Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İrokezlər və ya irogezlər (fr. Iroquois) — ABŞ-də (Nyu-York, Oklohoma ştatlarında) və Kanadada (Ontario, Kvebek əyalətlərində) yaşayan qəbilə ittifaqı.
Tarixi
Hindu qəbilələri inkişaf dərəcəsinə görə bir-birindən fərqlənirdi. buranı ilk dəfə kəşf edəndə, və Britaniya Kolumbiyasının adam əti yeyən tayfalarından tutmuş, Meksikanın və Perunun iri şəhərlərə malik olan və yüksək mədəniyyət yaratmış qəbilələrinə qədər, burada müxtəlif dərəcələr mövcud idi.
Hinduya özünün çirkli viqvamı, cır-cındır paltarı və muncuqlarla bəzədilmiş mokasinləri (ayaqqabıları) daha xoş gəlirdi. O, canavar kimi ulaya, vəhşi quş kimi çığıra, ağaclar arasından əsən külək kimi vıyıldaya bilirdi. Bunlar bir musiqi kimi hindunun könlünü oxşayırdı. O, öz yaşını bilmirdi. Mövsümlərin dəyişilməsini və vaxtın hesabını göydəki Ayla aparırdı.
Ən görkəmli hindu qəbilələrindən biri İrokezlər idi, onlar indiki Nyu-York ştatının bir çox hissələrində yaşayırdılar. Bəzi tayfalar Kanadaya qədər Ohayo vadisində və cənubda geniş yayılmışdılar. Onlar uzun, bir-birilə əlaqəsi olan evlər tikirdilər, kəndləri istehkamlandırırdılar, torpağı becərirdilər. Çeroki qəbiləsi də İrokezlərə məxsus idi. və Siu qəbilələri isə Missisipi çayının başına qədər Böyük Göllərin qərbini tuturdu.
Şimali Karolina Amerikada ilk daimi ingilis koloniyaları mövcud olanda meydana gəldi. Relinin 1584-cü il çarterinə əsasən böyük səyyah bu torpaqda hələ o vaxt daimi koloniya yaratmaq fikrinə düşmüşdü. 1711-ci ildə Şimali Karolinada hindular dəhşətli qırğın törətdi. Yüzlərlə məskun tomohavkın rəhmsiz qurbanı oldu. Əsas ziyan görənlər Nyu Berndəki almanlar oldu. Bu vaxt ağ əhalinin burada sayı 5 min nəfər idi. Onlar yerli qırmızı dərililərin torpağını tutmuşdular və bu onları bədbəxtliyə gətirib çıxardı. Tuskarorasın başçılığı altında müxtəlif qəbilələr bu qırğında iştirak etmişdi. Adamlar qaçıb Cənubi Karolinadan kömək aldı, polkovniklər Con Barnuell və Ceyms Moorun başçılığı altında onlar qırmızı dərililəri ayrı-ayrı yerlərdə ovlayardılar və böyük bir döyüşdə hinduların 400 döyüşçüsünü məhv etdilər. Əcdadları Nyu-Yorkdan gəlmiş olan Tuskaroras axırda öz cənub vətənini tərk etməklə, öz əcdadlarının torpağına qayıtmağı qərara aldı. 1714-cü ildə onun dəstəsi uzaqlaşdı, İrokezlərə və ya Nyu-Yorkun Beş Xalqına qarışdı. Bu konfederasiya sonralar Altı Xalqa çevrildi.
Şampleyn isə ağılsızlıqla onları Fransaya əbədi düşmən etdi. Hələ çox əvvəl, 1609-cu ildə o, ağlar unutsalar da, irokezlərin heç vaxt unutmadığı və bağışlamadığı bir hərəkətə yol verdi. O, özünün and içmiş düşmənləri olan alqonkvinlərlə həmin gölün sahilinə, Hadson çayının mənbəyinə gəlib çıxdı, sonralar buranı ağsifətlilər onun adı ilə adlandırdılar. Burada ağlar odlu silahdan istifadə etdi. Bu vaxta qədər hindular belə şey eşitməmişdilər və o, mohaukları döyüşdə bütünlüklə darmadağın etdi. Hindular bu dəhşətli gündən sonra həmişə və hər yerdə nifrət etdikləri fransızlar əleyhinə istənilən adamlarla, istər holland və ya ingilis olsun fərqi yoxdur, ittifaqa girməyə hazır idilər. Fransızlar isə hələ irokezlərlə yaxşı münasibətdə olanda onların mülkiyyətlərini əhatəyə almışdılar, göllərin aralarındakı və Missisipi vadisində olan torpaqlara çəkilmişdilər.
