Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çerokilər ( ᏣᎳᎩ, ing. Cherokee) — Hindularin Şimali Amerikada yaşayan bir qrupu, irokezlər qrupundan olan bu hindi xalqı ABŞ-də ən böyük hindi xalqıdır.
Tarixi
ABŞ-nin olan professor Kennet Tankersli Kentukki ştatının cənub-şərqində yerləşən mağaradan ilk qələm təcrübəsinin orijinal nümunələrini aşkarlayıb: kimsə mağaranın divarlarında qədim hindu çerokilərin əlifbasını qələmə alıb; bu ya əlifbanın əsasını qoyanın özü, ya da onun ilk şagirdlərindən biri olub. Olduqca zəkalı bir insan olan, əlifbanın yaradıcısı Sekvoyya öz xalqı üçün olduqca çox işlər görüb, lakin nə tarix, nə də insanlar onun irsini əldə saxlaya bilib və insanlar indi onun haqqında çox az şeylər bilir.
Sekvoyyanın uşaqlığı haqqında çox az bilgi var. Ehtimal olunur ki, o, 1760-cı ildə dünyaya gəlib, anası hindu, atası isə ağ olub. Uşaqlıqdan axsaq olan Sekvoyya bununla belə ordudan da qalmayıb. Sekvoyya ağ insanlarla çoxlu ünsiyyətdə olmuş, onlardan bir çox peşələri mənimsəmiş, dəmirçilik və gümüş məmulatlar hazırlamaq üzrə peşəkara çevrilmişdir.
XIX əsrin əvvəllərindən çeroki, müstəmləkəçilərə ən yaxşı uyğunlaşmış tayfalardan birinə çevrilmişdi. Onların bir çoxu ovçuluqdan əl çəkir və sənətkarlıq və kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmağa başlayırdılar ki, bu da elə Tomas Cefferson kimi idealistlərin əsl istədiyi idi. 1820-ci illərdə Corciyada artıq təkcə öz sahələri deyil, hətta qulları da olan bir çox çeroki ailələri yaşayırdı.
Qayıdaq ağların yazı mədəniyyətindən güclü təsirlənən Sekvoyyaya. O, qəzet və məktubları “danışan kağızlar” adlandırırdı və 1809-cu ildə Sekvoyya öz dostlarına söz verir ki, öz tayfasından olanlar üçün də belə bir “danışan kağızlar” yaradacaq. Onun heç bir savadı yox idi, dil quruluşundan anlayışsız idi, lakin elə bir uğurlu əlifba yaradır ki, indiyə qədər də çerokilər bu əlifbadan istifadə edir.
Sekvoyya iki istiqamətdə çalışırdı. Birincisi o, diqqətlə evində olanlar və qonşularına qulaq asır, uyğun olaraq təkrarlanan ən kiçik vahidləri – hecaları seçirdi. İkincisi isə, heç bir sözünü başa düşmədiyi və heç bir hərifini oxuya bilmədiyi qədim ingilis kitabına baxaraq gələcək yazının formasını düşünürdü. Təqribən on il ərzində fenomenal şəxsiyyət əsası – altı sait, qalanları isə hecalar olan 85 simvolluq əlifba üzərində işlərini yekunlaşdırır. İşarələrin bir neçəsi latın əlifbasındakı hərflərə oxşasa da, əksər simvollar heç nəyə bənzəmir.
Sekvoyya öz qızı Ayokaya da yazmağı öyrədir və bu zaman iş az qala fəlakətlə qurtarmış olur. Belə ki, onun qonşuları qərara gəlirlər ki, ata və qızının qəlbinə cin oturub. Xoşbəxtlikdən onlar ata və qızını cəzalandırmaqdan öncə onları sınaqdan keçirmək qərarına gəlirlər. Hindular Sekvoyyadan “danışan kağızlar” düzəltməyi və onun içərisində yazılanları bərkdən oxumağı xahiş edirlər. Bundan sonra çerokilər həmin yazını onun qızına aparır və bir-birini görməyən ata və qız eyni tərkibli cümlələri səsləndirmiş olurlar. Sınağın nəticəsi hinduları heyrətə gəitirir. Yeni yazı Sekvoyyanın qonşuları tərəfindən mənimsənilir və heç müəllimə də ehtiyac yaranmır: ilk şagirdlər öz ailəsini və qonşularını da yeni əlifba ilə tanış edir.
Yerli dil fərqliliklərinə baxmayaraq, yeni əlifba praktik olaraq hər yerdə uğur qazanmış olur. Bir neçə il ərzində ağ missionerlər bu əlifbaya şübhə ilə yanaşsalar da, artıq 1826-cı ildə Sekvoyyanın yaratdığı əlifba ilə İncili yazmağa cəhd edilir. Qərb və şərq çerokiləri uzun illər öz aralarında yazışmalar aparır və qanunlar dərc etdirirdilər. Tezliklə, onların özlərinin “Cherokee Phoenix” adlı qəzeti dərc edilməyə başlayır və həmin qəzet bu günə qədər də iki dildə - ingilis və çeroki dillərində çap edilir.
