Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Kosmologiya ayrı-ayrı göy cisimləri və onların sistemlərini deyil, bütövlükdə Kainatın quruluşu və inkişafını öyrənən elm sahəsidir.
Kosmologiya sözü (yunan. κοσμολογία (cosmologia, κόσμος [kosmos] nizam, bütün + λογια [logia] deyim, elm) sözlərindən yaranmışdır.
Kosmologiyanın predmeti və əsas prinsipləri
Kosmologiyada Kainat dedikdə Metaqalaktika, daha geniş mənada isə müşahidələr və onların ümumiləşdirmələri əsasında astronomiya elminin öyrəndiyi Kainat nəzərdə tutulur. Bu kainat Astronomik Kainat adlanır. Beləliklə, kosmologiyada Astronomik Kainat öyrənilir.
Kosmologiya problemlərinin həllində astrofizika, ulduzlar astronomiyası, o cümlədən, əlbəttə, Qalaktikadankənar astronomiya müşahidə və tədqiqatlarının nəticələrindən geniş istifadə olunur. Astronomik müşahidələr kosmologiyanın əsasını təşkil edir. Kosmologiyanın nəzəri əsaslarını isə fizikanın ümumi qanunları təşkil edir. Bu qanunlar nispilik nəzəriyyəsindən çıxan qanunlar, atom və nüvə fizikası, , elektrodinamika, , , müxtəlif sahələrini əhatə edən qanunlardır.
Kosmologiya sözü nisbətən sonralar istifadə olunan bir termin olsa da Kainat, tarix boyu elm, fəlsəfə, ezoterizm və din kimi fərqli prinsiplər tərəfindən araşdırma mövzusu olmuşdur. Kosmologiya termini isə olaraq ilk dəfə 1730-cu ildə Christian Wolffun "Cosmologia Generalis" adlı əsərində qeyd olunmuşdur.
Kosmologiyanın istinad etdiyi əsas müşahidə dəlilləri
Metaqalaktikada qalaktika topaları və ifrat topalar elə paylanmışdır ki, Metaqalaktikanın ayrı-ayrı fəza hissələrində orta sıxlıq eynidir və bu fəza hissələrinin hər birinin ölçüsü Metaqalaktikadan çox-çox kiçik, lokal qeyri-bircins oblastların ölçülərindən isə çox-çox böyükdür. Lokal qeyri-bircinslik ulduzların və onların sistemləri ilə əlaqədardır.
Metaqalaktikaların bircins olması göstərir ki, Kainat fəzasında hər yerdə maddənin sıxlığı eynidir. İzatopluq isə göstərir ki, Kainat fəzasının fiziki xüsusiyyətləri bütün istiqamətlərdə eynidir.
Kainatın izatopluğunu sübut edən müşahidə dəlilləri:
- Habl göstərmişdir ki, Zeeliger teoremi N(M+N)/N(m)=4n bütün istiqamətlərdə doğrudur;
- Qalaktikalarin uzaqlaşması bütün istiqamətlərdə eyni qanuna tabedir.
Beləliklə, kosmologiyada Kainat genişlənən hesab edilir. Bu isə Kainatın qeyri-stasionar olduğunu göstərir.
Kainatın bircins və olması fərziyyəsi kosmoloji prinsip adlanır.
Bircins və izotrop Kainat modeli
Mürəkkəb proseslərlə zəngin olan təbiət obyektlərini öyrənməyin effektiv üsullarından biri modelləşmədir. Obyektin modelləşməsi o deməkdir ki, bu obyekt haqqında müşahidədən (yaxud təcrübədən) alınan məlumatlara əsasən, yaxud qəbul edilənlərə görə bu obyektə aid qalan parametrlər və onların zaman və məkanda dəyişməsi riyazi hesablanır və nəzəri fizikanın köməyilə izah olunur. Bundan sonra alınan nəticələr müşahidələrlə tutuşdurulur.
Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi çərçivəsində bircins və izotrop Kainat modelinə ilk dəfə A.A.Fridman baxmışdır. Beləliklə o, qalaktikaların bir-birindən uzaqlaşmasını sübut edən müşahidələri nəzəri olaraq əsaslandırmışdır.