Fransanın ahıl yaşda olan kralı - Günəş Kral öz imkanında olan böyük vasitələrlə Akadiyanı ingilislərə verməmək üçün son cəhdlər etdi, lakin bunlar heç bir nəticə vermədi. Utrext sülhü on altı il əvvəlki Risvik müqaviləsi kimi müvəqqəti idi. Çünki Amerikadakı problemlər həll edilməmiş qaldı. Müqavilədə Akadiyanın hüdudları göstərilmirdi, heç bu sənəd Britaniya koloniyaları ilə Kanada arasındakı sərhədləri də müəyyən etməmişdi. Müharibə közü bu dəfə də bütünlüklə söndürülməmiş qaldı və onun alışıb alova çevrilməsi dövrü nə vaxtsa gələcəkdi. Utrext müqaviləsi nominal sülh gətirdi və otuz ildən sonra bu sülh də pozuldu. Bu vaxt iki qonşu millət qəzəbli pələnglər kimi bir-birinin üzərinə atılmağa hazır idi. Lakin cənubda hələ dinclik yox idi. Hələ müharibə davam edən vaxt Şimali Karolina qan və terrorla irokez tayfalarına üstün gələ bildi. Müharibə qurtardıqdan sonra isə Cənubi Karolina ispanlarla birlikdə onların üstünə hücum edən hindu tayfalarının bütöv birliyinə qalib gəldi. Tuskarora tayfaları şimalda öz qohumları irokezlərlə birləşmək üçün Nyu Yorka miqrasiya etdikdə, Karolina onların təhlükəsindən birdəfəlik qurtardı.
Cənubi Karolinanın meşələrində hökmranlıq edən güclü hindu tayfaları - yamassilər, kataubalar və çerokilər şimaldan olan irokezlərə qohum deyildilər və özlərinin ingilislər tərəfindən darmadağın edilməsinə imkan verdilər. İspanlar onlardan istifadə etməyə çalışır və buna nail olurdular. Onlar böyük birliyə daxil oldular və yeddi-səkkiz min qoçaq döyüşçünü müharibə cığırına çıxarıb, ingilisləri məhv etməyə göndərdilər. 1715-ci ilin aprelindən 1716-cı ilin fevralınadək on ay ərzində bu vəhşi əməliyyat qurtarmırdı və dörd yüz ağ adam onların əlindən həlak oldu. Lakin axırıncı haqq-hesab vaxtı gəlib çatanda onların tayfalarının qalıqları özlərinə yeni yurd axtarmağa başladı. Onlara qarşı mübarizə Karolinanı taqətdən salırdı, çoxlu qan və pul rüsumu tələb edirdi. Adamlar buna görə çox vaxt qidalanmaq üçün ərzaq da tapmırdılar. Bəziləri öz evini tərk edib gedirdi ki, daha az dəhşətli qiymətə bir qədər dinclik tapsın. Lakin artıq burada da azacıq dinclik var idi və tam məhvolma təhlükəsi artıq sovuşmuşdu.
Hindular arasında övlad, nəsl adətən ana xətti ilə tanınırdı. İrokezlər arasında qadınlar torpağa sahib olurdular və kişilər üzərində böyük nüfuza malik idilər. Hindu qəbilə başçısının qadın olması Şimali Amerika tayfaları arasında qeyri-adi bir şey hesab edilmirdi.
Ədəbiyyat
- Энциклопедия «Народы и религии мира» под ред. В. А. Тишкова.— Москва, 1989.
- Аверкиева Ю.П. Индейцы Северной Америки. От родового общества к классовому. — Москва: Наука, 1974. — 348 с.
- Морган, Льюис. Лига ходеносауни, или ирокезов. — Москва: Наука, 1983. — 301 с.
- Fenton, William N. The Great Law and the Longhouse: A Political History of the Iroquois Confederacy. — Norman: University of Oklahoma Press, 1998. — .
- Jennings, Francis. The Ambiguous Iroquois Empire: the Covenant Chain Confederation of Indian Tribes with English Colonies from Its Beginnings to the Lancaster Treaty of 1744. — New York: Norton, 1990. — 438 с. — .
