sözü arsenikona (fars mənşəli) gedib çıxır. Yunanlar arsen sulfidi As2S3 (parlaq qızılı-sarı rəngli mineralı) auripiqment adlandırırdılar. Dalın lüğətində bu mineral avripiqment adlandırılıb (latın auripigmentun sözünün köhnə transliterasiyası). Aurpiqment indi də təsviri sənətdə, xüsusən də, ikona çəkilişində istifadə olunur; nə vaxtlarsa onun əsasında boyaq “kral sarısı” adlandırılırdı. Arsenin digər sulfidi As4S4 realqara mineralı şəklində rast gəlir; onun adı ərəb sözü raxc əl qxar-dan yaranıb, hərfi mənası “mağara, fliz yatağı tozu” deməkdir. Təbiətdə arsen təmiz halda və (daha çox hallarda) birləşmələr şəklində rast gəlinir. Onlardan biri – gümüş və arsenin qarışıq sulfidi Ag3AsS3 prustit adını almışdır (tərkibin sabitliyi qanunu kəşv etmiş fransız kimyaçısı Jozef Lui Prustun (1754-1826) şərəfinə Arsenin əksər törəmələri olduqca zəhərlidir, məsələn, çox pis iyli dimetilarsen (onun radikalını (CH3)2As – İsveç kimyaçısı Yens Yakov Berselius (1779-1848) kakodil adlandırmışdır (yunanca kakodes – “iylənən, pis iyli, mənfur”). Kakodilin oksidi (CH3)2As-O-As(CH3)2 daha çox məlumdur. Qəribədir ki, bu maddə Kade mayesi adlanır – fransız kimyaçısı və farmasefti, Sevrsk farfor zavodunun direktoru Lui Klod Kade de Qassikurun (1731-1789) şərəfinə Kalium asetatı arsen (III) oksid ilə birgə qovaraq o, ilk dəfə olaraq bu, arsen üzvi birləşməni mənfur iyli, tüstülənən maye şəklində almışdır. Dəri yaralarını zəhərləyən maddə lüizit (ClCH=CHAsCl2) isə xoşagələn ətirşah iyinə malikdir. O, ilk dəfə olaraq onu 1918-ci ildə sintez edən Amerika kimyaçısı Uinford Li Lüisin (1878-1943) şərəfinə adlandırılıb. Bu adı daha məşhur olan Amerika kimyaçısı Hilbert Nyuton Lüisin (1875-1946) adı ilə səhv salmaq olmaz.
Arsenə malik ən məşhur üzvi maddələrdən biri salvarsandır. Onu 1909-cu ildə alman kimyaçısı və biokimyaçısı, Nobel mükafatı laureatı Paul Erlix (1851-1915) siflis və digər oxşar xəstəlikləri müalicə üçün almışdır. O, bu maddəni “preparat 606” adlandırmışdır – bu, heyvanlar üzərində müalicəvi təsiri öyrənmək üçün istifadə olunan preparatın sıra nömrəsi idi. Sonralar bu maddə salvarsan adlandırıldı. Latınca salvo – “xilas edirəm” və arsenicum – “arsen” sözlərindəndir. Salvarsanın strukturu Erlixin portreti ilə birlikdə 1989-cu ildə buraxılmış 200 markalıq AFR pulu üzərində təsvir olunmuşdur.
Arsen elementi təmiz halda və yüksək qatılıqda zəhərlidir. Eyni zamanda bir çox arsen birləşmələri də (arsen anhidridi, arsenitlər, arsenatlar) güclü toksiki maddələr hesab edilir. Misəridən zavodlar, boz daş kömür istifadə edən elektrik stansiyaları ətraf mühiti arsenlə çirkləndirir. Nəticədə içməli suda, torpaqda, bitkilərdə arsenin miqdarı artır. Bu isə öz növbəsində südün, ətin və meyvə-tərəvəzin arsenlə çirklənməsinə səbəb olur.
Ümumdünya səhiyyə təşkilatı müəyyən etmişdir ki, gündə orqanizmə qida məhsulları və digər mənbələrdən düşən arsenin miqdarı insan bədəninin hər kq-na 0,05 mq-dan çoх olmamalıdır.
