Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Birinci Dünya müharibəsi (28 iyul 1914 – 11 noyabr 1918) və ya Cahan Savaşı — bəşəriyyət tarixində İkinci dünya müharibəsinə qədərki ən böyük müharibə. Bu adlandırma İkinci Dünya müharibəsinin başlanmasından sonra istifadə edilməyə başlanmış, iki dünya müharibəsi arasındakı dövrdə isə Qərbdə "Böyük müharibə" (ing. The Great War, fr. La Grande guerre) və ya "Dünya müharibəsi" adlandırılmışdır.
| Birinci Dünya müharibəsi | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 Saat əqrəbi istiqamətində: | |||||
| Tarix | 28 iyul 1914 — 11 noyabr 1918 | ||||
| Yeri | Avropa, Afrika, Yaxın Şərq, Sakit okean adaları, Çin, Hind okeanı, Şimali və Cənubi Atlantik okeanı | ||||
| Səbəbi | İmperialist ölkələrin inkişafı, bu ölkələr arasındakı ziddiyətlərin kəskinləşməsi, dünyanın yenidən bölüşdürülməsi uğrunda Avropa dövlətlərinin iki hərbi-siyasi bloku arasında mübarizə | ||||
| Nəticəsi | Antanta dövlətlərinin qələbəsi | ||||
| Ərazi dəyişikliyi | • Avropa və Yaxın Şərqdə yeni ölkələrin formalaşması | ||||
| Münaqişə tərəfləri | |||||
| |||||
| Komandan(lar) | |||||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||||
| |||||
| İtkilər | |||||
| |||||
| Ümumi itkilər | |||||
| | |||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Bu müharibəyə iki alyansda birləşən, dünyanın ən böyük güc mərkəzləri qoşulmuşdu: Böyük Britaniya, Fransa və Rusiya, yəni "Antanta", "Üçlər ittifaqı"-da isə Almaniya, Avstriya-Macarıstan və İtaliya var idi. Sonralar 1914-cü ildə Yaponiya Antantaya, 1915-ci ildə isə İtaliya "Üçlər ittifaqı"-dan Antantanın tərəfinə keçdi. Lakin Avstriya-Macarıstan saziş əleyhinə yolverilməz hərəkətlər etdi, İtaliya da müharibə başlananda Almaniya İmperiyası və Avstriya-Macarıstana qoşulmaqdan imtina etdi. Nəticədə 70 milyondan artıq hərbçi (onların 60 milyonu avropalı idi) dünyanın ən böyük müharibələrindən birinə səfərbər edildi. 10 milyona yaxın əsgər öldü, əsasən silahlardakı texniki tərəqqinin olması, onların mobilliyi ölümlərin sayını daha da artırırdı.
Avstriya-Macarıstan taxt-tacının vəliəhdi hersoq Frans Ferdinandın 28 iyun 1914-cü ildə serb terrorçusu Qavrilo Prinsip tərəfindən Sarayevoda qətlə yetirilməsi dünya müharibəsinə çevrilən müharibənin başlanması üçün bəhanə oldu.
Müharibənin əsas səbəbləri
Müstəmləkəçi ölkələrin inkişafı, Almanların güclənməsi, və müstəmləkə uğrunda apardıği amansız müharibələr ilk növbədə almanlar və Antanta arasındakı ziddiyətlərin kəskinləşməsi, dünyanın yenidən bölüşdürülməsi uğrunda Avropa dövlətlərinin iki hərbi-siyasi bloku arasında mübarizə Birinci dünya müharibəsinə gətirib çıxardı. Bu ziddiyətlərin başlıcası Almaniya ilə Böyük Britaniya arasında idi.
Alman hərbi-siyasi dairələri Böyük Britaniya və Fransanın hesabına yeni müstəmləkələr zəbt etmək, Fransa və Rusiyanı zəiflətmək, onların müstəmləkələrinin bir hissəsini ələ almaq niyyətində idilər. Onun müttəfiqi Avstriya-Macarıstan dövləti isə Balkan yarımadasında öz nüfüzunu genişləndirməyə və yeni ərazilər işğal etməyə çalışırdı.
Böyük Britaniya hökuməti müharibə yolu ilə Almaniyanı zəiflətmək, onun müstəmləkələrinin bir hissəsini ələ keçirmək, Osmanlı İmperiyasını bölüşdürmək ümidində idilər. Fransız hökuməti də buna nail olmaq istəyirdilər. Bundan başqa onlar, 1870–1871-ci illərdə Almaniya ilə olan müharibədə itirilmiş Elzas-Lotaringiya vilayətlərini geri almaq, Almaniyanın Reyn vilayətinin bir hissəsini ələ keçirmək istəyirdi. Rus çarizmi isə Balkanda, Bosfor və Dardanel boğazlarında öz hökmranlığını yaratmağa, həm də Almaniyanı iqtisadi cəhətdən zəiflətməyə çalışırdı.
Müharibənin başlanması
Avstriya-Macarıstan ilə Serbiya arasındakı münaqişə müharibənin başlanması üçün bəhanə oldu. Avstriya-Macarıstan ordusunun baş komandanı, ershersoq Frans-Ferdinand Bosniyadakı manevrlərdə iştirak edirdi. Əslində Frans- Ferdinand taxt-taca yiyilənməyəcəkdi çünki o bir qız uğrunda taxt iddialarinda vaz keçmişdi. Yəni onun öldürülməsi müharibəni başlamaq üçün bir bəhanə olmuşdur. İyunun 28-də Serbiyadan gəlmiş terrorçu qrupun üzvü olan Qavrilo Prinsip Avstriya-Macarıstan taxt-tacının vəliəhdini Sarayevoda öldürdü. Bunun qarşılığında Avstriya-Macarıstan Serbiyaya ultimatum göndərdi və ona qarşı müharibə elan etdi.
1914-cü ilin iyulun axırında Avstriya-Macarıstan ordusu Serbiya ərazisinə daxil oldu. Belqrad şəhəri bombardman edildi. Rus İmperiyası Serbiyanı müdafiə etmək üçün səfərbərliyə başladığı müddətdə avqustun 1-də Alman İmperiyası Rusiyaya, avqustun 3-də isə Almaniya Fransaya müharibə elan etdi. Almaniya Prussiya tərəfindən imzalanmış Belçikanın bitərəfliyi haqqında müqaviləni "ağ kağız" adlandırdı və avqustun 4-də Belçikaya hücum etdi.
Belçikanı müdafiə etmək bəhanəsi ilə Böyük Britaniya Almaniyaya müharibə elan etdi. Getdikcə yeni-yeni ölkələr müharibəyə qoşuldular. 1914-cü il avqustun 23-də Yaponiya Almaniyaya qarşı müharibə elan etdi. Lakin, o Avropaya qoşun göndərmədi, Yaponiya Almaniyanın Uzaq Şərqdəki torpaqlarını tutmağa və Çini itaət altına almağa çalışırdı.