Xarici keçidlər
- Народы Северного Вудленда. Статьи на сайте Месоамерика.
- Индейский матриархат. Статья в .
- Ф.Энгельс — Ирокезский род
- Iroquois Indian Museum
- Canadian Genealogy — The Iroquois
- Моҝиканлар // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. VII ҹилд: Мисир—Прадо. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1983. С. 24.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Irokezler ve ya irogezler fr Iroquois ABS de Nyu York Oklohoma statlarinda ve Kanadada Ontario Kvebek eyaletlerinde yasayan qebile ittifaqi TarixiHindu qebileleri inkisaf derecesine gore bir birinden ferqlenirdi burani ilk defe kesf edende ve Britaniya Kolumbiyasinin adam eti yeyen tayfalarindan tutmus Meksikanin ve Perunun iri seherlere malik olan ve yuksek medeniyyet yaratmis qebilelerine qeder burada muxtelif dereceler movcud idi Hinduya ozunun cirkli viqvami cir cindir paltari ve muncuqlarla bezedilmis mokasinleri ayaqqabilari daha xos gelirdi O canavar kimi ulaya vehsi qus kimi cigira agaclar arasindan esen kulek kimi viyildaya bilirdi Bunlar bir musiqi kimi hindunun konlunu oxsayirdi O oz yasini bilmirdi Movsumlerin deyisilmesini ve vaxtin hesabini goydeki Ayla aparirdi En gorkemli hindu qebilelerinden biri Irokezler idi onlar indiki Nyu York statinin bir cox hisselerinde yasayirdilar Bezi tayfalar Kanadaya qeder Ohayo vadisinde ve cenubda genis yayilmisdilar Onlar uzun bir birile elaqesi olan evler tikirdiler kendleri istehkamlandirirdilar torpagi becerirdiler Ceroki qebilesi de Irokezlere mexsus idi ve Siu qebileleri ise Missisipi cayinin basina qeder Boyuk Gollerin qerbini tuturdu Simali Karolina Amerikada ilk daimi ingilis koloniyalari movcud olanda meydana geldi Relinin 1584 cu il carterine esasen boyuk seyyah bu torpaqda hele o vaxt daimi koloniya yaratmaq fikrine dusmusdu 1711 ci ilde Simali Karolinada hindular dehsetli qirgin toretdi Yuzlerle meskun tomohavkin rehmsiz qurbani oldu Esas ziyan gorenler Nyu Berndeki almanlar oldu Bu vaxt ag ehalinin burada sayi 5 min nefer idi Onlar yerli qirmizi derililerin torpagini tutmusdular ve bu onlari bedbextliye getirib cixardi Tuskarorasin basciligi altinda muxtelif qebileler bu qirginda istirak etmisdi Adamlar qacib Cenubi Karolinadan komek aldi polkovnikler Con Barnuell ve Ceyms Moorun basciligi altinda onlar qirmizi derilileri ayri ayri yerlerde ovlayardilar ve boyuk bir doyusde hindularin 400 doyuscusunu mehv etdiler Ecdadlari Nyu Yorkdan gelmis olan Tuskaroras axirda oz cenub vetenini terk etmekle oz ecdadlarinin torpagina qayitmagi qerara aldi 1714 cu ilde onun destesi uzaqlasdi Irokezlere ve ya Nyu Yorkun Bes Xalqina qarisdi Bu konfederasiya sonralar Alti Xalqa cevrildi Sampleyn ise agilsizliqla onlari Fransaya ebedi dusmen etdi Hele cox evvel 1609 cu ilde o aglar unutsalar da irokezlerin hec vaxt unutmadigi ve bagislamadigi bir herekete yol verdi O ozunun and icmis dusmenleri olan alqonkvinlerle hemin golun sahiline Hadson cayinin menbeyine gelib cixdi sonralar burani agsifetliler onun adi ile adlandirdilar Burada aglar odlu silahdan istifade etdi Bu vaxta qeder hindular bele sey esitmemisdiler ve o mohauklari doyusde butunlukle darmadagin etdi Hindular bu dehsetli gunden sonra hemise ve her yerde nifret etdikleri fransizlar eleyhine istenilen adamlarla ister holland ve ya ingilis olsun ferqi yoxdur ittifaqa girmeye hazir idiler Fransizlar ise hele irokezlerle yaxsi munasibetde olanda onlarin