Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Statistika (lat. status "vəziyyət") və ya Ehsaiyyə – insan cəmiyyətinin və inkişafında kəmiyyət dəyişikliklərini öyrənən və bu sahədə əldə edilən məlumatı (rəqəmləri) elmi və praktik məqsədlər üçün işləyib hazırlamaqla məşğul olan elm.
Etimologiya
Statistika sözü latınca "status" sözündən gəlmişdir, hərfi tərcüməsi hadisələrin vəziyyəti deməkdir. Bu sözün kökündən "stato" (dövlət), "statista" (statistik — dövlət işlərinin bilicisi) və "statistica" (statistika – dövlət haqqında müəyyən biliklərin, məlumatların cəmi) sözləri yaranmışdır. Bu termindən ilk dəfə alman alimi, fəlsəfə və hüquq professoru (1719–1772) istifadə etmişdir. O, 1746-cı ildən əvvəlcə Marburq, sonra isə statistika adlandırdığı yeni fənni tədris etməyə başlamışdır.
Tarixi
Statistikada alman təsviri məktəbinin əsasını qoyan Q. Axenvalın statistika haqqında baxışları müasir baxışlardan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. O, yeni tədris olunan fənnin məzmununu dövlətlərin siyasi vəziyyətinin və diqqətəlayiq yerlərin təsvir edilməsi hesab edirdi.
İngilis siyasi arifmetika məktəbinin yaradıcıları olan Con Braunt (1620–1674) və Vilyam Pettinin (1623–1687) elmi baxışları statistika haqqında müasir baxışlara daha yaxın olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, K.Marks V.Pettini siyasi iqtisadın atası və statistikanın yaradıcısı adlandırmışdır.
Statistikanın sonrakı inkişafı Belçika statistiki A.Ketlenin (1796–1874) adı ilə bağlıdır. işlənməsində onun xüsusi xidmətini qeyd etmək lazımdır.
Statistikanın inkişafında riyazi istiqamətin nümayəndələri olan (1822–1911), (1857–1936), (1876–1936), (1890–1962), (1874–1948) və s. kimi alimlərin xüsusi xidmətləri olmuşdur. Belə ki, K.Pirson hadisələr arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin miqdarca qiymətləndirilməsi nəzəriyyəsinin işlənməsində böyük xidmətə malikdir. V.Qossetə (Styudent ləqəbi ilə yazmışdır) məxsusdur. Ronald Fişer miqdar təhlili metodlarını inkişaf etdirmişdir. Dispersiya təhlili metodu onun adı ilə bağlıdır. M.Mitçel isə "" ideyasını irəli sürmüşdür.
Bu istiqamətin nümayəndələri tam haqlı olaraq statistikanın əsasını ehtimal nəzəriyyəsi hesab edirlər.
Hazırda statistika termini üç mənada işlədilir. İlk növbədə statistika dedikdə adamların xüsusi praktiki fəaliyyət sahəsi başa düşülür. Hansı ki, bu fəaliyyət sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsini əks etdirən məlumatların toplanması, işlənməsi və təhlilinə istiqamətlənmişdir. İkincisi, statistika təcrübəsində istifadə olunan nəzəri fikirlərin və metodların işlənməsi ilə məşğul olan elm sahəsi statistika adlandırılır. Nəhayət, bəzən müxtəlif hesabatlarda əks etdirilən, dövri mətbuatda və külliyyatlarda dərc edilən statistik məlumatlar da statistika adlandırılır.
Statistikanın predmeti
Hər bir elm onu digər elmlərdən fərqləndirən özünəməxsus fərqli xüsusiyyətlərə malik olur. Elmin başlıca xüsusiyyəti onun predmetində ifadə olunur.
Statistikanın predmetini kütləvi sosial-iqtisadi həyat hadisələri təşkil edir. O, müəyyən məkan və zaman şəraitində bu hadisələrin kəmiyyət tərəfini onların keyfiyyət məzmunundan ayrılmaz surətdə öyrənir. Cəmiyyətin sosial-iqtisadi həyatı müxtəlif növ kütləvi hadisələrdə görünür (məsələn, müxtəlif növ məhsul istehsalı və istehlakı, məhsul ixracı, yük və sərnişin daşınması və digər iqtisadi, mədəni və siyasi həyat hadisələri). Statistika eyni zamanda təbii resursları və təbii şəraiti də öyrənir. Çünki onlar cəmiyyət həyatına əhəmiyyətli təsir göstərir. Cəmiyyət həyatında baş verən hadisə və proseslər statistika tərəfindən statistik göstəricilər vasitəsilə öyrənilir.
Öyrənilən hadisənin xassəsinin (xüsusiyyətinin) kəmiyyətcə qiymətləndirilməsidir. Statistika statistik göstəricilərin köməyi ilə öyrənilən hadisələrin həcmini, onların xüsusiyyətlərini, inkişafın qanunauyğunluqlarını və qarşılıqlı əlaqəsini xarakterizə edir. Bu nöqteyi-nəzərdən statistik göstəricilər iki əsas növə ayrılır: uçot — qiymətləndirmə göstəriciləri və analitik göstəricilər.
Uçot Uçot qiymətləndirmə göstəriciləri öyrənilən hadisənin həcmini və ya səviyyəsini əks etdirir. Öyrənilən hadisənin spesifik xüsusiyyətlərindən asılı olaraq uçot – qiymətləndirmə göstəriciləri ya onların müəyyən məkanda yayılma həcmini, ya da müəyyən momentdə (anda) əldə olunmuş inkişaf səviyyəsini əks etdirir.