1914-cü ildə Osmanlı dövləti "Üçlər ittifaqı" tərəfindən müharibəyə qoşuldu. Buna cavab olaraq oktyabrın 2-də Rusiya, 5-də Böyük Britaniya, 6-da isə Fransa Osmanlıya qarşı müharibə elan etdi. Suriya, Fələstin və Qafqazda yeni cəbhələr açıldı.
| Tarix | Müharibəni elan edən dövlət | Müharibə elan edilmiş dövlət |
|---|---|---|
| 28 iyul 1914 | Avstriya-Macarıstan | Serbiya |
| 1 avqust 1914 | Almaniya | Rusiya |
| 3 avqust 1914 | Almaniya | Fransa |
| 3 avqust 1914 | Almaniya | Belçika |
| 4 avqust 1914 | Böyük Britaniya | Almaniya |
| 5 avqust 1914 | Çernoqoriya | Avstriya-Macarıstan |
| 6 avqust 1914 | Avstriya-Macarıstan | Rusiya |
| 6 avqust 1914 | Serbiya | Almaniya |
| 6 avqust 1914 | Çernoqoriya | Almaniya |
| 12 avqust 1914 | Böyük Britaniya və Fransa | Avstriya-Macarıstan |
| 23 avqust 1914 | Yaponiya | Almaniya |
| 2 noyabr 1914 | Rusiya | Osmanlı İmperiyası |
| 5 noyabr 1914 | Böyük Britaniya və Fransa | Osmanlı İmperiyası |
| 23 may 1915 | İtaliya | Avstriya-Macarıstan |
| 14 oktyabr 1915 | Bolqarıstan | Serbiya |
| 9 mart 1916 | Almaniya | Portuqaliya |
| 27 avqust 1916 | Serbiya | Avstriya-Macarıstan |
| 28 avqust 1916 | İtaliya | Almaniya |
| 6 aprel 1917 | ABŞ | Almaniya |
| 7 aprel 1917 | Panama və Kuba | Almaniya |
| 27 iyun 1917 | Yunanıstan | Almaniya |
| 22 iyun 1917 | Siam | Almaniya |
| 4 avqust 1917 | Liberiya | Almaniya |
| 14 avqust 1917 | Çin | Almaniya |
| 26 oktyabr 1917 | Braziliya | Almaniya |
| 7 dekabr 1917 | ABŞ | Avstriya-Macarıstan |
| 11 noyabr 1918 | Müharibənin başa çatması | |
1914–1917-ci İllərdə hərbi əməliyyatlar
Müharibəyə girən dövlətlərin hər birinin hərbi əməliyyat üçün qabaqcadan hazırlanmış planı var idi. Almaniya uzun müddət alman baş qərargahına rəhbərlik etmiş və müharibədən az öncə vəfat edən rəhbərinin adı ilə adlandırılmış Şliffen planına əməl edirdi. Almaniyanın planı zəif müdafiə olunan Lüksemburq və Belçika ərazisindən Fransaya keçərək fransız qoşunlarını əzmək, həm də onu Rusiya zərbə vurmaq üçün öz qoşunlarını bir yerə toplayanadək təslim olmağa məcbur etmək idi. Bundan sonra qısa müddətdə Rusiyanı da darmadağın etmək nəzərdə tutulurdu.
Alman qoşunlarının güclü qruplaşması Belçika ordusunu geri oturtdu və Fransaya daxil oldu. Fransızlar və Fransanın şimal sahilinə çıxarılmış ingilis korpusu daha üstün olan alman qüvvələrinin təzyiqi altında geri çəkilməyə məcbur oldular. Alman ordusu Paris üzərinə yeridi. Almaniya imperatoru II Vilhelm payızda Fransanın təslim olacağını vəd edirdi. Fransanın başı üstünü ölüm təhlükəsi almışdı. Fransa hökuməti müvəqqəti olaraq paytaxtı tərk etdi. Rusiyada isə səfərbərlik ləng gedirdi. Fransa hökuməti təcili kömək üçün Rusiyaya müraciət etdiyi zaman rus qoşunlarının cəbhə boyu düzülməsi, döyüş sursatı ilə təchiz olunması və cəmləşdirilməsi hələ başa çatdırılmamışdı. Buna baxmayaraq ruslar tələm-tələsik öz ordusunu hücuma göndərdi. Rusiyanın iki ordusu Şərqi Prussiya ərazisinə girdi, onun xeyli hissəsini tutdu və bu, Almaniyanın ordu komandanlığında narahatlığa səbəb oldu. Alman komandanlığı iki piyada korpusunu və süvari diviziyasını tələsik Fransadan çıxararaq şərq cəbhəsinə yolladı. Beləliklə, Fransaya hücum üçün nəzərdə tutulan ehtiyat qoşunların bir hissəsi Şərqi Prussiyaya göndərildi. Tannenberq döyüşü adlanan döyüşlərdə Rusiya ordusu üç dəfə çox say üstünlüyünə malik olsa da, ağır məğlubiyyətə uğradıldı. Alman ordusunun itkiləri 12.000 nəfər, Rusiya ordusunun itkiləri isə 170.000 nəfər idi. Daha sonrakı döyüşlərdə alman ordusu rusları Mazur gölü yaxınlığındakı döyüşlərdə bir daha ağır məğlubiyyətə uğradaraq onları tamamilə Almaniya ərazisindən kənarlaşdırdı. Lakin Rusiyanın bir neçə ordusu cənubda hücumlarını davam etdirirdi. Rusiya qoşunları Avstriya-Macarıstan qoşunlarının müdafiə xəttini yararaq, onları geri oturtdu və Polşanın Avstriyaya aid olan hissəsini və Qaliçiyanı (Qərbi Ukrayna) tutdu. Lakin alman ordusu köməyə gələrək rus ordusunu burada da bir neçə ağır məğlubiyyətə uğradaraq onları geri oturtdu. Rus ordusu böyük itkilər verdi, lakin Fransanı xilas etdi.
Fransadan qoşunların bir hissəsinin çıxarılıb Şərq cəbhəsinə göndərilməsi nəticəsində almanların Parisə getmək üçün qüvvələri çatışmadı. Onlar hücum xəttini qısaltmağa məcbur oldular və Parisin şimal-şərqində Marna çayına çatdılar. Burada onlar ingilis və fransızların böyük qüvvələri ilə üz-üzə gəldilər. 1914-cü ilin sentyabrında baş vermiş Marna sahilindəki vuruşmada hər iki tərəfdən 2,5 milyon nəfərdən çox adam iştirak edirdi. Fransız və ingilis qoşunları hücuma keçdilər. Sentyabrın 9-da almanlar cəbhə boyu geri çəkilməyə başladılar. Onlar hücum edən düşməni yalnız Ena çayı sahilində dayandıra bildilər.