Bu modelə Nyutonun qravitasiya nəzəriyyəsi çərçivəsində baxsaq, bu nəzəriyyəni əsaslandırmaq üçün kütlə sonlu olmalıdır. Ona görə də Kainatın sonlu kütlə hissəsinə baxırıq. Müşahidələrə əsasən iddia edilir ki, bu hissə qeyri-stasionardır-qalaktikalar bir-birindən uzaqlaşırlar. Ümumi şəkildə hesab edilir ki, baxılan Kainat hissəsində onu təşkil edən elementlərin qravitasiya cazibəsi nəticəsində həmin hissə sıxılmalı, yaxud bu hissənin kütləsi kifayət qədər kinetik enerji ehtiyatına malikdirsə, genişlənməlidir; genişlənmə qravitasiya qüvvələrinin təsini ilə zaman keçdikcə tormozlanmalıdır.
"Qaynar Kainat" modeli
Elektromaqnit şüalanmasının müxtəlif diapazonlarda aparılan astronomik müşahidələrdən məlum olmuşdur ki, elə şüalanma mənbələri vardır ki, onların hansı obyektə aid olduğunu müəyyən etmək çətindir. Belə şüalanmalar bütün istiqamətlərdə mövcuddur və bu şüalanma qalaktikadankənar şüalanma fonu adlanır. Heç bir obyektin şüalanmasına bənzəməyən ciddi izotrop qalaktikadankənar şüalanma fonu bütöv Kainata aid hesab olunur. Hesab edilir ki, bu cür şüalanma vaxtilə çox sıx və qeyri-şəffaf olan Kainatın şüalanmasının qalığıdır. Bu şülanma reliktiv-qalıq şüalanma adlanır. Kainatın indiki və qeyri-şəffaflıq epoxasının sonundakı orta sıxlığın müqayisəsindən görürük ki, Kainat keçmişdə nəinki çox sıx, həmdə çox isti olmuşdur. "Qaynar Kainat" anlayışı da elə bundan yaranmışdır.
Bu modelə əsasən Kainatın genişlənməyə başladığı ilk an "Böyük Partlayış" anı adlanır və Kainatın inkişafı 3 mərhələdən-eradan keçir: "adron erası", "şüalanma erası" və "maddə erası".
Həmçinin bax
İstinadlar
- R.Ə.Hüseynov Astronomiya "MAARİF" NƏŞRİYYATI, Bakı-1997
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Kosmologiyaayri ayri goy cisimleri ve onlarin sistemlerini deyil butovlukde Kainatin qurulusu ve inkisafini oyrenen elm sahesidir Kosmologiya sozu yunan kosmologia cosmologia kosmos kosmos nizam butun logia logia deyim elm sozlerinden yaranmisdir Kosmologiyanin predmeti ve esas prinsipleriKosmologiyada Kainat dedikde Metaqalaktika daha genis menada ise musahideler ve onlarin umumilesdirmeleri esasinda astronomiya elminin oyrendiyi Kainat nezerde tutulur Bu kainat Astronomik Kainat adlanir Belelikle kosmologiyada Astronomik Kainat oyrenilir Kosmologiya problemlerinin hellinde astrofizika ulduzlar astronomiyasi o cumleden elbette Qalaktikadankenar astronomiya musahide ve tedqiqatlarinin neticelerinden genis istifade olunur Astronomik musahideler kosmologiyanin esasini teskil edir Kosmologiyanin nezeri esaslarini ise fizikanin umumi qanunlari teskil edir Bu qanunlar nispilik nezeriyyesinden cixan qanunlar atom ve nuve fizikasi elektrodinamika muxtelif sahelerini ehate eden qanunlardir Kosmologiya sozu nisbeten sonralar istifade olunan bir termin olsa da Kainat tarix boyu elm felsefe ezoterizm ve din kimi ferqli prinsipler terefinden arasdirma movzusu olmusdur Kosmologiya termini ise olaraq ilk defe 1730 cu ilde Christian Wolffun Cosmologia Generalis adli eserinde qeyd olunmusdur Kosmologiyanin istinad etdiyi esas musahide delilleriMetaqalaktikada qalaktika topalari ve ifrat topalar ele paylanmisdir ki