Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| ||||||
| Ümumi | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ad, İşarə, Nömrə | kükürd, S, 16 | |||||
| Qrup, Dövr, Blok | 16, 3, p | |||||
| Xarici görünüşü | limon sarısı | |||||
| Atom kütləsi | 32.065 q/mol | |||||
| Elektron formulu | [Ne] 3s2 3p4 | |||||
| Fiziki xassələr | ||||||
| Halı | ||||||
| Sıxlığı | (0 °C, 101.325 kPa) q/L | |||||
| Ərimə temperaturu | 115.21 °C (388.36 K, 239.38 °F) | |||||
| Qaynama temperaturu | 444.6 °C (717.8 K, 832.3 °F) | |||||
| Elektromənfiliyi | ||||||
| Oksidləşmə dərəcəsi | -2, +2, +4, +6 | |||||
| Spektr = | ||||||
| İonlaşma enerjisi | kCmol-1 | |||||
Kükürd (S) – D. İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 16-cı element.
Kükürd (S) – zülalların tərkibində olur. Proteinoidlərin tərkibində kükürdün miqdarı, başqa zülallara nisbətən daha çoxdur. Taxıl, paxlalılar, süd məhsulları, balıq və yumurtada kükürd vardır. Metionin və sistein aminturşularının tərkibində olduğu üçün onların tərkibindəki çevrilmələrdə iştirak edir. B1 vitamininin, insulinin və digər birləşmələrin əmələ gəlməsində iştirak edir. 60 Orqanizmdə oksidləşdikdə sulfat turşusunun duzları şəklində orqanizmdən sidiklə ifraz olunur. Gündəlik tələbat 1 qramdır. Bitki orqanizmində kükürdün miqdarı orta hesabla 0,05 % kütlə miqdarında olur. Kükürd zülalların aminturşuları olan sistein və metioninin tərkibinə daxildir. Bitki torpaqdan kükürdü suda həll olan sulfatlar şəklində alır, çürümə bakteriyaları isə zülalların kükürdünü hidrogen sulfidə çevirir (çürümə zamanı pis iyinin yaranma səbəbi də budur).
Amma hidrogen sulfidin çox hissəsi sulfatların sulfatreduksiyaedici bakteriyalarla reduksiyasından əmələ gəlir. Bu hidrogen sulfid fototrof bakteriyalar tərəfindən molekulyar oksigen olmayan şəraitdə kükürdə və sulfatlara qədər oksidləşir, O2 iştirakı ilə serobakteriyalar onu sulfatlara qədər oksidləşdirir.
Əksər bakteriyalarda kükürd xırda zərrəciklər – qabarcıqlar şəklində saxlanılır. Onun miqdarı hidrogen sulfidin miqdarından asılı olur: hidrogen sulfid az olduqda sulfat turşusuna qədər oksidləşir:
2H2S + O2 → 2H2O + 2S + Q
2S + 3O2 + 2H2O → 2H2SO4 + Q
Hidrogen sulfid həll olmuş su hövzələrində rəngsiz serobakteriyalar bejiatoa və titoriks yaşayır. Onlara üzvi qida lazım deyil. Xemosintez üçün onlar hidrogen sulfid istifadə edir. H2S, CO2 və O2 arasında reaksiya nəticəsində karbohidratlar və elementar kükürd əmələ gəlir. Kükürdün çox hissəsi bitki tərəfindən mənimsənilmir, amma bitkilərin fosforu mənimsəmələrinə kömək edir. Kükürd çatışmazlığı fotosintezin intensivliyini azaldır. Kükürdün artıq miqdarda olmasının indikatoru olan bitki astraqaldır.
Heyvan orqanizmində kütləcə 0,25 % kükürd olur. Ən sadə plankton radiolyarilər stronsium sulfatdan ibarət mineral skeletə malikdirlər ki, o da həm müdafiəni, həm də suyun təbəqəsində "buğlanmanı" təmin edir.