Beləliklə, Almaniyanın ildırımsürətli müharibə planı boşa çıxdı. Almaniya iki cəbhədə uzun sürən ağır müharibə aparmalı oldu. 1914-cü ilin axırına yaxın Qərb cəbhəsi Şimal dənizindən İsveçrə sərhədinədək sabitləşdi. Əsgərlər səngərlərə çəkildilər. Manevr müharibəsi mövqe müharibəsinə çevrildi. Quruda müharibənin faktiki olaraq dalana düşməsi ilə əlaqədar olaraq hər iki tərəf yeni müttəfiqlər axtarırdı ki, yeni cəbhələr açsın və ya hətta qüvvənin kiçik ittihamının əlavə olunması tarazlığı dəyişdirməli idi. Almaniyaya və Avstriya-Macarıstana tezliklə Osmanlı İmperiyası qoşuldu. Axırıncının düşməni Rusiya imperiyası və həmçinin 1913-cü il Balkan müharibəsində özünü Serbiya tərəfindən incidilmiş sayan Bolqarıstan idi. Daha mühüm perspektivə malik olan İtaliya idi. Lakin İtaliya İttifaq dövlətlərinə rəsmi olaraq üzv olmasına baxmayaraq, xeyli əvvəl bu ittifaqdan uzaqlaşmışdı və 1914-cü il böhranında iştirak etməmişdi. Hər iki tərəf İtaliya hökumətindən xahiş edirdi, onun özü də hər iki tərəflə sakitcə sövdələşməyə hazır idi. İtalyan ictimaiyyəti parçalanmışdı, ehtimal ki, xalqın əksəriyyəti sülhün saxlanmasını istəyirdi, bunu həm katolik, həm də sosialist rəhbərlər məsləhət görürdülər. Qatı millətçilər öz irredentalarını, italyanlar yaşayan, lakin İtaliyaya tabe olmayan sərhəd regionları ələ keçirmək şansını görürdülər. İtalyan hökuməti Avstriya-Macarıstanla danışıqlara başladı, əgər Trentino və Cənubi Tirol təslim edilərsə hücum edən Avstriyanın onlardan əl çəkməsini təklif etdilər. Avstriya ilə danışıqlar həmçinin Antantanı qorxutmaq üçün istifadə edildi, axırda İtaliya özünə çox sərfəli şərtlər əsasında müharibəyə qoşuldu. 1915-ci il London məxfi müqaviləsi ilə Britaniya, Fransa, Rusiya və İtaliya razılığa gəldilər ki, əgər Antanta müharibədə qalib gəlsə İtaliya Trentinonu, Cənubi Tirolu, İstriyanı, Triyest şəhərini və Dalmasiya adalarının bəzilərini alacaqdı. Əgər Türkiyə parçalansa, İtaliya Kiçik Asiyada Adaliyanı alacaqdı və əgər İngiltərə və Fransa Almaniyanın Afrikadakı müstəmləkələrini tutsa, İtaliya Liviya və Somalidə ərazi artımı əldə edəcəkdi. Qısaca, London müqaviləsi ərazi ekspansiyasının müharibədən əvvəlki praktikasını davam etdirirdi.
Hər bir tərəf digərinin torpağında yaşayan milli azlıqları və narazı qrupları satın alırdı. Almanlar Rusiyanı sıxışdırmaq üçün Polşaya müstəqillik vəd etdi. Onlar Ukraynadakı yerli millətçiliyi hərəkətə gətirdilər. Belçikada isə almanpərəst flamand xalqının qiyamını qaldırdılar. Onlar Osmanlı sultanını xəlifə kimi inandırdılar ki, o, Şimali Afrikada müqəddəs müharibə elan etsin, ümid edirdilər ki, bu yolla hiddətləndirilən müsəlmanlar ingilisləri Misirdən, fransızları isə Əlcəzairdən qovacaqlar. Bu təşəbbüs uğursuz oldu. Alman agentləri İrlandiyada iş aparırdılar və bir irland millətçisi Rocer Keysment alman sualtı qayığında İrlandiyaya gəlib 1916-cı il Pasxa qiyamına hazırlıq gördü və başlanan qiyam Britaniya tərəfindən yatırıldı.
1915-ci ildə Almaniya və onun müttəfiqləri əsas zərbəni Rusiyaya qarşı yönəldərək onu tam məğlubiyyətə uğratmaq və müharibədən çıxarmaq planını hazırladılar. Fevral-mart aylarında alman qoşunları hücuma keçdilər. May ayında qüvvə cəhətdən üstün olan Almaniya və Avstriya-Macarıstan qoşunları Qorlitsa ərazisində cəbhəni yardılar. Almanlar Varşavadan şimalda da hücuma başladılar və avqust ayında şəhəri tutdular. Onlar silah və sursat cəhətdən çox pis təchiz olunmuş rus qoşunlarını bir sıra ağır məğlubiyyətlərə uğratdılar. 1915-ci ilin payızında almanlar bütün Polşanı və Baltikanın bir hissəsini tutdular. Almanların bu hücumu ruslar üçün fəlakətlə nəticələndi. Almaniya və onun müttəfiqləri cüzi itkilər verməklə böyük əraziləri tutdular. Rusiya isə təkbaşına qalaraq bu döyüşlərdə 11 milyon əsgər itki (onların 3 milyonu döyüşlərdə öldürülmüş, qalanları isə yaralanmış və ya əsir düşmüşdülər) verdi. Çarizm Rusiya ordusunun təchizatının çox pis olduğunu yəqin edərək demək olar ki, bütün ölkənin iqtisadiyyatını hərbi sənaye üçün işləməyə məcbur etdi. Bunun nəticəsində ordunun təchizatı nisbətən yaxşılaşdı, lakin imperiyanın iqtisadiyyatı tənəzzülə uğradı, ölkədə qida və geyim qıtlığı yarandı ki, bu da nəticədə 1917-ci ildə Oktyabr inqilabına və vətəndaş müharibəsinə səbəb oldu.
1915-ci ildə Almaniya İngiltərəyə sarsıdıcı zərbə vurmağa cəhd göstərdi. Almaniya İngiltərəyə lazımi xammal və ərzaq gətirilməsinin qarşısını almaq üçün ilk dəfə olaraq daha yeni silahdan, sualtı qayıqlardan istifadə etdi. Yüzlərlə gəmi məhv edildi, onların heyətləri və sərnişinləri həlak oldu. İngiltərə isə gəmiqayırmanı artırmaq və sürətləndirmək yolu ilə, habelə sualtı qayıqlara qarşı səmərəli müdafiə tədbirləri hazırlamaqla başı üzərini almış təhlükəni aradan qaldırdı. Həmin ilin yazında Almaniya müharibələr tarixində ən yeni silah olan zəhərləyici maddələrdən istifadə etdi. Lakin bu silah yalnız taktiki müvəffəqiyyəti təmin etdi.
Almaniya Rusiyanı tamamilə gücdən saldıqdan sonra bütün diqqətini Fransaya qarşı yönəltdi. 1916-cı il fevralın 21-də alman qoşunları Verden yaxınlığında cəbhənin bir hissəsində hücuma keçdilər. Alman komandanlığı burada çox böyük qüvvə toplamışdı. Hücum çox güclü artilleriya bombardmanı ilə başladı. Lakin alman piyadası hücuma keçdikdə gözlənilmədən fransızların qızğın atəşinə rast gəldi. Burada yarım il davam edən döyüşlərdən sonra almanlar yalnız cüzi irəliləyiş əldə edə bildilər. Həmin ilin iyul ayında Almaniyanın qüvvələrinin zəifləməsindən istifadə edən ingilis və fransız qoşunları Somma çayı sahilində hücuma keçdilər. Burada qanlı vuruşmalar payızın axırına kimi davam etdi. Burada ingilislər və fransızlar tarixdə ilk dəfə olaraq tanklardan istifadə etdilər. Onların texnikası indi almanların texnikasından daha üstün idi. Onlar burada ciddi müvəffəqiyyət əldə edə bilmədilər, lakin almanların Verden üzərinə təzyiqi zəiflədi və dekabrda alman qoşunları orada müdafiəyə keçməli oldu. "Verden qəssabxanası"nda bir milyona yaxın alman və fransız əsgəri və zabiti qırıldı.