Statistik informasiyanın təhlili üçün tətbiq edilir və öyrənilən hadisənin inkişaf xüsusiyyətlərini (əlamətin tipikliyini, onun ayrı-ayrı hissələrinin nisbətini, müəyyən məkanda yayılma dərəcəsini, zamanca inkişaf sürətini və s.) xarakterizə edir. Statistikada analitik göstəricilər kimi nisbi və orta kəmiyyətlər, , dinamika, əlaqə sıxlığı və başqa göstəricilər tətbiq edilir.
Statistika elminin göstərici ilə sıx bağlı olan mühüm kateqoriyalarından biri əlamət anlayışıdır. Statistikada əlamət dedikdə öyrənilən hadisəyə xas olan və onu digər hadisələrdən fərqləndirən xassə (xüsusiyyət) başa düşülür. Bəzən statistik göstərici və öyrənilən hadisənin əlaməti anlayışları eyniləşdirilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, statistik göstəricidə öyrənilən hadisənin keyfiyyət və kəmiyyət tərəfləri birlikdə ifadə edilmiş olur. Öyrənilən əlamət isə hadisənin yalnız keyfiyyət xüsusiyyətini əks etdirir. Statistik tədqiqat zamanı öyrənilən keyfiyyət əlaməti kəmiyyət qiyməti alır və statistik göstərici olur.
Statistikanın öyrəndiyi əlamətlər ya məna anlayışları ilə, ya da ədədi qiymətlərlə ifadə oluna bilərlər. Məna anlayışları ilə ifadə olunan əlamətləri adlandırmaq qəbul edilmişdir. Məsələn, aşağıdakılar atributiv əlamətlərdir: insanın cinsi – kişi, qadın; təhsil pillələri – bakalavr, magistratura, doktorantura. Atribut fəlsəfə termini olub obyektin ayrılmaz mühüm xassəsini bildirir. Əgər atributiv əlamət bir-birinin əksi olan iki qiymətdən yalnız birini qəbul edə bilərsə, ona alternativ əlamət deyilir.
Ədədi qiymətlərlə ifadə olunmuş əlamətlər kəmiyyət əlamətləri adlanır. Məsələn, insanın yaşı, neft hasilatı, taxıl istehsalı və s.
Öyrənilən hadisənin ayrı-ayrı vahidlərində müxtəlif qiymətlər alan əlamətlər variasiya edən adlandırılır. Məsələn, müəssisədə işçilərin aldığı əmək haqqı – variasiya edən əlamətdir. Belə ki, onun qiyməti ayrı-ayrı işçilər üzrə fərqlənir. Variasiya edən əlamətinin öyrənilən hadisənin ayrı-ayrı vahidlərində aldığı qiymət variant adlanır.
Konkret statistik tədqiqatda əlamətlər əsas (mühüm) və ikinci dərəcəli (qeyri-mühüm) əlamətlərə ayrıla bilər. Öyrənilən hadisələri bilavasitə xarakterizə edən, onların mühüm xüsusiyyətlərini əks etdirən əlamətlərə əsas əlamətlər deyilir. Öyrənilən hadisələrin daxili məzmunu ilə bağlı olmayan əlamətlərə isə ikinci dərəcəli əlamətlər deyilir.
Statistika elminin mühüm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, öz predmetini öyrənərkən o statistik məcmu (toplu və ya yığım) yaradır. Statistik məcmu dedikdə, öyrənilən hadisənin, tədqiqatın vəzifələrinə müvafiq olaraq keyfiyyətcə eyni olan vahidlər çoxluğu başa düşülür. Statistik məcmunun tərkibi sabit olur. O, statistika tərəfindən konkret tədqiqatın məqsədlərinə müvafiq olaraq yaradılır.
Statistika elmi aşağıdakı hissələrə ayrılır: , iqtisadi statistika və onun sahələri, və onun sahələri.
Statistikanın ümumi nəzəriyyəsi ictimai hadisələrin statistik tədqiqinin prinsiplərini və metodlarını, statistikanın ən ümumi kateqoriyalarını (göstəricilərini) öyrənir.
İqtisadi statistikanın vəzifəsi milli iqtisadiyyatın vəziyyətini, sahələrin qarşılıqlı əlaqəsini, istehsal qüvvələrinin yerləşmə xüsusiyyətlərini, material, əmək, və maliyyə resurslarının mövcudluğunu, onlardan istifadənin əldə olunmuş səviyyəsini əks etdirən sintetik göstəriciləri işləyib hazırlamaq və təhlil etməkdən ibarətdir. İqtisadi statistikanın sahələrinə daxildir: sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti, nəqliyyat, rabitə, əmək, təbii resurslar, ətraf mühitin mühafizəsi statistikası və i.a. onların vəzifəsi müvafiq sahələrin inkişaf göstəriciləri sisteminin işlənməsi və təhlilidir.
İri sahələr statistikası daha xırda sahələr statistikasına ayrılır: məsələn, -maşınqayırma, , və s; - və i.a.
əhalinin həyat tərzinin və sosial münasibətlərin müxtəlif baxışlarının xarakteristikası üçün göstəricilər sistemi hazırlayır. Onun sahələri-əhali, siyasət, mədəniyyət, səhiyyə, elm, maarif, hüquq və s. statistikasıdır.
iqtisadi və ya sosial statistikanın göstəricilərinin bazasında təşkil olunur. Onlar isə öz növbəsində statistikanın ümumi nəzəriyyəsində işlənmiş kateqoriyalara (göstəricilərə) və metodlara əsaslanır.