İnsan orqanizmində kükürdün miqdarı insan bədəninin kütləsinin milyonda 400–700-ə bərabərdir. Kükürd zülalların və aminturşuların, fermentlərin və vitaminlərin təkibinə daxildir. Kükürd xüsusən dəri, dırnaq və tük zülallarının sintezi üçün vacibdir. Kükürd aktiv maddələrin – vitaminlər və hormonların (məsələn, insulinin) tərkib hissəsidir. O, oksidləşmə-reduksiya proseslərində, energetik metobolizmdə və detoksikasiya reaksiyalarında iştirak edir, fermentləri aktivləşdirir. Kükürd çatışmazlığı olduqda dəri iltihabi proseslərə meyilli olur, sümüklərin asan qırılması və saçların tökülməsi müşahidə olunur.
Kükürdün birləşmələri arasında ən təhlükəlisi hidrogen sulfid hesab olunur. O, qaz halında olub kəskin iylidir və həm də böyük zəhərliliyə malikdir. Təmiz halda o, insanı ani olaraq öldürür. Havad o, hətta az miqdarda (0,01 %-ə yaxın) olduqda da təhlükə olduqca böyükdür. Hidrogen sulfid ona görə təhlükəlidir ki, orqanizmdə toplana bilir, hemoqlobinin tərkibinə daxil olan dəmir ilə birləşə bilir və bu da olduqca ağır oksigen aclığına və ölümə səbəb ola bilir.
Kükürdün daha geniş məlum olan və insan tərəfindən istifadə olunan birləşmələri aşağıdakılardır:
H2S – hidrogen sulfid;
Na2S – natrium sulfid;
H2SO4 – sulfat turşusu.
Kükürdün orqanizmə daxil olmasının əsas mənbələri aşağıdakılardır:
Bitki mənşəli məhsullar: qoz, fındıq, araxis, paxlalılar, kələm, sarımsaq, boranı, əncir, gavalı, üzüm, motmutu, qıtıqotu.
Heyvan mənşəli məhsullar: ət, yumurta, pendir, süd.
Kükürd bəşəriyyətə b.e.ə. I əsrdən məlumdur. Qədim hind sözü sira – açıq sarımtıl sözündən götürülüb, latın dilində adı sulveri –dən götürülüb yanar toz deməkdir.
İnsan orqanizmində 3,3·1024, bir insan hüceyrəsində isə 2,4·1010 kükürd atomu var.
Hidrogen sulfid zəhərli, pis iyli qaz olub kimya sənayesində həmçinin müalicə vasitəsi kimi (kükürd vannaları) istifadə olunur. Kükürd kükürd çiçəyi kimi bitkilərin bəzi ziyan vericilərinə qarşı istifadə olunur.
Təbii sulfidlər əlvan və nadir metal filizlərinin əsasını təşkil edir və metallurgiyada geniş istifadə olunur. Qələvi metalların sulfidləri Na2S, CaS, BaS dəri emalı sənayesində istifadə olunur. Kükürd kibrit, ultramarin (göy boya), karbon sulfid istesalında istifadə olunur. Rezin sənayesində o, kauçukun rezinə çevrilməsində istifadə olunur.
Qara dənizin dibində hidrogen sulfidin əmələ gəlməsi ona qeyri-adi xassə verir. Qara dənizin dərin sularında hidrogen sulfidin artıqlığı ona səbəb olmuşdur ki, Qara dəniz suyunda 200 metrdən aşağı dərinlikdə oksigen yoxdur. Orada nə heyvanlar, nə də bitkilər yaşaya bilmir. 200 metrdən ta dibə qədər Qara dənizdə yalnız hidrogen sulfid ayıran bakteriyalar yaşayır. Dünyada başqa bir belə dəniz yoxdur.
Təbii mineralları
Kükürd qabığının kimya üzrə XVI ən zəngin elementidir. Sərbəst (doğma) dövlət və bound formu baş verir. Mühüm təbii kükürd mineralları : FeS2 — dəmir pirit və ya pirit, ZnS — sink sülfür və ya sfalerit (wurtzite) , PbS — galena və ya galena , HgS — zincifre , Sb2S3 — stibnite . Bundan əlavə, təbii kömür , təbii qaz və şist bir neft indiki kükürd . Kükürd — təbii sularda məzmun altıncı element , sulfat ionlarının şəklində əsasən aşkar və təzə su "daimi" möhkəmlik səbəb olur. Yüksək orqanizmlər üçün Essential element, saç cəmlənmişdir, çox zülal, ayrılmaz hissəsidir.