1917-ci ilin aprelində ABŞ Almaniyaya qarşı müharibə elan etdi. Lakin Almaniya artıq gücdən düşmüşdü və ingilis və fransızların birgə qüvvələrinə qarşı müqavimət göstərə bilmirdi. Yaxınlaşmaqda olan qələbənin bəhrələrini ABŞ ilə bölüşdürmək istəməyən Fransa və İngiltərənin hakim dairələri cəhd edirdilər ki, ABŞ diviziyaları Avropaya gələnə qədər Almaniyanı məğlubiyyətə uğratsınlar. Lakin Almaniya və Avstriya-Macarıstan qoşunları 1917-ci ilin oktyabrında Kaporetto yaxınlığında italyanların cəbhə xəttini yardılar, İtaliya ordusunun xeyli hissəsini darmadağın edib İtalyanın ən mühüm mərkəzlərinə yaxınlaşdılar. Onların hücumu təcili olaraq avtomaşınlarla buraya gətirilmiş ingilis və fransız qoşunları tərəfindən dayandırıldı.
Şərq cəbhəsi
Qərb cəbhəsi
Qafqaz cəbhəsi
1914-cü il oktyabrın 20-də Rusiya Osmanlıya müharibə elan etdi. Bununla da Qafqazda hərbi əməliyyatlar başladı. Türk qoşunları Ənvər Paşanın komandanlığı altında Qars-Batum istiqamətində Cənubi Qafqaza hücüm etdi. Cənubi Qafqaza hücum etməklə yanaşı Cənubi Azərbaycan ərazisinə də girdilər. Ənvər Paşa və qərargahının hazırladığı hərbi plana əsasən Qafqazda rus qoşunlarına əsas zərbə Sarıqamış döyüşündə endirilməli idi. Əməliyyata Ənvər Paşa özü rəhbərlik edirdi. Sarıqamış əməliyyatı 4 dekabr 1914-cü ildə başladı və 18 yanvar 1915-ci ilədək davam etdi. Çətin döyüşlərdə ağır itki verən türk qoşunu məğlub oldu. Canlı qüvvə və texnikasının çoxluğu rus ordusuna qələbə qazandırdı. Bu döyüşdən sonra Təbrizi tutan rus qoşunu türk ordusunu Cənubi Azərbaycandan çıxartdı. Rusiyada yaşayan müsəlman türkləri orduya çağırmırdılar. Bundan başqa çar hökuməti Azərbaycan türklərinin cəbhələrdə Osmanlı ordusuna qarşı vuruşmayacağından ehtiyat edərək orduya çağırmırdı. 1916-cı ilin fevralında ruslar Ərzurumu, yazında isə Trabzonu işğal etdi.
İran cəbhəsi
Diplomatik mübarizə
1915-ci ilin aprelində Londonda Antanta dövlətləri İngiltərə, Fransa və Rusiya gizli razılaşma ilə İtaliyaya bir sıra ərazilər vəd edərək onu öz tərəflərinə çəkdilər. Antanta İtalyanın hakim dairələrinə Almaniyanın və Balkanlarda İtaliya ilə maraqları toqquşan Avstriya-Macarıstanın vəd edə biləcəyindən daha çox şey vəd etdi. İtaliya "Antanta"ya qoşuldu. 1915-ci ilin sentyabrında Bolqarıstan Avstriya, Almaniya və Osmanlı dövlətləri ilə ittifaqa girdi. 1916-cı ilin avqustunda Rumıniya "Antanta" tərəfdən müharibəyə qoşuldu. 1917-ci ilin aprelində ABŞ Almaniyaya müharibə elan etdi. ABŞ Rusiyanın məğlub olaraq müharibədən çəkilməsindən sonra onun müttəfiqləri olan Antantanın məğlub olacağından ehtiyat edirdi. Belə ki, ABŞ hökuməti və bankları Antanta dövlətlərinə çox böyük miqdarda kredit vermişdi. Əgər Antanta məğlub olsaydı onlar öz borclarını ödəyə bilməyəcəkdi və buna uyğun olaraq da ABŞ iqtisadiyyatı da tənəzzülə uğrayacaqdı. ABŞ ordusunun müharibəyə qoşulması Antanta qoşunlarında çox böyük ruh yüksəkliyi yaratdı. Ümumiyyətlə 38 dövlətin qoşulduğu dünya müharibəsi hər iki tərəfdən ədalətsiz, işğalçılıq müharibəsi idi.
Müharibənin sonu
1918-ci ilin yazında alman komandanlığı ABŞ-nin iri silahlı qüvvələri Avropaya gəlib çıxana qədər ingilis-fransız qoşunlarını darmadağın etməyə cəhd göstərdi. Alman komandanlığı əsgərləri inandırmağa çalışırdı ki, bu, həlledici və son döyüş olacaqdır. Beləliklə, Almaniya martın axırında hücuma başladı. Alman qoşunları böyük tələfat bahasına Parisə tərəf irəliləyə, xeyli əsir ala və qənimət ələ keçirə bildilər. Lakin ABŞ qoşunlarının əsas hissələri gələnədək ingilis-fransız ordularını əzmək mümkün olmadı. Almaniyanın yalnız maddi ehtiyatları deyil, həm də insan ehtiyatları tükənirdi. Cəbhəyə artıq yeniyetmələri göndərməyə başlamışdılar. Əsgərlər əldən düşmüşdülər və vuruşmaq istəmirdilər, bəziləri isə ordudan qaçırdı. Alman qoşunlarının hücumu müvəffəqiyyətsizliyə uğradı və təşəbbüs Antantaya keçdi. İngilis-fransız orduları və artıq gəlib çıxmış ABŞ birləşmələri Almaniya qoşunlarını əvvəlki mövqelərinə geri oturtdular. Avqustun 8-də Fransa, İngiltərə və ABŞ qoşunları fransız marşalı Foşun ümumi komandanlığı altında hücuma başladılar. Onlar almanların cəbhəsini yararaq bir gündə 16 diviziyanı darmadağın etdilər. Vuruşmaq istəməyən alman əsgərləri əsir düşürdülər. Alman baş qərərgahının faktiki rəhbəri olan general sözləri ilə desək, bu, dünya müharibəsi tarixində alman ordusunun ən qara günü idi. Almaniyanın silahlı qüvvələri Fransa-İngiltərə və Amerika qoşunlarının əsas hücumuna qarşı müqavimət göstərə bilmirdilər. İngiltərə-Fransa və Serbiya qoşunları Balkan cəbhəsində də hücum edirdilər. Bolqar ordusu əzildi və Bolqarıstan təslim oldu. İngilis-Fransız qoşunları Fələstində və Suriyada türk ordusunu məğlub etdikdən sonra Osmanlı imperiyası da təslim oldu. Avstriya-Macarıstan ordusunun əsgərləri vuruşmaqdan imtina edirdilər. Avstriya-Macarıstan imperiyası dağıldı. Onun ərazisində bir sıra müstəqil milli dövlət yarandı. 1918-ci il noyabrın 3-də Avstriya-Macarıstan komandanlığı Antantanın diqtə etdiyi barışığı imzaladı. Elə həmin gün Almaniyada inqilab başlandı. Noyabrın 9-da xalq monarxiyanı devirdi. Ölkə respublika oldu. Yeni hökumət yaradıldı. 1918-ci il noyabrın 11-də sübh çağı , general Foşun mənzil-qərargahında Almaniya ilə onun rəqibləri arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Noyabrın 11-də saat 11-də ali baş komandanın qərargahının qarşısında duran siqnalçı "Atəşi dayandırın!" əmrini verdi. Bu siqnal bütün cəbhəyə çatdırıldı. Həmin anda döyüş əməliyyatları dayandırıldı. Birinci dünya müharibəsi başa çatdı.