Statistikanın metodologiyası
Statistika öz predmetini öyrənmək üçün müxtəlif metodları işləyib hazırlayır və tətbiq edir. Bu metodlar məcmusu statistik metodologiyanı təşkil edir. Statistik tədqiqatda konkret metodun tətbiqi qarşıya qoyulan vəzifədən və ilkin informasiyanın xarakterindən asılı olaraq müəyyən edilir.
Statistik metodologiyanın işlənməsinin və tətbiqinin ümumi əsasını ictimai həyat hadisələrinin öyrənilməsinə təşkil edir. Bu prinsipin əsas tələbi hadisə və proseslərə tam halında, qarşılıqlı əlaqə və asılılıqda, dəyişmə və inkişafda baxmaqdan ibarətdir.
Sosial-iqtisadi hadisələrin statistik öyrənilməsi zamanı materialist dialektikanın kəmiyyət dəyişikliklərinin keyfiyyət dəyişikliklərinə keçməsi haqqında müddəası rəhbər tutulur. Bu kütləvi sosial-iqtisadi hadisələrin kəmiyyət dəyişikliklərinin öyrənilməsi zamanı dərin keyfiyyət dəyişikliklərinin dərk edilməsi üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir.
iqtisadi nəzəriyyə ilə birlikdə statistikanın nəzəri əsasını təşkil edir.
Statistika nəzəri bazaya əsaslanaraq hadisələrin rəqəmlərlə əks etdirilməsinin spesifik metodlarını tətbiq edir. Bu isə öz ifadəsini statistik tədqiqatın aşağıdakı üç mərhələsində tapır.
- Elmi surətdə təşkil olunmuş kütləvi müşahidə. Onun köməyi ilə öyrənilən hadisənin ayrı-ayrı vahidləri (faktlar) haqqında ilkin informasiya alınır.
- Statistik materialın qruplaşdırılması və yekunlaşdırılması. Bu halda öyrənilən hadisə vahidlərinin eyninövlü qrup və yarımqruplara ayrılması, hər bir qrup və yarımqrup üzrə yekunların hesablanması və alınmış nəticələrin statistika cədvəlində əks etdirilməsi nəzərdə tutulur.
- Yekunlaşdırma zamanı alınmış statistik göstəricilərin işlənməsi və öyrənilən hadisənin vəziyyəti və onun inkişafının qanunauyğunluqları haqqında əsaslandırılmış nəticələr alınması üçün təhlil aparılması. Nəticələr bir qayda olaraq mətn şəklində şərh olunur və qrafik və cədvəllərlə müşayiət olunur.
Məlumatların işlənməsi zamanı ayrı-ayrı eyninövlü qrupların (yarımqrupların) xüsusiyyətlərini, onlar arasındakı qarşılıqlı əlaqə və asılılıqları əks etdirən analitik göstəricilər hesablanır. Onlar , və indekslər şəklində müəyyən edilirlər. Tədqiqatın bu mərhələsi üçün statistik metodların bütün arsenalının tətbiqi xarakterikdir.
Beləliklə, spesifik statistik metod analiz və sintezin birləşdirilməsinə əsaslanır. Əvvəlcə öyrənilən hadisənin tərkibində hissələr (qrup və yarımqruplar) ayrılır və ayrıca öyrənilir, əlamətin kəmiyyətində müşahidə edilən fərqlərin mühüm olub-olmaması qiymətləndirilir, fərqlərin səbəbləri aşkar edilir. Sonra isə hadisənin bütün tərəfləri, meylləri və inkişaf formaları məcmusuna bütövlükdə xarakteristika verilir.
Statistik tədqiqatın mərhələləri bir-biri ilə sıx bağlıdır. Onların birində yol verilən nöqsan bütövlükdə bütün tədqiqata təsir göstərir. Ona görə də statistika elminin qaydalarına ciddi riayət olunması statistik tədqiqatın bütün mərhələlərində vacibdir.
Statistik metoddan danışarkən onun riyaziyyatla əlaqəsini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu əlaqə onunla izah olunur ki, miqdar nisbətlərinin ölçülməsi və təhlili üçün riyazi üsul və metodların tətbiqi lazımdır. Statistika öz işində uzun müddət riyaziyyatın sadə üsullarından (hesab qaydaları, cəbri ifadələr və s.) istifadə etmişdir. Lakin kütləvi təsadüfi proseslərin öyrənilməsi xüsusi riyazi fənlərdən-ehtimal nəzəriyyəsi və riyazi statistikadan istifadə edilməsinə ehtiyac doğurdu.
Ehtimal nəzəriyyəsi təsadüfi proseslərin tədqiqi ilə məşğul olur. Onun teorem və qanunlarından statistika geniş istifadə edir. İctimai hadisələrin inkişafının meyl və qanunauyğunluqlarının öyrənilməsində statistika böyük ədədlər qanununa əsaslanır. Bu qanun təsadüfilik və zəruriliyin dialektikasını ifadə edir. Bunun mahiyyəti aşağıdakı kimidir: kifayət qədər böyük saylı hallar (statistik məcmu vahidləri) üzrə məlumatları cəmlədikdə öyrənilən hallar toplusunun ayrı-ayrı vahidlərinin fərqi qarşılıqlı ödənir və ümumi orta kəmiyyətlərdə hadisənin mühüm xarakterik cizgiləri və qarşılıqlı əlaqələri bütövlükdə ifadə olunur. Yəni çoxsaylı təsadüfi amillərin birgə təsiri, təsadüfdən demək olar ki, asılı olmayan nəticəyə gətirir.