Arsen sərbəst halda alman əlkimyaçısı Albert Maqnus tərəfindən 1250-ci alınmışdır. Lakin arsen birləşmələrindən Albert Maqnusdan çox əvvəl istifadə etmişlər. Arsen aktiv element olduğu üçün təbiətdə sərbəst halında rast gəlinmir. Arsenə Yer qabığında bir sıra mineralların tərkibində rast gəlinir: As2S3-auripiqment, As4S4-realqar, As2O3-arsenolit, FeAsS-arsen kolçedanı, FeAs2-l lellingit və s. Arsen elementi 817oC-də əriyir, 886oC-də isə sublimasiya edir. Arsen buxarı As4 molekullarından ibarətdir və tetraedrik quruluşludur, 1325oC-də As2-yə dissosiasiya edir.
Arsenin bioloji rolu və tibbdə tətbiqi
Arsenə az miqdarda bütün heyvan və bitkilərdə rast gəlinir. Maraqlıdır ki, suda yaşayan canlılarda arsenin miqdarı, quruda yaşayanlara nisbətən çox olur. Arsen mikrodozalarda insan orqanizminin hüceyrələri tərəfindən mənimsənilir. Alimlərin fikrincə arsenin orqanizmdəki əsas funksiyası zərərverici mikrobların təsirinə qarşı onun müqavimətinin artırmaqdan ibarətdir.
Arsen birləşmələri kiçik dozalarda tibbidə bir sıra müalicəvi məqsədlərlə tətbiq edilir. H3AsO3 birləşməsi diş müalicəsi zamanı sinirin öldürülməsində geniş istifadə edilir. Müəyyən edilmişdir ki, As2O3 və KAsO2 birləşmələri orqanizmdə qanəmələgəlməni gücləndirir. Arsen birləşmələrindən, həmçinin sifilis, tif, yuxusuzluq və s. kimi müalicələrdə istifadə olunur. Arsenin ən zəhərli birləşməsi AsH3 arsin birləşməsidir. AsH3-in 0,005 q/l miqdarı insan üçün ani ölümdür. Arsen ilə zəhərlənmə zamanı süd içmək lazımdır. Bu zaman südün zülalı olan kazein arsen ilə həll olmayan birləşmə əmələ gətirir və zəhərin qana sorulmasının qarşısını alır. Arsen xalkogenidləri şüşəvarı yarımkecirici xassəyə malik, fotohəssas materiallar olub, rəngli televiziyada, yaddaş mərkəzlərində, siqnalverici elektron şüa borularında və akusto-optik cihazlarda geniş istifadə olunurlar.
Arsen xalkogenləri müxtəlif elementlərin iştirakı ilə şüşə əmələ gətirir. Dövri sistemdə qrup mövqeyindən asılı olaraq, müxtəlif şüşə sahələri əmələ gəlir. As2S3 və As2Se3 birləşmələri yüksək adigeziya qabiliyyəyinə malikdirlər. Hər iki birləşmənin nisbətən aşağı temperaturda nanoölçülü nazik təbəqəsi alınır. As-S sisteminin ərintilərində elektrik keçiriciliyinin qiyməti 1014-1012 Om−1.sm−1 intervalında dəyişir. Bu qiymət şüşələrin alınma şəraitindən asılı olaraq müxtəlif ola bilir. As2S3 bəzi optiki, fotoelektrik xassələri və istilik tutumu tədqiq edilmiş və müəyyən edilmişdir ki, həm şüşəvarı, həm də kristallik As2S3 yüksək fotohəssaslığa malikdir. Optiki tədqiqatların nəticələrinə görə As2S3 və As2Se3 birləşmələri spektrin İQ sahəsində şəffaf olub, "Vidikon" tipli rəngli verilişlərin ötürülməsində tətbiq olunurlar.
- As2Se3 birləşməsinin lifləri üzərində akusto-optik rezonans xassələrini tədqiq etmişlər. ~ 100 mm lifdə rezonans yaratmaq üçün 1.1 MHz tezlikli -0,6 dB-dən -9,2 dB-a gücündə dəyişə bilən dalğalardan istifadə etmişlər. 130 V gərginlikdə həyəcanlanama nəticəsində uzunluğu 17 nm və gücü -9.2 dB olan dalğalar qeydə alınmışdır. Akustik tezlıyi 700 кHs olan və 235 nm geniş dalğa uzunluğunda güclü rezonans yarana bilir. Xalkogenidin bu unikal xassəsi imkan verir ki, həmin material qeyri-xətti nizamlayıcı kimi, İQ – optikada işlənməsinə və bir sıra yeni tətbiqlər Arsen xalkogenidləri əsasında alınan yarımkeçirici liflər son zamanlar optik cihazlarda, mikro sxemlərin hazırlanmasında istifadə olunurlar. Şüşə halında olan As2S3 kristalının xarakter xüsusiyyətlərindən biri оnun İQ-srektr sahəsində geniş buraxa zolaqlarına malikdir. Şüşə halında olan As2S3-ün buraxma, əksolunma və sınma göstəricisinin müxtəlif qalılıqlarda tədqiq etmişlər. As2S3-də udulma spekti 45 % təşkil edir, 2,6 mm qalınlığında nümunədə 0,6 mkm-dən 8 mkm-ə dək dalğa uzunluğunda udulma 21 % qədər azalır.