Bu tarixin sonu 1830-cu ildə çerokilər və daha dörd tayfanın məcburən Missisipi və Hindu ərazisinə yerləşdirilməsindən sonra yekunlaşır. Onlar öz yollarını Göz yaş yolu adlandıraraq ağır itkilərlə həmin əraziyə gəlib çatırlar. Sekvoyya tam aydınlaşmayan şəraitdə 1843-cü ildə təqribən 80 yaşında vəfat edir.
Sekvoyyanın özünün kağızları olduqca az miqdarda, demək olar ki, yox səviyyəsində qorunub saxlanıb. Sekvoyyanın vəfatından sonra onun həyat yoldaşı kağızlarda əcaib varlıqların olmasından ehtiyatlanaraq onun irsini demək olar ki, tamamilə yandırır. Sekvoyya belə orijinal işarələri necə hazırlayıb? Nəyi rəhbər tutub? Kennet Tankerslinin Kentukkidəki tapıntısı araşdrımaçılar üçün çox gizlinləri aşkar edə bilər. Mağarada əlifba işarələrinin yanında ənənəvi çeroki petroqlifləri də aşkarlanıb. Ola bilsin ki, Sekvoyya həmin petroqliflərdən xalqı üçün yazı yaratmaqda istifadə edib.
Sonda, ən maraqlı məqam petroqliflərin yanında tarixinin qoyulmasıdır: müəllif burada 1808 və ya 1818-c illər tarixi qeyd edib. Divardakı 15 işarə kimə məxsusdur? Yəqin ki, bu, həmin yazını tədqiq edənlərdən biri olub. Özü çeroki olar professor Tankersli hər halda ümid edir ki, o, Sekvoyyanın qədim əlyazmalarını aşkarlayıb. Bunun səbəbi də var. Belə ki, Sekvoyya və onun qohumları elə bu ərazilərdə yaşayıb.
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Cherokee Nation, official site
- Eastern Band of Cherokee Indians 2012-01-19 at the Wayback Machine, official site
- United Keetoowah Band of Cherokee Indians, official site
- Museum of the Cherokee Indian, Cherokee, NC
- Cherokee Heritage Center, Park Hill, OK
- Smithsonian Institution — Cherokee photos and documents 2010-02-02 at the Wayback Machine
- Historical Sound Files of Cherokee Stomp Dance[ölü keçid]
- Cherokee Heritage Documentation Center — Genealogy and Culture[ölü keçid]
- Cherokee article 2014-10-08 at the Wayback Machine, Oklahoma Historical Society Encyclopedia of Oklahoma History and Culture
- Cherokee Indians in FamilySearch Research Wiki for genealogists
- Çerokilər öz başçılarını seçdilər
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 6-cı cild: Çin – Dərk (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2015. səh. 115. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cerokiler ᏣᎳᎩ ing Cherokee Hindularin Simali Amerikada yasayan bir qrupu irokezler qrupundan olan bu hindi xalqi ABS de en boyuk hindi xalqidir TarixiABS nin olan professor Kennet Tankersli Kentukki statinin cenub serqinde yerlesen magaradan ilk qelem tecrubesinin orijinal numunelerini askarlayib kimse magaranin divarlarinda qedim hindu cerokilerin elifbasini qeleme alib bu ya elifbanin esasini qoyanin ozu ya da onun ilk sagirdlerinden biri olub Olduqca zekali bir insan olan elifbanin yaradicisi Sekvoyya oz xalqi ucun olduqca cox isler gorub lakin ne tarix ne de insanlar onun irsini elde saxlaya bilib ve insanlar indi onun haqqinda cox az seyler bilir Sekvoyyanin usaqligi haqqinda cox az bilgi var Ehtimal olunur ki o 1760 ci ilde dunyaya gelib anasi hindu atasi ise ag olub Usaqliqdan axsaq olan Sekvoyya bununla bele ordudan da qalmayib Sekvoyya ag insanlarla coxlu unsiyyetde olmus onlardan bir cox peseleri menimsemis demircilik ve gumus memulatlar hazirlamaq uzre pesekara cevrilmisdir XIX esrin evvellerinden ceroki mustemlekecilere en yaxsi uygunlasmis tayfalardan birine cevrilmisdi Onlarin bir coxu ovculuqdan el cekir ve senetkarliq ve kend teserrufati ile mesgul olmaga baslayirdilar ki bu da ele Tomas Cefferson kimi idealistlerin esl istediyi idi 1820 ci illerde Corciyada artiq tekce oz saheleri deyil hetta qullari da olan bir cox ceroki aileleri yasayirdi Qayidaq aglarin yazi medeniyyetinden guclu tesirlenen Sekvoyyaya O qezet ve mektublari danisan kagizlar adlandirirdi ve 1809 cu ilde Sekvoyya oz dostlarina soz verir ki oz tayfasindan olanlar ucun de bele bir danisan kagizlar yaradacaq Onun hec bir savadi yox idi dil qurulusundan anlayissiz idi lakin ele bir ugurlu elifba yaradir ki indiye qeder de cerokiler bu elifbadan