Deməli, böyük ədədlər qanununun əsas məzmunu bütövlükdə bütün məcmu üçün xarakterik olan müəyyən səviyyədən fərdi meyllərin qarşılıqlı ödənməsindən ibarətdir. Elə bu qarşılıqlı ödənmələrin nəticəsində qanunauyğunluq meydana çıxır. Ona görə də statistik tədqiqatın əsasında həmişə faktların kütləvi müşahidəsi durur. Müşahidə vahidlərinin həcmi nə qədər böyükdürsə, müşahidə edilən orta kəmiyyətlər öyrənilən hadisənin qanunauyğunluğunu bir o qədər dəqiq ifadə edir. Statistika təcrübəsində mühüm əhəmiyyətə malik olan müşahidənin seçmə metodunun tətbiqi buna əsaslanır.
Statistikada riyazi statistikanın metodları-variasiya sıralarının təhlili, korrelyasiya və reqressiya təhlili geniş tətbiq edilir. Son vaxtlar ali riyaziyyatın digər üsullarından da (optimal proqramlaşdırma metodları, surətlərin tanınması metodları və s.) istifadə edilir.
Müasir şəraitdə hesablama texnikasının geniş tətbiqi ilə əlaqədar olaraq riyaziyyatın statistikanın inkişafında əhəmiyyəti kəskin surətdə artmışdır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, mürəkkəb riyazi aparatdan istifadə edilməsi statistikanı riyaziyyata çevirməməlidir. Sosial-iqtisadi həyat hadisələrini onların konkret özünəməxsusluğu ilə öyrənən statistika üçün riyaziyyat yalnız tədqiqat aləti əhəmiyyətinə malikdir.
Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində statistikanın vəzifələri
Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində köklü iqtisadi islahatların həyata keçirilməsinin əsasını inzibati-komanda idarəetmə formasından iqtisadi idarəetməyə keçilməsi təşkil edir. Bu xalq təsərrüfatını idarəetmə sisteminin tərkib hissəsi kimi statistika qarşısında yeni vəzifələr qoyur.
Statistikanın inkişafının yeni mərhələsində onun əsas vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:
1)elmi surətdə əsaslandırılmış göstəricilər sistemi əsasında cəmiyyətdə baş verən iqtisadi və sosial proseslərdəki dərin dəyişikliklərin hərtərəfli tədqiqi;
2)xalq təsərrüfatının inkişaf meyllərinin ümumiləşdirilməsi və proqnozlaşdırılması;
3)ictimai istehsalın səmərəliliyinin mövcud ehtiyatlarının aşkar edilməsi;
qanunverici hakimiyyətin, idarəetmə, icra və təsərrüfat orqanlarının, həmçinin geniş ictimaiyyətin vaxtlı-vaxtında geniş informasiya ilə təmin edilməsi.
Statistikanın ictimai fikrin formalaşmasının amili kimi ictimai-siyasi rolunun dəyişildiyi şəraitdə, aşkarlığın genişlənməsi və ümumi statistik informasiyanın əldə edilməsinin mümkün olması xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Lakin bu zaman fərdi məlumatların məxfi saxlanması prinsipi gözlənilməlidir. Bu cəmiyyətin demokratikləşdirilməsinin ən vacib elementlərindən biridir. Statistik informasiyanın nəşrinin genişləndirilməsi yerlərdə, ayrı-ayrı regionlarda işlərin vəziyyətini daha yaxşı görməyə, diqqəti yol verilmiş nöqsan və çatışmazlıqlara və onların aradan qaldırılmasına yönəltməyə mikan verir.
Statistikanın artan ictimai-siyasi əhəmiyyəti onun inkişafının başlıca istiqamətlərini müəyyən edir: statistik informasiyanın təhlilinin təkmilləşdirilməsi, hesabatların qaydaya sal
ınması, onların etibarlılığının təmin edilməsi.
Statistik informasiyanın etibarlılığının yüksəldilməsinin başlıca vasitəsi onun yaradılma metodologiyasının daha da təkmilləşdirilməsidir. Qarşıda sosial və iqtisadi inkişaf nəticələrinin şişirdilməisnə imkan verən mövcud metodikaya yenidən baxılması durur.
Statistika elmi qarşısında, iqtisadiyyatın müasir və gələcək inkişafı şəraitinə cavab verən, statistik informasiyanın həcminin və quruluşunun nəzəri cəhətdən əsaslandırılması kimi ciddi problemlər durur.
Başdan-başa hesabatdan statistik müşahidənin başdan-başa olmayan növlərinə (birdəfəlik uçot, seçmə və monoqrafik tədqiqat) keçilməsinin həll edilməsi çox vacibdir. Bunu birbaşa bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisələrin mövqeyinin dəyişilməsi, müxtəlif təsərrüfat qurumlarının mövcud olması və onların təşkilati-iqtisadi proseslərinin dinamikliyi tələb edir.
Müşahidənin başdan-başa olmayan statistik metodlarının tətbiqi, baş verən şərait dəyişikliklərinə operativ reaksiya verilməsini yüksəldir, idarəetməni vaxtlı-vaxtında qərarlar qəbul edilməsinə imkan verən informasiya ilə təmin edir. Dövri seçmə tədqiqatları kütləvi sosial-iqtisadi hadisələrin dəyişilməsinin, regionlarda işlərin vəziyyətinin statistik müşahidəsinin başlıca vasitəsi olmalıdır. Bazar iqtisadiyyatına keçid milli hesablar sisteminin (MHS) mühasibat uçotuna və statistikaya tətbiqini zəruri edir. Dünya praktikasında tətbiq geniş edilən MHS bazar iqtisadi münasibətlərinin tələblərinə və xüsusiyyətlərinə daha geniş cavab verir. Bununla bağlı olaraq BMT-nin beynəlxalq statistik xidmət orqanları, ilk növbədə Statistika Komissiyası ilə əlaqələri inkişaf etdirmək lazımdır.