Arsenin ən zəhərli birləşməsi arsen hidriddir AsH3. Litrində 0.00005 q AsH3 olan hava ilə yarım saat nəfəs almaq kifayətdir ki, bir neçə gündən sonra insan ölsün. AsH3 -in 0.005q/l-i ani olaraq insanı öldürü. Hesab edirlər ki, AsH3 -ün biokimyəvi təsir mexanizmi ondan ibarətdir ki, onun molekulları eritrositlərin fermenti katalaznı "blokad" edir; bunun nəticəsində qanda hidrogen peroksid toplanır ki, o da qanı dağıdır. Aktivləşmiş kömür arsini zəif sorbsiya edir, odur ki, arsin üçün adi əlehqaz müdafiəçi deyil.
Arsenin ən perspektivli istifadə istiqaməti yarımkeçiricilər texnikasıdır.
İstinadlar
- https://www.azleks.az/online-dictionary/m%C9%99rg%C3%BCm%C3%BC%C5%9F?s=my 2022-02-13 at the Wayback Machine mərgümüş. Fars dilindən keçib, bizdə onun yerinə siçanotu işlədilib. Mərg (морг) bir çox dillərdə işlədilir və “öldürmək” (ölmək) anlayışı ilə bağlıdır. Müş (мыш, муш) sözü də çox dildə işlədilir, mənası “siçan”, “əzələ” deməkdir. Mərgümüş “siçan öldürən” mənasını ifadə edir. (Bəşir Əhmədov. Etimologiya lüğəti) Etimologiya lüğəti
- Türk-tatar ləhcələrinin lüğəti, L. Budaqov, 1869, I Cild (s.621)
- Musayev N.Х. "Ərzaq malları əmtəəşünaslığının nəzəri əsasları". Dərslik. Bakı, "Çaşıoğlu" nəşriyyatı, 2003 – 368 səh.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
33 germanium arsen selenP As Sb dovri cedvelUmumiAd Isare Nomre arsen As 33Qrup Dovr Blok 15 4 pXarici gorunusuAtom kutlesi 74 92160 q molElektron formulu Ar 4s2 3d10 4p3Fiziki xasselerHaliSixligi 0 C 101 325 kPa q LErime temperaturu C K F Qaynama temperaturu C K F ElektromenfiliyiOksidlesme derecesiSpektr Ionlasma enerjisi kCmol 1 Arsen As ve ya Sicanotu D I Mendeleyevin elementlerin dovri sisteminde 33 cu element Bu elementin rusca adi misyak cox ehtimal ki sicanlari rusca mis zeherlemek ucun istifade olunan zeherin adi ile baglidir diger seylerle yanasi rengine gore boz misyak arsen sican misi xatirladir Elementin latinca adi Arsenicum yunan sozu arsenikona fars menseli gedib cixir Yunanlar arsen sulfidi As2S3 parlaq qizili sari rengli minerali auripiqment adlandirirdilar Dalin lugetinde bu mineral avripiqment adlandirilib latin auripigmentun sozunun kohne transliterasiyasi Aurpiqment indi de tesviri senetde xususen de ikona cekilisinde istifade olunur ne vaxtlarsa onun esasinda boyaq kral sarisi adlandirilirdi Arsenin diger sulfidi As4S4 realqara minerali seklinde rast gelir onun adi ereb sozu raxc el qxar dan yaranib herfi menasi magara fliz yatagi tozu demekdir Tebietde arsen temiz halda ve daha cox hallarda birlesmeler seklinde rast gelinir Onlardan biri gumus ve arsenin qarisiq sulfidi Ag3AsS3 prustit adini almisdir terkibin sabitliyi qanunu kesv etmis fransiz kimyacisi Jozef Lui Prustun 1754 1826 serefine Arsenin ekser toremeleri olduqca zeherlidir meselen cox pis iyli dimetilarsen onun radikalini CH3 2As Isvec kimyacisi Yens Yakov Berselius 1779 1848 kakodil adlandirmisdir yunanca kakodes iylenen pis iyli menfur Kakodilin oksidi CH3 2As O As CH3 2 daha cox melumdur Qeribedir ki bu madde Kade mayesi adlanir fransiz kimyacisi ve farmasefti Sevrsk farfor zavodunun direktoru Lui Klod Kade de Qassikurun 1731 1789 serefine Kalium asetati arsen III oksid ile birge qovaraq o ilk defe olaraq bu