Kükürdün təbii birləşməsi
Kükürdün təbii birləşməsi-Kinovar HgS-mineral, civə (II) sulfid. Ən geniş yayılmış civə mineralıdır. Al-qırmızı rəngi var, təzə qopuq yerində qan ləkəsini xatırladır. Havada, tədricən səthdə oksidləşərək nazik təbəqə — oksid təbəqəsi (HgO) ilə örtülür. Bir versiyaya görə yunan alimi Teofrast tərəfindən adı qoyulmuş kinovar "əjdaha qanı" (farsca) mənasını daşıyır. Qədim zamanlarda kinovara həmçinin qeyri-üzvi piqment (piqmenti həmin mineraldan aldığı üçün) və qırmızı rəng çalarına görə "kinovarlı rəng" adları da verilmişdir.
Xassələri
Tərkibində 85,83% civə var. Formulu HgS-dir. Triqonal sinqonidə kristallaşır, ən çox xırda romboedrik və ya qalın sütunlu kristallar, kristallik-toxumlu və ya torlu kütlə əmələ gətirir. Oxşar cücərməyə xarakterlidir. Laylanması bir istiqamətdə tamamlanır, kövrəkdir. Rəngi qırmızıdır, hərdən tünd göy-boz rəng dəyişmə xassəsini müşahidə etmək olur. Nazik qırıntı formasında rəngsizdir; parlaq "almaz" parıltısına malikdir. Moosun mineroloji cədvəlinə görə bərkliyi 2–2,5-dir; sıxlığı 8,09–8,20 q/sm3. Çox asan əriyir və havada, 2000 °C qədər qızdırdıqda tam buxarlanaraq civə buxarı və kükürd qazı əmələ gətirir. Ancaq çar arağında həll olur.
Təbiətdə tapılması
Kinovar- ən çox yayılmış civə mineralıdır. Kvarsla, kalsitlə, baritlə, antimonitlə, piritlə, qalenitlə, markazitlə, daha az qızıl külçə ilə hidrotermal yaxın, səthli yataqlarda əmələ gəlir. Ən iri civə yatağı olan Almaden İspaniyada yerləşir.(axır illərə qədər civənin 80%-i bu yataqdan istismar olunurdu). Bundan başqa Serbiyada (Avala), Sloveniyada (İdriya), ABŞ-də (Nyu-Almaden) civə yataqları müşahidə olunur. Böyük Pliniy öz əsərlərində qeyd edir ki, Roma İspaniyadan hər il 4,5 t civə alırdı.
Tarixi
Roma imperiyasında civənin və qırmızı təbii piqmenti almaq üçün kinovarı hasil edirdilər. Bəzi Roma mədənləri indi də istismar olunur. Ən qədim civə yatağı-Nikif-Donbasda yerləşir. Burada, müxtəlif dərinliyində (20m qədər) qədim dağ mədən yerləri aşkar edilmişdir ki, orada əmək alətləri olan daş çəkic tapmaq olar. Daha da qədim mədən-Haydarkan ("Böyük mədən"-Fərqanə dərəsinin Qırğız hissəsində qədim işlərin saysız-hesabsız izləri qalmışdır: iri mədən yerləri, metal sahələr, çıraqlar, kinovarın yandırılması üçün gil retortalar. Arxeoloji qazıntılar göstərir ki, Fərqanə dərəsində civənin əsrlər boyu əldə edirdilər və ancaq Çingiz xan və onun varisləri burada peşə-alver mərkəzlərini dağıtdıqdan və yerli əhali köçəri həyat tərzinə keçdikdən sonra Fərqanədə filizin alınması dayandırılmışdır. Lakin XX əsrin ortalarında Haydarkan yataqlarında fəal alınma bərpa edildi. Qədimdə kinovar təkcə civə mənbəyi kimi deyil, həm də əvəzolunmaz və qiymətli piqment mineralı kimi çıxarılırdı. Orta Asiyada digər civə yataqları da məlumdur. Məsələn, Suzada qədim fars şah Əhəmənidinin (Vİ-IV əsr. b.e.ə..) sarayında olan yazılardan məlum olunur ki, o vaxtlar əsasən boya kimi istifadə olunan kinovar buraya müasir Tacikistan və Özbəkistan ərazilərində yerləşən Zəravşan dağlarından gətirilirdi. Ola bilsin ki, orada kinovar bizim eradan əvvəl birinci minilliyin ortalarında çıxarılırdı.