Birinci dünya müharibəsi 1918-ci ildə 11 noyabr Almaniyanın təslim olması ilə sona çatdı. Rusiyada 1917-ci ilin fevral ayında baş vermiş burjua-demokratik inqilabı nəticəsində monarxiya devrildi. Oktyabrda isə bolşeviklər dövlət çevrilişi edərək hakimiyyəti ələ aldılar. 3 mart 1918-ci ildə Brest-Litovskda Almaniya və İttifaq Dövlətləri ilə sülh bağladılar. 1918-ci ilin mayında Rumıniya "İttifaq dövlətləri"lə sülh bağladı. 1918-ci il oktyabrın 30-da Osmanlı, noyabrın 3-də Avstriya-Macarıstan, noyabrın 11-də isə Almaniya təslim oldu. Beləliklə, müharibə İttifaq dövlətlərinin məğlubiyyəti ilə başa çatdı.
Nəticə
1914-cü ildə Almaniya müharibəyə öz rəqiblərindən daha yaxşı hazırlaşmışdı. Lakin dünya müharibəsi İttifaq dövlətlərinin məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Antantanın canlı qüvvə və maddi resurslar cəhətdən üstünlüyünün həlledici əhəmiyyəti oldu. Amerika Birləşmiş Ştatları da Antanta tərəfində idi. Almaniya]], Rusiyada, Avstriya-Macarıstan da və Osmanlı imperiyalarında mövcud olan quruluş dünya müharibəsi sınaqlarından çıxmadı və dağıldı. Məğlubiyyətlər və inqilablar nəticəsində bu imperiyaların dördü də dünyanın siyasi xəritəsindən silindi. ABŞ, İngiltərə və Fransa imperialistləri özlərinin başlıca rəqiblərinin darmadağın edilməsinə nail oldular və dünyanın yenidən bölüşdürülməsinə başladılar. İmperializmin doğurduğu bu müharibə milyonlarla adamı məhv etdi və çox böyük maddi zərər vurdu. Öldürülənlər və yaralardan ölənlər azı 10 milyon, yaralananlar isə 20 milyon nəfərdən çox idi. Bundan əlavə, çox sayda insan aclıq və xəstəlikdən dünyasını dəyişmişdi. 1914–1918-ci illərdə müharibədə vuruşan başlıca dövlətlərin milli sərvətinin orta hesabla üçdə bir hissəsi məhv olmuşdu. Bütöv kəndlər və şəhərlər yer üzündən silindi, çox sayda dəmiryollar, körpülər, fabrik və zavodlar dağıdıldı. Müharibə bir çox Avropa ölkəsinin sənayesinin, kənd təsərrüfatının və maliyyəsinin dağılmasına səbəb oldu. 1772–1913-cü illərdəki müharibələrin hamısının birlikdə vurduğu ziyan 6 milyard dollar (1913-cü ilin qızıl dollar hesabı ilə) təşkil etmişdisə, Birinci Dünya müharibəsi 80 milyard dollar məbləğində ziyan vurmuşdu. Bu soyğunçuluq müharibəsinin müsibətləri və onun nəticələrinin bütün ağırlığı zəhmətkeş kütlənin üzərinə düşmüşdü.
| Ölkələr | Cəbhədəki İtkilər | Ölümün Artması və Doğumun Azalmasından İtkilər | Cəmi | 1914-cü ildəki əhalinin sayına görə faizlə |
|---|---|---|---|---|
| Fransa | 1,4 milyon | 2,0 milyon | 3,4 milyon | 8,0 |
| Britaniya İmperiyası | 0,7 milyon | 1,0 milyon | 1,7 milyon | 3,7 |
| Almaniya İmperiyası | 2,0 milyon | 4,2 milyon | 6,2 milyon | 10,0 |
| Avstriya-Macarıstan | 1,4 milyon | 4,4 milyon | 5,8 milyon | 11,0 |
| İtaliya | 0,5 milyon | 1,6 milyon | 2,0 milyon | 6,0 |
| ABŞ | 0,08 milyon | 0,32 milyon | 0,4 milyon | 0,4 |
| Ölkələr | Ümumi məbləğ | Adambaşına düşən məbləğ | Ölkənin sərvətinə görə faizlə |
|---|---|---|---|
| Fransa | 11.208 milyon dollar | 280,2 dollar | 19,4 |
| Böyük Britaniya | 24.143 milyon dollar | 524,9 dollar | 34,5 |
| Almaniya | 19.894 milyon dollar | 292,6 dollar | 24,7 |
| Avstriya-Macarıstan | 5.438 milyon dollar | 108,8 dollar | 18,1 |
| İtaliya | 4.489 milyon dollar | 124,6 dollar | 20,6 |
| ABŞ | 17.337 milyon dollar | 17,9 dollar | 8,8 |
== Birinci Dünya müharibəsində yeni silah texnologiyaları İlk dəfə 1915-ci il hərbi əməliyyatlarda Almaniya tərəfindən: 1. İngiltərəyə qarşı sualtı qayıqlardan 2. Belçika ərazisində zəhərli xlor qazından istifadə edilmişdir. 1916-cı ildə baş vermiş Somma döyüşündə ingilislər və fransızlar dünya tarixində ilk dəfə olaraq, tanklardan istifadə etmişdilər.
Azərbaycan Birinci dünya müharibəsində
Özündən asılı olmayaraq Azərbaycan da Birinci dünya müharibəsinə cəlb olunmuşdu. Bu Şimali Azərbaycanın müharibə edən Rusiya imperiyasının tərkibində olması və müharibə edən dövlətlərin ona dair planları ilə əlaqədar idi. Belə ki, çox əlverişli coğrafi mövqedə yerləşən və öz yeraltı, yerüstü sərvətləri ilə seçilən Azərbaycan iri dövlətlərin maraq dairəsində idi. Burada alman, rus, ingilis rəqabəti daha qabarıq özünü göstərirdi. Almaniya tərəfindən müharibədə iştirak edən Türkiyənin də müsəlman Qafqazına, xüsusən Azərbaycana böyük marağı var idi.