Həmçinin bax
İstinadlar
- https://www.azleks.az/online-dictionary/ehsaiyy%C9%99?s=my 2021-11-30 at the Wayback Machine Ehsaiyyə statistika
- Encyclopedia of Archaeology. Credo Reference: Oxford: Elsevier Science. 2008.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Statistika lat status veziyyet ve ya Ehsaiyye insan cemiyyetinin ve inkisafinda kemiyyet deyisikliklerini oyrenen ve bu sahede elde edilen melumati reqemleri elmi ve praktik meqsedler ucun isleyib hazirlamaqla mesgul olan elm Fiserin Iris ciceyi melumat destinden Iris versicolor ucun sepal enlerinin histoqrami EtimologiyaStatistika sozu latinca status sozunden gelmisdir herfi tercumesi hadiselerin veziyyeti demekdir Bu sozun kokunden stato dovlet statista statistik dovlet islerinin bilicisi ve statistica statistika dovlet haqqinda mueyyen biliklerin melumatlarin cemi sozleri yaranmisdir Bu terminden ilk defe alman alimi felsefe ve huquq professoru 1719 1772 istifade etmisdir O 1746 ci ilden evvelce Marburq sonra ise statistika adlandirdigi yeni fenni tedris etmeye baslamisdir TarixiStatistikada alman tesviri mektebinin esasini qoyan Q Axenvalin statistika haqqinda baxislari muasir baxislardan ehemiyyetli derecede ferqlenir O yeni tedris olunan fennin mezmununu dovletlerin siyasi veziyyetinin ve diqqetelayiq yerlerin tesvir edilmesi hesab edirdi Ingilis siyasi arifmetika mektebinin yaradicilari olan Con Braunt 1620 1674 ve Vilyam Pettinin 1623 1687 elmi baxislari statistika haqqinda muasir baxislara daha yaxin olmusdur Tesadufi deyil ki K Marks V Pettini siyasi iqtisadin atasi ve statistikanin yaradicisi adlandirmisdir Statistikanin sonraki inkisafi Belcika statistiki A Ketlenin 1796 1874 adi ile baglidir islenmesinde onun xususi xidmetini qeyd etmek lazimdir Statistikanin inkisafinda riyazi istiqametin numayendeleri olan 1822 1911 1857 1936 1876 1936 1890 1962 1874 1948 ve s kimi alimlerin xususi xidmetleri olmusdur Bele ki K Pirson hadiseler arasindaki qarsiliqli elaqelerin miqdarca qiymetlendirilmesi nezeriyyesinin islenmesinde boyuk xidmete malikdir V Qossete Styudent leqebi ile yazmisdir mexsusdur Ronald Fiser miqdar tehlili metodlarini inkisaf etdirmisdir Dispersiya tehlili metodu onun adi ile baglidir M Mitcel ise ideyasini ireli surmusdur Bu istiqametin numayendeleri tam haqli olaraq statistikanin esasini ehtimal nezeriyyesi hesab edirler Hazirda statistika termini uc menada isledilir Ilk novbede statistika dedikde adamlarin xususi praktiki fealiyyet sahesi basa dusulur Hansi ki bu fealiyyet sosial iqtisadi inkisaf seviyyesini eks etdiren melumatlarin toplanmasi islenmesi ve tehliline istiqametlenmisdir Ikincisi statistika tecrubesinde istifade olunan nezeri fikirlerin ve metodlarin islenmesi ile mesgul olan elm sahesi statistika adlandirilir Nehayet bezen muxtelif hesabatlarda eks etdirilen dovri metbuatda ve kulliyyatlarda derc edilen statistik melumatlar da statistika adlandirilir Statistikanin predmetiHer bir elm onu diger elmlerden ferqlendiren ozunemexsus ferqli xususiyyetlere malik olur Elmin baslica xususiyyeti onun predmetinde ifade olunur Statistikanin predmetini kutlevi sosial iqtisadi heyat hadiseleri teskil edir O mueyyen mekan ve zaman seraitinde bu hadiselerin kemiyyet terefini onlarin keyfiyyet mezmunundan ayrilmaz suretde oyrenir Cemiyyetin sosial iqtisadi heyati muxtelif nov kutlevi hadiselerde gorunur meselen muxtelif nov mehsul istehsali ve istehlaki mehsul ixraci yuk ve sernisin dasinmasi ve diger iqtisadi medeni ve siyasi heyat hadiseleri Statistika eyni zamanda tebii resurslari ve tebii seraiti de oyrenir Cunki onlar cemiyyet heyatina ehemiyyetli tesir gosterir Cemiyyet heyatinda bas veren hadise ve prosesler statistika terefinden statistik gostericiler vasitesile oyrenilir Oyrenilen hadisenin xassesinin xususiyyetinin kemiyyetce qiymetlendirilmesidir Statistika statistik gostericilerin komeyi ile oyrenilen hadiselerin hecmini onlarin xususiyyetlerini inkisafin qanunauygunluqlarini ve qarsiliqli elaqesini xarakterize edir Bu noqteyi nezerden statistik gostericiler iki esas nove ayrilir ucot qiymetlendirme gostericileri ve analitik gostericiler Ucot Ucot qiymetlendirme gostericileri oyrenilen hadisenin hecmini ve ya seviyyesini eks etdirir Oyrenilen hadisenin spesifik xususiyyetlerinden asili olaraq ucot qiymetlendirme gostericileri ya onlarin mueyyen