Süni yol ilə alınması
Qədim zamanlardan bəri süni kinovarın civə və kükürdün ərimə alınma texnologiyası məlum idi. Bu üsulla ilk dəfə süni kinovarı çox ehtimal ki, Çində istehsal edirdilər. Şərqdə ərəb əlkimyaçısı Cabir süni kinovarın hələ VIII–IX əsrlərdə istehsal edilməsindən danışırdı. Avropada isə Çenninin elmi əsərlərindən belə görünür ki, italyan rəssamları XV əsrdə təbii kinovar yox sünidən istifadə edirdilər. Süni kinovarın laboratoriyada hazırlanmasının iki əsas üsulu var: quru və yaş. Quru üsul ilə hazırlandıqda civəni kükürdün müəyyən miqdarı ilə qarışdırılır və bağlı retordada qızdırılır. Bunun nəticəsində qara rəngli civə sulfidi əmələ gəlir. Sonra qara civə sulfidi qızdırdıqda β-HgS sublimə edərək kondensləşir. Nəticədə qırmızı civə sulfid- αHgS alınır. Yaş üsul XVIII əsrin axırlarında Almaniyada istifadə olunmağa başlanıldı. Civə və kükürd birgə suyun iştirakı ilə narın üyüdürdülər, sonra qarışığa kaustik soda əlavə edirdilər. Təkrar üyüdülmədən sonra qara civə sulfid qırmızı rəng alır. Daha təkmilləşmiş üsulda kaustik soda əvəzinə kalium pentasulfid əlavə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, maye civə və onun həll olan sulu-məhlullu duzları ilə istənilən manipulyasiyası çox ağır zəhərlənmələr ilə nəticələnə bilər və ona görə süni kinovarın hazırlanması ancaq bütün texniki-təhlükə qaydalarına riayət etmək ilə laboratoriya şəraitində mümkündür. Quru üsul ilə alınan kinovar hissəciklər yaş üsul ilə alınan hissəciklərdən mikroskop altında daha iri görsənir və göyümtül-al qırmızı çalarlı olur. Süni kinovarın ciddi nöqsanı ondan ibarətdir ki, zaman keçdikcə o, rəngini dəyişmək qabiliyyətli olur ki, bu da parlaq layda müşahidə olunur.
Tətbiqi
Qədim zamanlardan bəri kinovar qırmızı boya civənin alınması üçün mənbə və antibiotiklərin icad etməsindən qabaq yeganə(hərçənd təhlükəli), etibarlı dava-dərman kimi sifilisin müalicəsində tətbiq olunurdu. Qədim Misirdə, ibtidai Vizantiyada əvəzolunmaz al-qırmızı mineral piqment kimi kinovar istifadə olunurdu. O vaxtdan bu günə kimi təbii kinovar kanonik ikona-çəkməkdə geniş istifadə olunur. Rəssamlıqda XIX əsrin ikinci yarısında kinovara çox az rast gəlinirdi. Hal-hazırda o, qırmızı kadmium və civə-kadmiumlu boyalara doğru sıxışdırılır. Yaponiyada I–II əsrlərdə kinovar kosmetikada istifadə olunurdu.