arsen uzvi birlesmeni menfur iyli tustulenen maye seklinde almisdir Deri yaralarini zeherleyen madde luizit ClCH CHAsCl2 ise xosagelen etirsah iyine malikdir O ilk defe olaraq onu 1918 ci ilde sintez eden Amerika kimyacisi Uinford Li Luisin 1878 1943 serefine adlandirilib Bu adi daha meshur olan Amerika kimyacisi Hilbert Nyuton Luisin 1875 1946 adi ile sehv salmaq olmaz Arsene malik en meshur uzvi maddelerden biri salvarsandir Onu 1909 cu ilde alman kimyacisi ve biokimyacisi Nobel mukafati laureati Paul Erlix 1851 1915 siflis ve diger oxsar xestelikleri mualice ucun almisdir O bu maddeni preparat 606 adlandirmisdir bu heyvanlar uzerinde mualicevi tesiri oyrenmek ucun istifade olunan preparatin sira nomresi idi Sonralar bu madde salvarsan adlandirildi Latinca salvo xilas edirem ve arsenicum arsen sozlerindendir Salvarsanin strukturu Erlixin portreti ile birlikde 1989 cu ilde buraxilmis 200 markaliq AFR pulu uzerinde tesvir olunmusdur Arsen elementi temiz halda ve yuksek qatiliqda zeherlidir Eyni zamanda bir cox arsen birlesmeleri de arsen anhidridi arsenitler arsenatlar guclu toksiki maddeler hesab edilir Miseriden zavodlar boz das komur istifade eden elektrik stansiyalari etraf muhiti arsenle cirklendirir Neticede icmeli suda torpaqda bitkilerde arsenin miqdari artir Bu ise oz novbesinde sudun etin ve meyve terevezin arsenle cirklenmesine sebeb olur Umumdunya sehiyye teskilati mueyyen etmisdir ki gunde orqanizme qida mehsullari ve diger menbelerden dusen arsenin miqdari insan bedeninin her kq na 0 05 mq dan coh olmamalidir Arsen serbest halda alman elkimyacisi Albert Maqnus terefinden 1250 ci alinmisdir Lakin arsen birlesmelerinden Albert Maqnusdan cox evvel istifade etmisler Arsen aktiv element oldugu ucun tebietde serbest halinda rast gelinmir Arsene Yer qabiginda bir sira minerallarin terkibinde rast gelinir As2S3 auripiqment As4S4 realqar As2O3 arsenolit FeAsS arsen kolcedani FeAs2 l lellingit ve s Arsen elementi 817oC de eriyir 886oC de ise sublimasiya edir Arsen buxari As4 molekullarindan ibaretdir ve tetraedrik qurulusludur 1325oC de As2 ye dissosiasiya edir Arsenin bioloji rolu ve tibbde tetbiqiArsene az miqdarda butun heyvan ve bitkilerde rast gelinir Maraqlidir ki suda yasayan canlilarda arsenin miqdari quruda yasayanlara nisbeten cox olur Arsen mikrodozalarda insan orqanizminin huceyreleri terefinden menimsenilir Alimlerin fikrince arsenin orqanizmdeki esas funksiyasi zererverici mikroblarin tesirine qarsi onun muqavimetinin artirmaqdan ibaretdir Arsen birlesmeleri kicik dozalarda tibbide bir sira mualicevi meqsedlerle tetbiq edilir H3AsO3 birlesmesi dis mualicesi zamani sinirin oldurulmesinde genis istifade edilir Mueyyen edilmisdir ki As2O3 ve KAsO2 birlesmeleri orqanizmde qanemelegelmeni guclendirir Arsen birlesmelerinden hemcinin sifilis tif yuxusuzluq ve s kimi mualicelerde istifade olunur Arsenin en zeherli birlesmesi AsH3 arsin birlesmesidir AsH3 in 0 005 q l miqdari insan ucun ani olumdur Arsen ile zeherlenme zamani sud icmek lazimdir Bu zaman sudun zulali olan kazein arsen ile hell olmayan birlesme emele getirir ve zeherin qana sorulmasinin qarsisini alir Arsen xalkogenidleri susevari yarimkecirici xasseye malik fotohessas materiallar