Etibarsızlıq üzündən çarizm Rusiyada yaşayan müsəlmanlardan, o cümlədən azərbaycanlılardan orduya rəsmən adam çağırmırdı. Lakin onların ali silkindən könüllü olaraq çar ordusu sıralarına gedənlər də var idi. Bunlardan 200 nəfər azərbaycanlı zabiti Birinci dünya müharibəsi cəbhələrində vuruşan rus ordusunda xidmət etmişdi. Artilleriya generalları Səməd bəy Mehmandarov, Əliağa Şıxlinski, general Hüseyn xan Naxçıvanski, general İbrahim ağa Vəkilov, general İbrahim ağa Usubov, polkovnik Qalib bəy Vəkilov, ilk azərbaycanlı təyyarəçi Fərrux ağa Qayıbov və başqaları bu qəbildən idilər. General leytenant rütbəsinə qədər yüksəlmiş Əliağa Şıxlinski müharibə illərində bir sıra məsul ali komandanlıq vəzifələrini yerinə yetirmiş, Qərb cəbhəsi artilleriya qoşunlarının rəisi, sonra isə onuncu ordunun komandanı olmuşdu. General-leytenant Səməd bəy Mehmandarov Birinci dünya müharibəsi dövründə 21-ci diviziyaya komandanlıq etmişdi. O, Lodz (Polşa) əməliyyatı zamanı göstərdiyi sərkərdəlik məharəti və şəxsi igidliyinə görə artilleriya generalı rütbəsinə layiq görülmüşdü. 1915-ci ildə o, 2-ci Qafqaz ordu korpusunun komandanı təyin edilmişdi. General-leytenant Hüseynxan Naxçıvanski Qərb cəbhəsində süvari diviziyaya komandanlıq etmişdi. General İbrahim ağa Vəkilov ordu qərargahında qulluq etmişdi. Onun oğlu polkovnik Qalib bəy Vəkilov Qərb cəbhəsində mühəndis polkunda göstərdiyi igidliyə görə Müqəddəs Georgi ordeni ilə təltif olunmuşdu. Nijeqorod alayında rotmistr olan Teymur bəy Novruzov qeyri-adi igidliyinə görə Müqəddəs Georgi ordeninin dörd dərəcəsi ilə təltif edilmişdi. Kapitan Tərlan Əliyarbəyov , yunker Sayad Zeynalov da döyüşlərdə göstərdikləri rəşadətə görə, o zaman çox adama nəsib olmayan Müqəddəs Georgi ordeninin dörd dərəcəsinə layiq görülmüşdülər. İlk azərbaycanlı hərbi təyyarəçi Fərrux ağa Qayıbov müharibə dövründə "İlya Muromets −16" təyyarəsi ilə dəfələrlə döyüşlərdə iştirak etmişdi. O, Neman çayı üzərindəki körpünü dağıtmaqda böyük şücaət göstərmişdi. Fərrux ağa Qayıbov 1916-cı ilin sentyabrında Vilnüs səmasında qarşılaşdığı dörd düşmən təyyarəsindən üçünü məhv etmiş və özü də qəhrəmancasına həlak olmuşdu. O da ölümündən sonra Müqəddəs Georgi ordeni ilə təltif olunmuşdu.
Müharibə illərində Azərbaycanlı gənclərdən "Tatar süvari alayı" təşkil edilmişdi. Qorxmaz döyüşçülərdən ibarət olan bu alayı ruslar həqarətlə "vəhşi diviziya" adlandırırdılar.
Müharibə dövründə Azərbaycanın da iqtisadiyyatı imperiyanın müharibə siyasəti tələblərinə uyğunlaşdırılmışdı. İqtisadiyyat tənəzzül etmişdi. Rusiyanın əsas duru yanacaq bazası olan Bakıda neft istehsalı geriləmişdi. Neft hasilatı 1914-cü ildəki 431,7 min puddan 1917-ci ildə 402 min puda enmişdi, 1916-cı ildə Bakıdakı 15 neft-yağ zavodundan 2-si işləyirdi. 1917-ci ildə cəbhə üçün 50 min pud partlayıcı toluol və 90 min pud benzin istehsal olunmuşdu. Neft sənayesində işçi qüvvəsi azalmışdı. 13 min işçi cəbhəyə göndərilmişdi. Gədəbəydəki mis zavodu, mahlıc istehsalı, ipək və tütün emalı müharibə tələblərini ödəmək üçün işləməyə başlamışdılar. 1915-ci ildə H. Z. Tağıyevin toxuculuq fabriki cəbhəyə 4 milyon arşın bez və 300 min arşın parusin göndərmişdi.
Müharibə Azərbaycanın kənd təsərrüfatına da zərər vurmuşdu. Əkin sahələri müharibədən əvvəlki 910 min desyatindən 1918-ci ildə 620 min desyatinə enmişdi. Taxıl istehsalı 50% azalmışdı. Pambıq əkini sahələri 1916-cı ildəki 105 min desyatindən 1917-ci ildə 37 min desyatinə enmişdi. İribuynuzlu heyvanların sayı 480 min baş, davarların sayı 500 min azalmışdı. Arxa cəbhədə yardımçı təsərrüfatlarda işləmək üçün Azərbaycandan 50 min gənc səfərbərliyə alınmışdı.
Sosial vəziyyət də pisləşmişdi. Ərzaq qıtlığı, bahalıq baş vermişdi. Müharibə dövrü ərzağın qiyməti 300–500 faiz yüksəlmişdi. Bakıya taxıl və digər məhsulların gətirilməsi yarıbayarı azalmışdı. Əhalinin vəziyyəti olmazın dərəcədə pisləşmişdi. Bütün bunlar əhali arasında sosial gərginliyi artırmışdı. Bakıda, Şəkidə, Tovuzda fəhlə tətilləri başlamışdı. 1916-cı ildə 80-dan çox tətil olmuşdu. 1915–1916-cı illərdə Lənkəran, Ərəş, Quba qəzalarında kəndli həyəcanları da baş vermişdi.
Həmçinin bax
İstinadlar
- "Azərbaycan BDM dövründə — Kayzen.az saytı". 2022-03-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-04.
Xarici keçidlər
- www.firstworldwar.com
- Birinci dünya müharibəsinə aid videolar
- Birinci dünya müharibəsinə aid sənədlərin arxivi
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Birinci Dunya muharibesi 28 iyul 1914 11 noyabr 1918 ve ya Cahan Savasi beseriyyet tarixinde Ikinci dunya muharibesine qederki en boyuk muharibe Bu adlandirma Ikinci Dunya muharibesinin baslanmasindan sonra istifade edilmeye baslanmis iki dunya muharibesi arasindaki dovrde ise Qerbde Boyuk muharibe ing The Great War fr La Grande guerre ve ya Dunya muharibesi adlandirilmisdir Birinci Dunya muharibesiSaat eqrebi istiqametinde Somma doyusunden sonra seherine geden yol 1916 Ingilis tanklarinin Hindenburq xettini kecmesi 1918 Canaqqala doyusunde deniz minasina deydikden sonra batdi 1915 Somma doyusunde qaz maskalari taxan ingilis heyeti 1916 Alman iki qanadli qiricilari seheri yaxinliginda Fransa 1917Tarix 28 iyul 1914 11 noyabr 1918 4 il 3 ay ve 2 hefte Yeri Avropa Afrika Yaxin Serq Sakit okean adalari Cin Hind okeani Simali ve Cenubi Atlantik okeaniSebebi Imperialist olkelerin inkisafi bu olkeler arasindaki ziddiyetlerin keskinlesmesi dunyanin yeniden bolusdurulmesi ugrunda Avropa dovletlerinin iki herbi siyasi bloku arasinda mubarizeNeticesi Antanta dovletlerinin qelebesi Avropadaki butun kontinental imperiyalarin suqutu Almaniya imperiyasi Rusiya imperiyasi Osmanli imperiyasi ve Avstriya Macaristan daxil olmaqla Rusiya inqilabi ve Rusiya vetendas muharibesi sonradan SSRI nin qurulmasi Almaniya imperiyasinin dagilmasi ve Veymar Respublikasinin yaranmasi Osmanli imperiyasinin suqutundan sonra Turkiye Istiqlaliyyet