Sağlamlıq üçün təhlükə kristallik kükürd
Bütün civə birləşmələri kimi kinovar zəhərlidir. Bu mineralın təhlükəsi qızdırdıqda şiddətlənir, çünki havaya zəhərli olan maddələr-kükürd qazı (SO2), civə və onun buxarı ayrılır. Zəhərli buxarlarla nəfəs almaq ağır zəhərlənməyə gətirib çıxarır, sağlamlığa və həyata təhlükə və ya xətər gətirir. Kinovarla təcrübələri sorucu şkafda, əlcəkdə, eynəkdə və əleyhqazda aparmaq lazımdır.
İstinadlar
- Musayev N.Х. "Ərzaq malları əmtəəşünaslığının nəzəri əsasları". Dərslik. Bakı, "Çaşıoğlu" nəşriyyatı, 2003 – 368 səh.
Ədəbiyyat
- Реми Г. Курс неорганической химии М.,Т.1, 1963
- Бовина П.П. и др., Физика соединений АII ВVI, М.,Наука, 1986
- Власов В.А. Киноварь.Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства. Азбука-классика.Т-4,2006
Xarici keçidlər
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
16 fosfor kukurd xlorO S Se dovri cedvelUmumiAd Isare Nomre kukurd S 16Qrup Dovr Blok 16 3 pXarici gorunusu limon sarisiAtom kutlesi 32 065 q molElektron formulu Ne 3s2 3p4Fiziki xasselerHaliSixligi 0 C 101 325 kPa q LErime temperaturu 115 21 C 388 36 K 239 38 F Qaynama temperaturu 444 6 C 717 8 K 832 3 F ElektromenfiliyiOksidlesme derecesi 2 2 4 6Spektr Ionlasma enerjisi kCmol 1 Kukurd S D I Mendeleyevin elementlerin dovri sisteminde 16 ci element KukurdKukurdKukurd Kukurd S zulallarin terkibinde olur Proteinoidlerin terkibinde kukurdun miqdari basqa zulallara nisbeten daha coxdur Taxil paxlalilar sud mehsullari baliq ve yumurtada kukurd vardir Metionin ve sistein amintursularinin terkibinde oldugu ucun onlarin terkibindeki cevrilmelerde istirak edir B1 vitamininin insulinin ve diger birlesmelerin emele gelmesinde istirak edir 60 Orqanizmde oksidlesdikde sulfat tursusunun duzlari seklinde orqanizmden sidikle ifraz olunur Gundelik telebat 1 qramdir Bitki orqanizminde kukurdun miqdari orta hesabla 0 05 kutle miqdarinda olur Kukurd zulallarin amintursulari olan sistein ve metioninin terkibine daxildir Bitki torpaqdan kukurdu suda hell olan sulfatlar seklinde alir curume bakteriyalari ise zulallarin kukurdunu hidrogen sulfide cevirir curume zamani pis iyinin yaranma sebebi de budur Amma hidrogen sulfidin cox hissesi sulfatlarin sulfatreduksiyaedici bakteriyalarla reduksiyasindan emele gelir Bu hidrogen sulfid fototrof bakteriyalar terefinden molekulyar oksigen olmayan seraitde kukurde ve sulfatlara qeder oksidlesir O2 istiraki ile serobakteriyalar onu sulfatlara qeder oksidlesdirir Ekser bakteriyalarda kukurd xirda zerrecikler qabarciqlar seklinde saxlanilir Onun miqdari hidrogen sulfidin miqdarindan asili olur hidrogen sulfid az olduqda sulfat tursusuna qeder oksidlesir 2H2S O2 2H2O 2S Q 2S 3O2 2H2O 2H2SO4 Q Hidrogen sulfid hell olmus su hovzelerinde rengsiz serobakteriyalar bejiatoa ve titoriks yasayir Onlara uzvi qida lazim deyil Xemosintez ucun onlar hidrogen sulfid istifade edir H2S CO2 ve O2 arasinda reaksiya neticesinde karbohidratlar ve elementar kukurd emele gelir Kukurdun cox hissesi bitki terefinden menimsenilmir amma bitkilerin fosforu menimsemelerine komek edir Kukurd catismazligi fotosintezin intensivliyini azaldir Kukurdun artiq