mekanda yayilma hecmini ya da mueyyen momentde anda elde olunmus inkisaf seviyyesini eks etdirir Statistik informasiyanin tehlili ucun tetbiq edilir ve oyrenilen hadisenin inkisaf xususiyyetlerini elametin tipikliyini onun ayri ayri hisselerinin nisbetini mueyyen mekanda yayilma derecesini zamanca inkisaf suretini ve s xarakterize edir Statistikada analitik gostericiler kimi nisbi ve orta kemiyyetler dinamika elaqe sixligi ve basqa gostericiler tetbiq edilir Statistika elminin gosterici ile six bagli olan muhum kateqoriyalarindan biri elamet anlayisidir Statistikada elamet dedikde oyrenilen hadiseye xas olan ve onu diger hadiselerden ferqlendiren xasse xususiyyet basa dusulur Bezen statistik gosterici ve oyrenilen hadisenin elameti anlayislari eynilesdirilir Nezere almaq lazimdir ki statistik gostericide oyrenilen hadisenin keyfiyyet ve kemiyyet terefleri birlikde ifade edilmis olur Oyrenilen elamet ise hadisenin yalniz keyfiyyet xususiyyetini eks etdirir Statistik tedqiqat zamani oyrenilen keyfiyyet elameti kemiyyet qiymeti alir ve statistik gosterici olur Statistikanin oyrendiyi elametler ya mena anlayislari ile ya da ededi qiymetlerle ifade oluna bilerler Mena anlayislari ile ifade olunan elametleri adlandirmaq qebul edilmisdir Meselen asagidakilar atributiv elametlerdir insanin cinsi kisi qadin tehsil pilleleri bakalavr magistratura doktorantura Atribut felsefe termini olub obyektin ayrilmaz muhum xassesini bildirir Eger atributiv elamet bir birinin eksi olan iki qiymetden yalniz birini qebul ede bilerse ona alternativ elamet deyilir Ededi qiymetlerle ifade olunmus elametler kemiyyet elametleri adlanir Meselen insanin yasi neft hasilati taxil istehsali ve s Oyrenilen hadisenin ayri ayri vahidlerinde muxtelif qiymetler alan elametler variasiya eden adlandirilir Meselen muessisede iscilerin aldigi emek haqqi variasiya eden elametdir Bele ki onun qiymeti ayri ayri isciler uzre ferqlenir Variasiya eden elametinin oyrenilen hadisenin ayri ayri vahidlerinde aldigi qiymet variant adlanir Konkret statistik tedqiqatda elametler esas muhum ve ikinci dereceli qeyri muhum elametlere ayrila biler Oyrenilen hadiseleri bilavasite xarakterize eden onlarin muhum xususiyyetlerini eks etdiren elametlere esas elametler deyilir Oyrenilen hadiselerin daxili mezmunu ile bagli olmayan elametlere ise ikinci dereceli elametler deyilir Statistika elminin muhum xususiyyeti ondan ibaretdir ki oz predmetini oyrenerken o statistik mecmu toplu ve ya yigim yaradir Statistik mecmu dedikde oyrenilen hadisenin tedqiqatin vezifelerine muvafiq olaraq keyfiyyetce eyni olan vahidler coxlugu basa dusulur Statistik mecmunun terkibi sabit olur O statistika terefinden konkret tedqiqatin meqsedlerine muvafiq olaraq yaradilir Statistika elmi asagidaki hisselere ayrilir iqtisadi statistika ve onun saheleri ve onun saheleri Statistikanin umumi nezeriyyesi ictimai hadiselerin statistik tedqiqinin prinsiplerini ve metodlarini statistikanin en umumi kateqoriyalarini gostericilerini oyrenir Iqtisadi statistikanin vezifesi milli iqtisadiyyatin veziyyetini sahelerin qarsiliqli elaqesini istehsal quvvelerinin yerlesme xususiyyetlerini material emek ve maliyye resurslarinin movcudlugunu onlardan istifadenin elde olunmus seviyyesini eks etdiren sintetik gostericileri isleyib hazirlamaq ve tehlil etmekden ibaretdir Iqtisadi statistikanin sahelerine daxildir senaye kend teserrufati tikinti neqliyyat rabite emek tebii resurslar etraf muhitin muhafizesi statistikasi ve i a onlarin vezifesi muvafiq sahelerin inkisaf gostericileri sisteminin islenmesi ve tehlilidir Iri saheler statistikasi daha xirda saheler statistikasina ayrilir meselen masinqayirma ve s ve i a ehalinin heyat terzinin ve sosial munasibetlerin muxtelif baxislarinin xarakteristikasi ucun gostericiler sistemi hazirlayir Onun saheleri ehali siyaset medeniyyet sehiyye elm maarif huquq ve s statistikasidir iqtisadi ve ya sosial statistikanin gostericilerinin bazasinda teskil olunur Onlar ise oz novbesinde statistikanin umumi nezeriyyesinde islenmis kateqoriyalara gostericilere ve metodlara esaslanir Kolgeli bolgelerle Standart Normal Ehtimal PaylanmasiStatistikanin metodologiyasiStatistika oz predmetini oyrenmek ucun muxtelif metodlari isleyib hazirlayir ve tetbiq edir Bu metodlar mecmusu statistik metodologiyani teskil edir Statistik