muharibesi Avropa ve Asiyada genis yayilmis igtisaslar ve inqilablar Milletler Ittifaqinin yaradilmasiErazi deyisikliyi Avropa ve Yaxin Serqde yeni olkelerin formalasmasi Alman mustemlekelerinin ve erazilerinin basqa olkelere verilmesi Osmanli imperiyasinin parcalanmasi Avstriya Macaristanin suqut etmesiMunaqise terefleriAntanta dovletleri Fransa Britaniya Rusiya 1914 17 Serbiya Belcika Yaponiya Monteneqro Italiya ABS 1917 18 1916 18 Portuqaliya 1916 18 Hicaz 1916 18 Yunanistan 1917 18 1917 18 Cin 1917 18 ve digerleri Ittifaq dovletleri Almaniya imperiyasi Avstriya Macaristan Osmanli imperiyasi Bolqaristan 1915 18 ve digerleriKomandan lar Raymon Puankare Jorj Klemanso V Corc Lloyd Corc II Nikolay Aleksandr Kerenski III Viktor Emmanuel Vittorio Orlando Vudro Vilson Tayso ve basqalari II Vilhelm I Frans Iosif V Mehmed VI Mehmed Uc Pasa ve basqalariTereflerin quvvesiUmumi 42 928 000 12 000 000 8 660 000 5 839 000 5 093 000 4 744 000 1 680 000 1 234 000 800 000 707 000 629 000 417 000 380 000 230 000 200 000 136 000 129 000 50 000 50 000 Umumi 25 248 000 13 250 000 7 800 000 2 998 000 1 200 000ItkilerHerbi oluler 5 525 000 Herbi yaralilar 12 832 000 Cemi 18 357 000 Mulki oluler 4 000 000 Herbi oluler 4 386 000 Herbi yaralilar 8 388 000 Cemi 12 774 000 Mulki oluler 3 700 000Olkelere gore herbi oluler 1 811 000 1 398 000 1 115 000 651 000 250 000 335 000 275 000 117 000 59 000 88 000 26 000 7 000 3 000 lt 1 000 Olkelere gore herbi oluler 2 051 000 1 200 000 772 000 88 000Umumi itkiler68 176 000 Vikianbarda elaqeli mediafayllarBirinci dunya muharibesine qosulan olkeler Antanta olkeleri yasil rengde Almaniya ve onun muttefiqleri narinci rengde gosterilib Bu muharibeye iki alyansda birlesen dunyanin en boyuk guc merkezleri qosulmusdu Boyuk Britaniya Fransa ve Rusiya yeni Antanta Ucler ittifaqi da ise Almaniya Avstriya Macaristan ve Italiya var idi Sonralar 1914 cu ilde Yaponiya Antantaya 1915 ci ilde ise Italiya Ucler ittifaqi dan Antantanin terefine kecdi Lakin Avstriya Macaristan sazis eleyhine yolverilmez hereketler etdi Italiya da muharibe baslananda Almaniya Imperiyasi ve Avstriya Macaristana qosulmaqdan imtina etdi Neticede 70 milyondan artiq herbci onlarin 60 milyonu avropali idi dunyanin en boyuk muharibelerinden birine seferber edildi 10 milyona yaxin esger oldu esasen silahlardaki texniki tereqqinin olmasi onlarin mobilliyi olumlerin sayini daha da artirirdi Avstriya Macaristan taxt tacinin veliehdi hersoq Frans Ferdinandin 28 iyun 1914 cu ilde serb terrorcusu Qavrilo Prinsip terefinden Sarayevoda qetle yetirilmesi dunya muharibesine cevrilen muharibenin baslanmasi ucun behane oldu Muharibenin esas sebebleriMustemlekeci olkelerin inkisafi Almanlarin guclenmesi ve mustemleke ugrunda apardigi amansiz muharibeler ilk novbede almanlar ve Antanta arasindaki ziddiyetlerin keskinlesmesi dunyanin yeniden bolusdurulmesi ugrunda Avropa dovletlerinin iki herbi siyasi bloku arasinda mubarize Birinci dunya muharibesine getirib cixardi Bu ziddiyetlerin baslicasi Almaniya ile Boyuk Britaniya arasinda idi Alman herbi siyasi daireleri Boyuk Britaniya ve Fransanin hesabina yeni mustemlekeler zebt etmek Fransa ve Rusiyani zeifletmek onlarin mustemlekelerinin bir hissesini ele almaq niyyetinde idiler Onun muttefiqi Avstriya Macaristan dovleti ise Balkan yarimadasinda oz nufuzunu genislendirmeye ve yeni eraziler isgal etmeye calisirdi Boyuk Britaniya hokumeti muharibe yolu ile Almaniyani zeifletmek onun mustemlekelerinin bir hissesini ele kecirmek Osmanli Imperiyasini bolusdurmek umidinde idiler Fransiz hokumeti de buna nail olmaq isteyirdiler Bundan basqa onlar 1870 1871 ci illerde Almaniya ile olan muharibede itirilmis Elzas Lotaringiya vilayetlerini geri almaq Almaniyanin Reyn vilayetinin bir hissesini ele kecirmek isteyirdi Rus carizmi ise Balkanda Bosfor ve Dardanel bogazlarinda oz hokmranligini yaratmaga hem de Almaniyani iqtisadi cehetden zeifletmeye calisirdi Muharibenin baslanmasiAvstriya Macaristan ile Serbiya arasindaki munaqise muharibenin baslanmasi ucun behane oldu Avstriya Macaristan ordusunun bas komandani ershersoq Frans Ferdinand Bosniyadaki manevrlerde istirak edirdi Eslinde Frans Ferdinand taxt taca yiyilenmeyecekdi cunki o bir qiz ugrunda taxt iddialarinda vaz kecmisdi Yeni onun oldurulmesi muharibeni baslamaq ucun bir behane olmusdur Iyunun 28 de Serbiyadan gelmis terrorcu qrupun uzvu olan Qavrilo Prinsip Avstriya Macaristan taxt tacinin veliehdini Sarayevoda oldurdu Bunun qarsiliginda Avstriya Macaristan Serbiyaya ultimatum gonderdi ve ona qarsi muharibe elan etdi 1914 cu ilin iyulun axirinda Avstriya Macaristan ordusu Serbiya erazisine daxil oldu Belqrad seheri bombardman edildi Rus Imperiyasi Serbiyani mudafie etmek ucun seferberliye basladigi muddetde avqustun 1 de Alman Imperiyasi Rusiyaya avqustun 3 de ise Almaniya Fransaya muharibe elan etdi Almaniya Prussiya terefinden imzalanmis Belcikanin biterefliyi haqqinda muqavileni ag kagiz adlandirdi ve avqustun 4 de Belcikaya hucum etdi Belcikani mudafie etmek behanesi ile Boyuk Britaniya Almaniyaya muharibe elan etdi Getdikce yeni yeni olkeler muharibeye qosuldular 1914 cu il avqustun 23 de Yaponiya Almaniyaya qarsi muharibe elan etdi Lakin o Avropaya qosun gondermedi Yaponiya Almaniyanin Uzaq Serqdeki torpaqlarini tutmaga ve Cini itaet altina almaga calisirdi 1914 cu ilde Osmanli dovleti Ucler ittifaqi terefinden muharibeye qosuldu Buna cavab olaraq oktyabrin 2 de Rusiya 5 de Boyuk Britaniya 6 da ise Fransa Osmanliya qarsi muharibe elan etdi Suriya Felestin ve Qafqazda yeni cebheler acildi Muharibenin baslanmasinin xronologiyasi Tarix Muharibeni elan eden dovlet Muharibe elan edilmis dovlet28 iyul 1914 Avstriya Macaristan Serbiya1 avqust 1914 Almaniya Rusiya3 avqust 1914 Almaniya Fransa3 avqust 1914 Almaniya Belcika4 avqust 1914 Boyuk Britaniya Almaniya5 avqust 1914 