olub rengli televiziyada yaddas merkezlerinde siqnalverici elektron sua borularinda ve akusto optik cihazlarda genis istifade olunurlar Arsen xalkogenleri muxtelif elementlerin istiraki ile suse emele getirir Dovri sistemde qrup movqeyinden asili olaraq muxtelif suse saheleri emele gelir As2S3 ve As2Se3 birlesmeleri yuksek adigeziya qabiliyyeyine malikdirler Her iki birlesmenin nisbeten asagi temperaturda nanoolculu nazik tebeqesi alinir As S sisteminin erintilerinde elektrik keciriciliyinin qiymeti 1014 1012 Om 1 sm 1 intervalinda deyisir Bu qiymet suselerin alinma seraitinden asili olaraq muxtelif ola bilir As2S3 bezi optiki fotoelektrik xasseleri ve istilik tutumu tedqiq edilmis ve mueyyen edilmisdir ki hem susevari hem de kristallik As2S3 yuksek fotohessasliga malikdir Optiki tedqiqatlarin neticelerine gore As2S3 ve As2Se3 birlesmeleri spektrin IQ sahesinde seffaf olub Vidikon tipli rengli verilislerin oturulmesinde tetbiq olunurlar As2Se3 birlesmesinin lifleri uzerinde akusto optik rezonans xasselerini tedqiq etmisler 100 mm lifde rezonans yaratmaq ucun 1 1 MHz tezlikli 0 6 dB den 9 2 dB a gucunde deyise bilen dalgalardan istifade etmisler 130 V gerginlikde heyecanlanama neticesinde uzunlugu 17 nm ve gucu 9 2 dB olan dalgalar qeyde alinmisdir Akustik tezliyi 700 kHs olan ve 235 nm genis dalga uzunlugunda guclu rezonans yarana bilir Xalkogenidin bu unikal xassesi imkan verir ki hemin material qeyri xetti nizamlayici kimi IQ optikada islenmesine ve bir sira yeni tetbiqler Arsen xalkogenidleri esasinda alinan yarimkecirici lifler son zamanlar optik cihazlarda mikro sxemlerin hazirlanmasinda istifade olunurlar Suse halinda olan As2S3 kristalinin xarakter xususiyyetlerinden biri onun IQ srektr sahesinde genis buraxa zolaqlarina malikdir Suse halinda olan As2S3 un buraxma eksolunma ve sinma gostericisinin muxtelif qaliliqlarda tedqiq etmisler As2S3 de udulma spekti 45 teskil edir 2 6 mm qalinliginda numunede 0 6 mkm den 8 mkm e dek dalga uzunlugunda udulma 21 qeder azalir Arsenin en zeherli birlesmesi arsen hidriddir AsH3 Litrinde 0 00005 q AsH3 olan hava ile yarim saat nefes almaq kifayetdir ki bir nece gunden sonra insan olsun AsH3 in 0 005q l i ani olaraq insani olduru Hesab edirler ki AsH3 un biokimyevi tesir mexanizmi ondan ibaretdir ki onun molekullari eritrositlerin fermenti katalazni blokad edir bunun neticesinde qanda hidrogen peroksid toplanir ki o da qani dagidir Aktivlesmis komur arsini zeif sorbsiya edir odur ki arsin ucun adi elehqaz mudafieci deyil Arsenin en perspektivli istifade istiqameti yarimkeciriciler texnikasidir Istinadlarhttps www azleks az online dictionary m C9 99rg C3 BCm C3 BC C5 9F s my 2022 02 13 at the Wayback Machine mergumus Fars dilinden kecib bizde onun yerine sicanotu isledilib Merg morg bir cox dillerde isledilir ve oldurmek olmek anlayisi ile baglidir Mus mysh mush sozu de cox dilde isledilir menasi sican ezele demekdir Mergumus si can olduren menasini ifade edir Besir Ehmedov Etimologiya lugeti Etimologiya lugeti Turk tatar lehcelerinin lugeti L Budaqov 1869 I Cild s 621 Musayev N H Erzaq mallari emteesunasliginin nezeri esaslari Derslik Baki Casioglu nesriyyati 2003 368 seh Vikianbarda Arsen ile elaqeli mediafayllar var