miqdarda olmasinin indikatoru olan bitki astraqaldir Heyvan orqanizminde kutlece 0 25 kukurd olur En sade plankton radiolyariler stronsium sulfatdan ibaret mineral skelete malikdirler ki o da hem mudafieni hem de suyun tebeqesinde buglanmani temin edir Insan orqanizminde kukurdun miqdari insan bedeninin kutlesinin milyonda 400 700 e beraberdir Kukurd zulallarin ve amintursularin fermentlerin ve vitaminlerin tekibine daxildir Kukurd xususen deri dirnaq ve tuk zulallarinin sintezi ucun vacibdir Kukurd aktiv maddelerin vitaminler ve hormonlarin meselen insulinin terkib hissesidir O oksidlesme reduksiya proseslerinde energetik metobolizmde ve detoksikasiya reaksiyalarinda istirak edir fermentleri aktivlesdirir Kukurd catismazligi olduqda deri iltihabi proseslere meyilli olur sumuklerin asan qirilmasi ve saclarin tokulmesi musahide olunur Kukurdun birlesmeleri arasinda en tehlukelisi hidrogen sulfid hesab olunur O qaz halinda olub keskin iylidir ve hem de boyuk zeherliliye malikdir Temiz halda o insani ani olaraq oldurur Havad o hetta az miqdarda 0 01 e yaxin olduqda da tehluke olduqca boyukdur Hidrogen sulfid ona gore tehlukelidir ki orqanizmde toplana bilir hemoqlobinin terkibine daxil olan demir ile birlese bilir ve bu da olduqca agir oksigen acligina ve olume sebeb ola bilir Kukurdun daha genis melum olan ve insan terefinden istifade olunan birlesmeleri asagidakilardir H2S hidrogen sulfid Na2S natrium sulfid H2SO4 sulfat tursusu Kukurdun orqanizme daxil olmasinin esas menbeleri asagidakilardir Bitki menseli mehsullar qoz findiq araxis paxlalilar kelem sarimsaq borani encir gavali uzum motmutu qitiqotu Heyvan menseli mehsullar et yumurta pendir sud Kukurd beseriyyete b e e I esrden melumdur Qedim hind sozu sira aciq sarimtil sozunden goturulub latin dilinde adi sulveri den goturulub yanar toz demekdir Insan orqanizminde 3 3 1024 bir insan huceyresinde ise 2 4 1010 kukurd atomu var Hidrogen sulfid zeherli pis iyli qaz olub kimya senayesinde hemcinin mualice vasitesi kimi kukurd vannalari istifade olunur Kukurd kukurd ciceyi kimi bitkilerin bezi ziyan vericilerine qarsi istifade olunur Tebii sulfidler elvan ve nadir metal filizlerinin esasini teskil edir ve metallurgiyada genis istifade olunur Qelevi metallarin sulfidleri Na2S CaS BaS deri emali senayesinde istifade olunur Kukurd kibrit ultramarin goy boya karbon sulfid istesalinda istifade olunur Rezin senayesinde o kaucukun rezine cevrilmesinde istifade olunur Qara denizin dibinde hidrogen sulfidin emele gelmesi ona qeyri adi xasse verir Qara denizin derin sularinda hidrogen sulfidin artiqligi ona sebeb olmusdur ki Qara deniz suyunda 200 metrden asagi derinlikde oksigen yoxdur Orada ne heyvanlar ne de bitkiler yasaya bilmir 200 metrden ta dibe qeder Qara denizde yalniz hidrogen sulfid ayiran bakteriyalar yasayir Dunyada basqa bir bele deniz yoxdur Tebii minerallariKukurd qabiginin kimya uzre XVI en zengin elementidir Serbest dogma dovlet ve bound formu bas verir Muhum tebii kukurd minerallari FeS2 demir pirit ve ya pirit ZnS sink sulfur ve ya sfalerit wurtzite PbS galena ve ya galena HgS zincifre Sb2S3 stibnite Bundan elave tebii komur