Metaqalaktikanin ayri ayri feza hisselerinde orta sixliq eynidir ve bu feza hisselerinin her birinin olcusu Metaqalaktikadan cox cox kicik lokal qeyri bircins oblastlarin olculerinden ise cox cox boyukdur Lokal qeyri bircinslik ulduzlarin ve onlarin sistemleri ile elaqedardir Metaqalaktikalarin bircins olmasi gosterir ki Kainat fezasinda her yerde maddenin sixligi eynidir Izatopluq ise gosterir ki Kainat fezasinin fiziki xususiyyetleri butun istiqametlerde eynidir Kainatin izatoplugunu subut eden musahide delilleri Habl gostermisdir ki Zeeliger teoremi N M N N m 4n butun istiqametlerde dogrudur Qalaktikalarin uzaqlasmasi butun istiqametlerde eyni qanuna tabedir Belelikle kosmologiyada Kainat genislenen hesab edilir Bu ise Kainatin qeyri stasionar oldugunu gosterir Kainatin bircins ve olmasi ferziyyesi kosmoloji prinsip adlanir Bircins ve izotrop Kainat modeliMurekkeb proseslerle zengin olan tebiet obyektlerini oyrenmeyin effektiv usullarindan biri modellesmedir Obyektin modellesmesi o demekdir ki bu obyekt haqqinda musahideden yaxud tecrubeden alinan melumatlara esasen yaxud qebul edilenlere gore bu obyekte aid qalan parametrler ve onlarin zaman ve mekanda deyismesi riyazi hesablanir ve nezeri fizikanin komeyile izah olunur Bundan sonra alinan neticeler musahidelerle tutusdurulur Umumi nisbilik nezeriyyesi cercivesinde bircins ve izotrop Kainat modeline ilk defe A A Fridman baxmisdir Belelikle o qalaktikalarin bir birinden uzaqlasmasini subut eden musahideleri nezeri olaraq esaslandirmisdir Bu modele Nyutonun qravitasiya nezeriyyesi cercivesinde baxsaq bu nezeriyyeni esaslandirmaq ucun kutle sonlu olmalidir Ona gore de Kainatin sonlu kutle hissesine baxiriq Musahidelere esasen iddia edilir ki bu hisse qeyri stasionardir qalaktikalar bir birinden uzaqlasirlar Umumi sekilde hesab edilir ki baxilan Kainat hissesinde onu teskil eden elementlerin qravitasiya cazibesi neticesinde hemin hisse sixilmali yaxud bu hissenin kutlesi kifayet qeder kinetik enerji ehtiyatina malikdirse genislenmelidir genislenme qravitasiya quvvelerinin tesini ile zaman kecdikce tormozlanmalidir Qaynar Kainat modeliElektromaqnit sualanmasinin muxtelif diapazonlarda aparilan astronomik musahidelerden melum olmusdur ki ele sualanma menbeleri vardir ki onlarin hansi obyekte aid oldugunu mueyyen etmek cetindir Bele sualanmalar butun istiqametlerde movcuddur ve bu sualanma qalaktikadankenar sualanma fonu adlanir Hec bir obyektin sualanmasina benzemeyen ciddi izotrop qalaktikadankenar sualanma fonu butov Kainata aid hesab olunur Hesab edilir ki bu cur sualanma vaxtile cox six ve qeyri seffaf olan Kainatin sualanmasinin qaligidir Bu sulanma reliktiv qaliq sualanma adlanir Kainatin indiki ve qeyri seffafliq epoxasinin sonundaki orta sixligin muqayisesinden goruruk ki Kainat kecmisde neinki cox six hemde cox isti olmusdur Qaynar Kainat anlayisi da ele bundan yaranmisdir Bu modele esasen Kainatin genislenmeye basladigi ilk an Boyuk Partlayis ani adlanir ve Kainatin inkisafi 3 merheleden eradan kecir adron erasi sualanma erasi ve madde erasi Hemcinin baxIstinadlarR E Huseynov Astronomiya MAARIF NESRIYYATI Baki 1997Xarici kecidler