tedqiqatda konkret metodun tetbiqi qarsiya qoyulan vezifeden ve ilkin informasiyanin xarakterinden asili olaraq mueyyen edilir Statistik metodologiyanin islenmesinin ve tetbiqinin umumi esasini ictimai heyat hadiselerinin oyrenilmesine teskil edir Bu prinsipin esas telebi hadise ve proseslere tam halinda qarsiliqli elaqe ve asililiqda deyisme ve inkisafda baxmaqdan ibaretdir Sosial iqtisadi hadiselerin statistik oyrenilmesi zamani materialist dialektikanin kemiyyet deyisikliklerinin keyfiyyet deyisikliklerine kecmesi haqqinda muddeasi rehber tutulur Bu kutlevi sosial iqtisadi hadiselerin kemiyyet deyisikliklerinin oyrenilmesi zamani derin keyfiyyet deyisikliklerinin derk edilmesi ucun muhum ehemiyyete malikdir iqtisadi nezeriyye ile birlikde statistikanin nezeri esasini teskil edir Statistika nezeri bazaya esaslanaraq hadiselerin reqemlerle eks etdirilmesinin spesifik metodlarini tetbiq edir Bu ise oz ifadesini statistik tedqiqatin asagidaki uc merhelesinde tapir Elmi suretde teskil olunmus kutlevi musahide Onun komeyi ile oyrenilen hadisenin ayri ayri vahidleri faktlar haqqinda ilkin informasiya alinir Statistik materialin qruplasdirilmasi ve yekunlasdirilmasi Bu halda oyrenilen hadise vahidlerinin eyninovlu qrup ve yarimqruplara ayrilmasi her bir qrup ve yarimqrup uzre yekunlarin hesablanmasi ve alinmis neticelerin statistika cedvelinde eks etdirilmesi nezerde tutulur Yekunlasdirma zamani alinmis statistik gostericilerin islenmesi ve oyrenilen hadisenin veziyyeti ve onun inkisafinin qanunauygunluqlari haqqinda esaslandirilmis neticeler alinmasi ucun tehlil aparilmasi Neticeler bir qayda olaraq metn seklinde serh olunur ve qrafik ve cedvellerle musayiet olunur Melumatlarin islenmesi zamani ayri ayri eyninovlu qruplarin yarimqruplarin xususiyyetlerini onlar arasindaki qarsiliqli elaqe ve asililiqlari eks etdiren analitik gostericiler hesablanir Onlar ve indeksler seklinde mueyyen edilirler Tedqiqatin bu merhelesi ucun statistik metodlarin butun arsenalinin tetbiqi xarakterikdir Belelikle spesifik statistik metod analiz ve sintezin birlesdirilmesine esaslanir Evvelce oyrenilen hadisenin terkibinde hisseler qrup ve yarimqruplar ayrilir ve ayrica oyrenilir elametin kemiyyetinde musahide edilen ferqlerin muhum olub olmamasi qiymetlendirilir ferqlerin sebebleri askar edilir Sonra ise hadisenin butun terefleri meylleri ve inkisaf formalari mecmusuna butovlukde xarakteristika verilir Statistik tedqiqatin merheleleri bir biri ile six baglidir Onlarin birinde yol verilen noqsan butovlukde butun tedqiqata tesir gosterir Ona gore de statistika elminin qaydalarina ciddi riayet olunmasi statistik tedqiqatin butun merhelelerinde vacibdir Statistik metoddan danisarken onun riyaziyyatla elaqesini xususi qeyd etmek lazimdir Bu elaqe onunla izah olunur ki miqdar nisbetlerinin olculmesi ve tehlili ucun riyazi usul ve metodlarin tetbiqi lazimdir Statistika oz isinde uzun muddet riyaziyyatin sade usullarindan hesab qaydalari cebri ifadeler ve s istifade etmisdir Lakin kutlevi tesadufi proseslerin oyrenilmesi xususi riyazi fenlerden ehtimal nezeriyyesi ve riyazi statistikadan istifade edilmesine ehtiyac dogurdu Ehtimal nezeriyyesi tesadufi proseslerin tedqiqi ile mesgul olur Onun teorem ve qanunlarindan statistika genis istifade edir Ictimai hadiselerin inkisafinin meyl ve qanunauygunluqlarinin oyrenilmesinde statistika boyuk ededler qanununa esaslanir Bu qanun tesadufilik ve zeruriliyin dialektikasini ifade edir Bunun mahiyyeti asagidaki kimidir kifayet qeder boyuk sayli hallar statistik mecmu vahidleri uzre melumatlari cemledikde oyrenilen hallar toplusunun ayri ayri vahidlerinin ferqi qarsiliqli odenir ve umumi orta kemiyyetlerde hadisenin muhum xarakterik cizgileri ve qarsiliqli elaqeleri butovlukde ifade olunur Yeni coxsayli tesadufi amillerin birge tesiri tesadufden demek olar ki asili olmayan neticeye getirir Demeli boyuk ededler qanununun esas mezmunu butovlukde butun mecmu ucun xarakterik olan mueyyen seviyyeden ferdi meyllerin qarsiliqli odenmesinden ibaretdir Ele bu qarsiliqli odenmelerin neticesinde qanunauygunluq meydana cixir Ona gore de statistik tedqiqatin esasinda hemise faktlarin kutlevi musahidesi durur Musahide vahidlerinin hecmi ne qeder boyukdurse musahide edilen orta kemiyyetler oyrenilen hadisenin qanunauygunlugunu bir o qeder deqiq ifade