tebii qaz ve sist bir neft indiki kukurd Kukurd tebii sularda mezmun altinci element sulfat ionlarinin seklinde esasen askar ve teze su daimi mohkemlik sebeb olur Yuksek orqanizmler ucun Essential element sac cemlenmisdir cox zulal ayrilmaz hissesidir Kukurdun tebii birlesmesiKukurdun tebii birlesmesi Kinovar HgS mineral cive II sulfid En genis yayilmis cive mineralidir Al qirmizi rengi var teze qopuq yerinde qan lekesini xatirladir Havada tedricen sethde oksidleserek nazik tebeqe oksid tebeqesi HgO ile ortulur Bir versiyaya gore yunan alimi Teofrast terefinden adi qoyulmus kinovar ejdaha qani farsca menasini dasiyir Qedim zamanlarda kinovara hemcinin qeyri uzvi piqment piqmenti hemin mineraldan aldigi ucun ve qirmizi reng calarina gore kinovarli reng adlari da verilmisdir Xasseleri Terkibinde 85 83 cive var Formulu HgS dir Triqonal sinqonide kristallasir en cox xirda romboedrik ve ya qalin sutunlu kristallar kristallik toxumlu ve ya torlu kutle emele getirir Oxsar cucermeye xarakterlidir Laylanmasi bir istiqametde tamamlanir kovrekdir Rengi qirmizidir herden tund goy boz reng deyisme xassesini musahide etmek olur Nazik qirinti formasinda rengsizdir parlaq almaz pariltisina malikdir Moosun mineroloji cedveline gore berkliyi 2 2 5 dir sixligi 8 09 8 20 q sm3 Cox asan eriyir ve havada 2000 C qeder qizdirdiqda tam buxarlanaraq cive buxari ve kukurd qazi emele getirir Ancaq car araginda hell olur Tebietde tapilmasi Kinovar en cox yayilmis cive mineralidir Kvarsla kalsitle baritle antimonitle piritle qalenitle markazitle daha az qizil kulce ile hidrotermal yaxin sethli yataqlarda emele gelir En iri cive yatagi olan Almaden Ispaniyada yerlesir axir illere qeder civenin 80 i bu yataqdan istismar olunurdu Bundan basqa Serbiyada Avala Sloveniyada Idriya ABS de Nyu Almaden cive yataqlari musahide olunur Boyuk Pliniy oz eserlerinde qeyd edir ki Roma Ispaniyadan her il 4 5 t cive alirdi Tarixi Roma imperiyasinda civenin ve qirmizi tebii piqmenti almaq ucun kinovari hasil edirdiler Bezi Roma medenleri indi de istismar olunur En qedim cive yatagi Nikif Donbasda yerlesir Burada muxtelif derinliyinde 20m qeder qedim dag meden yerleri askar edilmisdir ki orada emek aletleri olan das cekic tapmaq olar Daha da qedim meden Haydarkan Boyuk meden Ferqane deresinin Qirgiz hissesinde qedim islerin saysiz hesabsiz izleri qalmisdir iri meden yerleri metal saheler ciraqlar kinovarin yandirilmasi ucun gil retortalar Arxeoloji qazintilar gosterir ki Ferqane deresinde civenin esrler boyu elde edirdiler ve ancaq Cingiz xan ve onun varisleri burada pese alver merkezlerini dagitdiqdan ve yerli ehali koceri heyat terzine kecdikden sonra Ferqanede filizin alinmasi dayandirilmisdir Lakin XX esrin ortalarinda Haydarkan yataqlarinda feal alinma berpa edildi Qedimde kinovar tekce cive menbeyi kimi deyil hem de evezolunmaz ve qiymetli piqment minerali kimi cixarilirdi Orta Asiyada diger cive yataqlari da melumdur Meselen Suzada qedim fars sah Ehemenidinin VI IV esr b e e sarayinda olan yazilardan melum olunur ki o vaxtlar esasen boya kimi istifade olunan kinovar buraya muasir Tacikistan ve Ozbekistan erazilerinde yerlesen