istifade edir Sekvoyya iki istiqametde calisirdi Birincisi o diqqetle evinde olanlar ve qonsularina qulaq asir uygun olaraq tekrarlanan en kicik vahidleri hecalari secirdi Ikincisi ise hec bir sozunu basa dusmediyi ve hec bir herifini oxuya bilmediyi qedim ingilis kitabina baxaraq gelecek yazinin formasini dusunurdu Teqriben on il erzinde fenomenal sexsiyyet esasi alti sait qalanlari ise hecalar olan 85 simvolluq elifba uzerinde islerini yekunlasdirir Isarelerin bir necesi latin elifbasindaki herflere oxsasa da ekser simvollar hec neye benzemir Sekvoyya oz qizi Ayokaya da yazmagi oyredir ve bu zaman is az qala felaketle qurtarmis olur Bele ki onun qonsulari qerara gelirler ki ata ve qizinin qelbine cin oturub Xosbextlikden onlar ata ve qizini cezalandirmaqdan once onlari sinaqdan kecirmek qerarina gelirler Hindular Sekvoyyadan danisan kagizlar duzeltmeyi ve onun icerisinde yazilanlari berkden oxumagi xahis edirler Bundan sonra cerokiler hemin yazini onun qizina aparir ve bir birini gormeyen ata ve qiz eyni terkibli cumleleri seslendirmis olurlar Sinagin neticesi hindulari heyrete geitirir Yeni yazi Sekvoyyanin qonsulari terefinden menimsenilir ve hec muellime de ehtiyac yaranmir ilk sagirdler oz ailesini ve qonsularini da yeni elifba ile tanis edir Yerli dil ferqliliklerine baxmayaraq yeni elifba praktik olaraq her yerde ugur qazanmis olur Bir nece il erzinde ag missionerler bu elifbaya subhe ile yanassalar da artiq 1826 ci ilde Sekvoyyanin yaratdigi elifba ile Incili yazmaga cehd edilir Qerb ve serq cerokileri uzun iller oz aralarinda yazismalar aparir ve qanunlar derc etdirirdiler Tezlikle onlarin ozlerinin Cherokee Phoenix adli qezeti derc edilmeye baslayir ve hemin qezet bu gune qeder de iki dilde ingilis ve ceroki dillerinde cap edilir Bu tarixin sonu 1830 cu ilde cerokiler ve daha dord tayfanin mecburen Missisipi ve Hindu erazisine yerlesdirilmesinden sonra yekunlasir Onlar oz yollarini Goz yas yolu adlandiraraq agir itkilerle hemin eraziye gelib catirlar Sekvoyya tam aydinlasmayan seraitde 1843 cu ilde teqriben 80 yasinda vefat edir Sekvoyyanin ozunun kagizlari olduqca az miqdarda demek olar ki yox seviyyesinde qorunub saxlanib Sekvoyyanin vefatindan sonra onun heyat yoldasi kagizlarda ecaib varliqlarin olmasindan ehtiyatlanaraq onun irsini demek olar ki tamamile yandirir Sekvoyya bele orijinal isareleri nece hazirlayib Neyi rehber tutub Kennet Tankerslinin Kentukkideki tapintisi arasdrimacilar ucun cox gizlinleri askar ede biler Magarada elifba isarelerinin yaninda enenevi ceroki petroqlifleri de askarlanib Ola bilsin ki Sekvoyya hemin petroqliflerden xalqi ucun yazi yaratmaqda istifade edib Sonda en maraqli meqam petroqliflerin yaninda tarixinin qoyulmasidir muellif burada 1808 ve ya 1818 c iller tarixi qeyd edib Divardaki 15 isare kime mexsusdur Yeqin ki bu hemin yazini tedqiq edenlerden biri olub Ozu ceroki olar professor Tankersli her halda umid edir ki o Sekvoyyanin qedim elyazmalarini askarlayib Bunun sebebi de var Bele ki Sekvoyya ve onun qohumlari ele bu erazilerde yasayib IstinadlarHemcinin baxSekvoyya Corc Gess Con Ross ceroki Xarici kecidlerVikianbarda Cerokiler ile elaqeli mediafayllar var Cherokee Nation official site Eastern Band of Cherokee Indians 2012 01 19 at the Wayback Machine official site United Keetoowah Band of Cherokee Indians official site Museum of the Cherokee Indian Cherokee NC Cherokee Heritage Center Park Hill OK Smithsonian Institution Cherokee photos and documents 2010 02 02 at the Wayback Machine Historical Sound Files of Cherokee Stomp Dance olu kecid Cherokee Heritage Documentation Center Genealogy and Culture olu kecid Cherokee article 2014 10 08 at the Wayback Machine Oklahoma Historical Society Encyclopedia of Oklahoma History and Culture Cherokee Indians in FamilySearch Research Wiki for genealogists Cerokiler oz bascilarini secdilerAzerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde 6 ci cild Cin Derk 25 000 nus Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2015 seh 115 ISBN 978 9952 441 11 6