edir Statistika tecrubesinde muhum ehemiyyete malik olan musahidenin secme metodunun tetbiqi buna esaslanir Statistikada riyazi statistikanin metodlari variasiya siralarinin tehlili korrelyasiya ve reqressiya tehlili genis tetbiq edilir Son vaxtlar ali riyaziyyatin diger usullarindan da optimal proqramlasdirma metodlari suretlerin taninmasi metodlari ve s istifade edilir Muasir seraitde hesablama texnikasinin genis tetbiqi ile elaqedar olaraq riyaziyyatin statistikanin inkisafinda ehemiyyeti keskin suretde artmisdir Lakin nezere almaq lazimdir ki murekkeb riyazi aparatdan istifade edilmesi statistikani riyaziyyata cevirmemelidir Sosial iqtisadi heyat hadiselerini onlarin konkret ozunemexsuslugu ile oyrenen statistika ucun riyaziyyat yalniz tedqiqat aleti ehemiyyetine malikdir Bazar iqtisadiyyatina kecid seraitinde statistikanin vezifeleriBazar iqtisadiyyatina kecid seraitinde koklu iqtisadi islahatlarin heyata kecirilmesinin esasini inzibati komanda idareetme formasindan iqtisadi idareetmeye kecilmesi teskil edir Bu xalq teserrufatini idareetme sisteminin terkib hissesi kimi statistika qarsisinda yeni vezifeler qoyur Statistikanin inkisafinin yeni merhelesinde onun esas vezifeleri asagidakilardan ibaretdir 1 elmi suretde esaslandirilmis gostericiler sistemi esasinda cemiyyetde bas veren iqtisadi ve sosial proseslerdeki derin deyisikliklerin herterefli tedqiqi 2 xalq teserrufatinin inkisaf meyllerinin umumilesdirilmesi ve proqnozlasdirilmasi 3 ictimai istehsalin semereliliyinin movcud ehtiyatlarinin askar edilmesi qanunverici hakimiyyetin idareetme icra ve teserrufat orqanlarinin hemcinin genis ictimaiyyetin vaxtli vaxtinda genis informasiya ile temin edilmesi Statistikanin ictimai fikrin formalasmasinin amili kimi ictimai siyasi rolunun deyisildiyi seraitde askarligin genislenmesi ve umumi statistik informasiyanin elde edilmesinin mumkun olmasi xususi ehemiyyete malikdir Lakin bu zaman ferdi melumatlarin mexfi saxlanmasi prinsipi gozlenilmelidir Bu cemiyyetin demokratiklesdirilmesinin en vacib elementlerinden biridir Statistik informasiyanin nesrinin genislendirilmesi yerlerde ayri ayri regionlarda islerin veziyyetini daha yaxsi gormeye diqqeti yol verilmis noqsan ve catismazliqlara ve onlarin aradan qaldirilmasina yoneltmeye mikan verir Statistikanin artan ictimai siyasi ehemiyyeti onun inkisafinin baslica istiqametlerini mueyyen edir statistik informasiyanin tehlilinin tekmillesdirilmesi hesabatlarin qaydaya sal inmasi onlarin etibarliliginin temin edilmesi Statistik informasiyanin etibarliliginin yukseldilmesinin baslica vasitesi onun yaradilma metodologiyasinin daha da tekmillesdirilmesidir Qarsida sosial ve iqtisadi inkisaf neticelerinin sisirdilmeisne imkan veren movcud metodikaya yeniden baxilmasi durur Statistika elmi qarsisinda iqtisadiyyatin muasir ve gelecek inkisafi seraitine cavab veren statistik informasiyanin hecminin ve qurulusunun nezeri cehetden esaslandirilmasi kimi ciddi problemler durur Basdan basa hesabatdan statistik musahidenin basdan basa olmayan novlerine birdefelik ucot secme ve monoqrafik tedqiqat kecilmesinin hell edilmesi cox vacibdir Bunu birbasa bazar iqtisadiyyati seraitinde muessiselerin movqeyinin deyisilmesi muxtelif teserrufat qurumlarinin movcud olmasi ve onlarin teskilati iqtisadi proseslerinin dinamikliyi teleb edir Musahidenin basdan basa olmayan statistik metodlarinin tetbiqi bas veren serait deyisikliklerine operativ reaksiya verilmesini yukseldir idareetmeni vaxtli vaxtinda qerarlar qebul edilmesine imkan veren informasiya ile temin edir Dovri secme tedqiqatlari kutlevi sosial iqtisadi hadiselerin deyisilmesinin regionlarda islerin veziyyetinin statistik musahidesinin baslica vasitesi olmalidir Bazar iqtisadiyyatina kecid milli hesablar sisteminin MHS muhasibat ucotuna ve statistikaya tetbiqini zeruri edir Dunya praktikasinda tetbiq genis edilen MHS bazar iqtisadi munasibetlerinin teleblerine ve xususiyyetlerine daha genis cavab verir Bununla bagli olaraq BMT nin beynelxalq statistik xidmet orqanlari ilk novbede Statistika Komissiyasi ile elaqeleri inkisaf etdirmek lazimdir Hemcinin baxUmumdunya Statistika GunuIstinadlarhttps www azleks az online dictionary ehsaiyy C9 99 s my 2021 11 30 at the Wayback Machine Ehsaiyye statistika Encyclopedia of Archaeology Credo Reference Oxford Elsevier Science 2008