Zeravsan daglarindan getirilirdi Ola bilsin ki orada kinovar bizim eradan evvel birinci minilliyin ortalarinda cixarilirdi Suni yol ile alinmasi Qedim zamanlardan beri suni kinovarin cive ve kukurdun erime alinma texnologiyasi melum idi Bu usulla ilk defe suni kinovari cox ehtimal ki Cinde istehsal edirdiler Serqde ereb elkimyacisi Cabir suni kinovarin hele VIII IX esrlerde istehsal edilmesinden danisirdi Avropada ise Cenninin elmi eserlerinden bele gorunur ki italyan ressamlari XV esrde tebii kinovar yox suniden istifade edirdiler Suni kinovarin laboratoriyada hazirlanmasinin iki esas usulu var quru ve yas Quru usul ile hazirlandiqda civeni kukurdun mueyyen miqdari ile qarisdirilir ve bagli retordada qizdirilir Bunun neticesinde qara rengli cive sulfidi emele gelir Sonra qara cive sulfidi qizdirdiqda b HgS sublime ederek kondenslesir Neticede qirmizi cive sulfid aHgS alinir Yas usul XVIII esrin axirlarinda Almaniyada istifade olunmaga baslanildi Cive ve kukurd birge suyun istiraki ile narin uyudurduler sonra qarisiga kaustik soda elave edirdiler Tekrar uyudulmeden sonra qara cive sulfid qirmizi reng alir Daha tekmillesmis usulda kaustik soda evezine kalium pentasulfid elave olunur Qeyd etmek lazimdir ki maye cive ve onun hell olan sulu mehlullu duzlari ile istenilen manipulyasiyasi cox agir zeherlenmeler ile neticelene biler ve ona gore suni kinovarin hazirlanmasi ancaq butun texniki tehluke qaydalarina riayet etmek ile laboratoriya seraitinde mumkundur Quru usul ile alinan kinovar hissecikler yas usul ile alinan hisseciklerden mikroskop altinda daha iri gorsenir ve goyumtul al qirmizi calarli olur Suni kinovarin ciddi noqsani ondan ibaretdir ki zaman kecdikce o rengini deyismek qabiliyyetli olur ki bu da parlaq layda musahide olunur Tetbiqi Qedim zamanlardan beri kinovar qirmizi boya civenin alinmasi ucun menbe ve antibiotiklerin icad etmesinden qabaq yegane hercend tehlukeli etibarli dava derman kimi sifilisin mualicesinde tetbiq olunurdu Qedim Misirde ibtidai Vizantiyada evezolunmaz al qirmizi mineral piqment kimi kinovar istifade olunurdu O vaxtdan bu gune kimi tebii kinovar kanonik ikona cekmekde genis istifade olunur Ressamliqda XIX esrin ikinci yarisinda kinovara cox az rast gelinirdi Hal hazirda o qirmizi kadmium ve cive kadmiumlu boyalara dogru sixisdirilir Yaponiyada I II esrlerde kinovar kosmetikada istifade olunurdu Saglamliq ucun tehluke kristallik kukurd Butun cive birlesmeleri kimi kinovar zeherlidir Bu mineralin tehlukesi qizdirdiqda siddetlenir cunki havaya zeherli olan maddeler kukurd qazi SO2 cive ve onun buxari ayrilir Zeherli buxarlarla nefes almaq agir zeherlenmeye getirib cixarir saglamliga ve heyata tehluke ve ya xeter getirir Kinovarla tecrubeleri sorucu skafda elcekde eynekde ve eleyhqazda aparmaq lazimdir IstinadlarMusayev N H Erzaq mallari emteesunasliginin nezeri esaslari Derslik Baki Casioglu nesriyyati 2003 368 seh EdebiyyatRemi G Kurs neorganicheskoj himii M T 1 1963 Bovina P P i dr Fizika soedinenij AII VVI M Nauka 1986 Vlasov V A Kinovar Novyj enciklopedicheskij slovar izobrazitelnogo iskusstva Azbuka klassika T 4 2006Xarici kecidlerHemcinin bax