mulkiyyetlerini ehateye almisdilar gollerin aralarindaki ve Missisipi vadisinde olan torpaqlara cekilmisdiler Fransanin ahil yasda olan krali Gunes Kral oz imkaninda olan boyuk vasitelerle Akadiyani ingilislere vermemek ucun son cehdler etdi lakin bunlar hec bir netice vermedi Utrext sulhu on alti il evvelki Risvik muqavilesi kimi muveqqeti idi Cunki Amerikadaki problemler hell edilmemis qaldi Muqavilede Akadiyanin hududlari gosterilmirdi hec bu sened Britaniya koloniyalari ile Kanada arasindaki serhedleri de mueyyen etmemisdi Muharibe kozu bu defe de butunlukle sondurulmemis qaldi ve onun alisib alova cevrilmesi dovru ne vaxtsa gelecekdi Utrext muqavilesi nominal sulh getirdi ve otuz ilden sonra bu sulh de pozuldu Bu vaxt iki qonsu millet qezebli pelengler kimi bir birinin uzerine atilmaga hazir idi Lakin cenubda hele dinclik yox idi Hele muharibe davam eden vaxt Simali Karolina qan ve terrorla irokez tayfalarina ustun gele bildi Muharibe qurtardiqdan sonra ise Cenubi Karolina ispanlarla birlikde onlarin ustune hucum eden hindu tayfalarinin butov birliyine qalib geldi Tuskarora tayfalari simalda oz qohumlari irokezlerle birlesmek ucun Nyu Yorka miqrasiya etdikde Karolina onlarin tehlukesinden birdefelik qurtardi Cenubi Karolinanin meselerinde hokmranliq eden guclu hindu tayfalari yamassiler kataubalar ve cerokiler simaldan olan irokezlere qohum deyildiler ve ozlerinin ingilisler terefinden darmadagin edilmesine imkan verdiler Ispanlar onlardan istifade etmeye calisir ve buna nail olurdular Onlar boyuk birliye daxil oldular ve yeddi sekkiz min qocaq doyuscunu muharibe cigirina cixarib ingilisleri mehv etmeye gonderdiler 1715 ci ilin aprelinden 1716 ci ilin fevralinadek on ay erzinde bu vehsi emeliyyat qurtarmirdi ve dord yuz ag adam onlarin elinden helak oldu Lakin axirinci haqq hesab vaxti gelib catanda onlarin tayfalarinin qaliqlari ozlerine yeni yurd axtarmaga basladi Onlara qarsi mubarize Karolinani taqetden salirdi coxlu qan ve pul rusumu teleb edirdi Adamlar buna gore cox vaxt qidalanmaq ucun erzaq da tapmirdilar Bezileri oz evini terk edib gedirdi ki daha az dehsetli qiymete bir qeder dinclik tapsin Lakin artiq burada da azaciq dinclik var idi ve tam mehvolma tehlukesi artiq sovusmusdu Hindular arasinda ovlad nesl adeten ana xetti ile taninirdi Irokezler arasinda qadinlar torpaga sahib olurdular ve kisiler uzerinde boyuk nufuza malik idiler Hindu qebile bascisinin qadin olmasi Simali Amerika tayfalari arasinda qeyri adi bir sey hesab edilmirdi EdebiyyatEnciklopediya Narody i religii mira pod red V A Tishkova Moskva 1989 Averkieva Yu P Indejcy Severnoj Ameriki Ot rodovogo obshestva k klassovomu Moskva Nauka 1974 348 s Morgan Lyuis Liga hodenosauni ili irokezov Moskva Nauka 1983 301 s Fenton William N The Great Law and the Longhouse A Political History of the Iroquois Confederacy Norman University of Oklahoma Press 1998 ISBN 0806130032 Jennings Francis The Ambiguous Iroquois Empire the Covenant Chain Confederation of Indian Tribes with English Colonies from Its Beginnings to the Lancaster Treaty of 1744 New York Norton 1990 438 s ISBN 0393303020 Xarici kecidlerNarody Severnogo Vudlenda Stati na sajte Mesoamerika Indejskij matriarhat Statya v F Engels Irokezskij rod Iroquois Indian Museum Canadian Genealogy The IroquoisMoҝikanlar Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә VII ҹild Misir Prado Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1983 S 24