Cernoqoriya Avstriya Macaristan6 avqust 1914 Avstriya Macaristan Rusiya6 avqust 1914 Serbiya Almaniya6 avqust 1914 Cernoqoriya Almaniya12 avqust 1914 Boyuk Britaniya ve Fransa Avstriya Macaristan23 avqust 1914 Yaponiya Almaniya2 noyabr 1914 Rusiya Osmanli Imperiyasi5 noyabr 1914 Boyuk Britaniya ve Fransa Osmanli Imperiyasi23 may 1915 Italiya Avstriya Macaristan14 oktyabr 1915 Bolqaristan Serbiya9 mart 1916 Almaniya Portuqaliya27 avqust 1916 Serbiya Avstriya Macaristan28 avqust 1916 Italiya Almaniya6 aprel 1917 ABS Almaniya7 aprel 1917 Panama ve Kuba Almaniya27 iyun 1917 Yunanistan Almaniya22 iyun 1917 Siam Almaniya4 avqust 1917 Liberiya Almaniya14 avqust 1917 Cin Almaniya26 oktyabr 1917 Braziliya Almaniya7 dekabr 1917 ABS Avstriya Macaristan11 noyabr 1918 Muharibenin basa catmasi1914 1917 ci Illerde herbi emeliyyatlarAlman piyada qosunlari hucuma kecir 7 avqust 1914 cu il Muharibeye giren dovletlerin her birinin herbi emeliyyat ucun qabaqcadan hazirlanmis plani var idi Almaniya uzun muddet alman bas qerargahina rehberlik etmis ve muharibeden az once vefat eden rehberinin adi ile adlandirilmis Sliffen planina emel edirdi Almaniyanin plani zeif mudafie olunan Luksemburq ve Belcika erazisinden Fransaya kecerek fransiz qosunlarini ezmek hem de onu Rusiya zerbe vurmaq ucun oz qosunlarini bir yere toplayanadek teslim olmaga mecbur etmek idi Bundan sonra qisa muddetde Rusiyani da darmadagin etmek nezerde tutulurdu Ingilis piyada esgerleri Alman qosunlarinin guclu qruplasmasi Belcika ordusunu geri oturtdu ve Fransaya daxil oldu Fransizlar ve Fransanin simal sahiline cixarilmis ingilis korpusu daha ustun olan alman quvvelerinin tezyiqi altinda geri cekilmeye mecbur oldular Alman ordusu Paris uzerine yeridi Almaniya imperatoru II Vilhelm payizda Fransanin teslim olacagini ved edirdi Fransanin basi ustunu olum tehlukesi almisdi Fransa hokumeti muveqqeti olaraq paytaxti terk etdi Rusiyada ise seferberlik leng gedirdi Fransa hokumeti tecili komek ucun Rusiyaya muraciet etdiyi zaman rus qosunlarinin cebhe boyu duzulmesi doyus sursati ile techiz olunmasi ve cemlesdirilmesi hele basa catdirilmamisdi Buna baxmayaraq ruslar telem telesik oz ordusunu hucuma gonderdi Rusiyanin iki ordusu Serqi Prussiya erazisine girdi onun xeyli hissesini tutdu ve bu Almaniyanin ordu komandanliginda narahatliga sebeb oldu Alman komandanligi iki piyada korpusunu ve suvari diviziyasini telesik Fransadan cixararaq serq cebhesine yolladi Belelikle Fransaya hucum ucun nezerde tutulan ehtiyat qosunlarin bir hissesi Serqi Prussiyaya gonderildi Tannenberq doyusu adlanan doyuslerde Rusiya ordusu uc defe cox say ustunluyune malik olsa da agir meglubiyyete ugradildi Alman ordusunun itkileri 12 000 nefer Rusiya ordusunun itkileri ise 170 000 nefer idi Daha sonraki doyuslerde alman ordusu ruslari Mazur golu yaxinligindaki doyuslerde bir daha agir meglubiyyete ugradaraq onlari tamamile Almaniya erazisinden kenarlasdirdi Lakin Rusiyanin bir nece ordusu cenubda hucumlarini davam etdirirdi Rusiya qosunlari Avstriya Macaristan qosunlarinin mudafie xettini yararaq onlari geri oturtdu ve Polsanin Avstriyaya aid olan hissesini ve Qaliciyani Qerbi Ukrayna tutdu Lakin alman ordusu komeye gelerek rus ordusunu burada da bir nece agir meglubiyyete ugradaraq onlari geri oturtdu Rus ordusu boyuk itkiler verdi lakin Fransani xilas etdi Fransadan qosunlarin bir hissesinin cixarilib Serq cebhesine gonderilmesi neticesinde almanlarin Parise getmek ucun quvveleri catismadi Onlar hucum xettini qisaltmaga mecbur oldular ve Parisin simal serqinde Marna cayina catdilar Burada onlar ingilis ve fransizlarin boyuk quvveleri ile uz uze geldiler 1914 cu ilin sentyabrinda bas vermis Marna sahilindeki vurusmada her iki terefden 2 5 milyon neferden cox adam istirak edirdi Fransiz ve ingilis qosunlari hucuma kecdiler Sentyabrin 9 da almanlar cebhe boyu geri cekilmeye basladilar Onlar hucum eden dusmeni yalniz Ena cayi sahilinde dayandira bildiler Belelikle Almaniyanin ildirimsuretli muharibe plani bosa cixdi Almaniya iki cebhede uzun suren agir muharibe aparmali oldu 1914 cu ilin axirina yaxin Qerb cebhesi Simal denizinden Isvecre serhedinedek sabitlesdi Esgerler sengerlere cekildiler Manevr muharibesi movqe muharibesine cevrildi Quruda muharibenin faktiki olaraq dalana dusmesi ile elaqedar olaraq her iki teref yeni muttefiqler axtarirdi ki yeni cebheler acsin ve ya hetta quvvenin kicik ittihaminin elave olunmasi tarazligi deyisdirmeli idi Almaniyaya ve Avstriya Macaristana tezlikle Osmanli Imperiyasi qosuldu Axirincinin dusmeni Rusiya imperiyasi ve hemcinin 1913 cu il Balkan muharibesinde ozunu Serbiya terefinden incidilmis sayan Bolqaristan idi Daha muhum perspektive malik olan Italiya idi Lakin Italiya Ittifaq dovletlerine resmi olaraq uzv olmasina baxmayaraq xeyli evvel bu ittifaqdan uzaqlasmisdi ve 1914 cu il bohraninda istirak etmemisdi Her iki teref Italiya hokumetinden xahis edirdi onun ozu de her iki terefle sakitce sovdelesmeye hazir idi Italyan ictimaiyyeti parcalanmisdi ehtimal ki xalqin ekseriyyeti sulhun saxlanmasini isteyirdi bunu hem katolik hem de sosialist rehberler meslehet gorurduler Qati milletciler oz irredentalarini italyanlar yasayan lakin Italiyaya tabe olmayan serhed regionlari ele kecirmek sansini gorurduler Italyan hokumeti Avstriya Macaristanla danisiqlara basladi eger Trentino ve Cenubi Tirol teslim edilerse hucum eden Avstriyanin onlardan el cekmesini teklif etdiler Avstriya ile danisiqlar hemcinin Antantani qorxutmaq ucun istifade edildi axirda Italiya ozune cox serfeli sertler esasinda muharibeye qosuldu 1915 ci il London mexfi muqavilesi ile Britaniya Fransa Rusiya ve Italiya raziliga geldiler ki eger Antanta muharibede qalib gelse Italiya Trentinonu Cenubi Tirolu Istriyani Triyest seherini ve Dalmasiya adalarinin bezilerini alacaqdi Eger Turkiye parcalansa Italiya Kicik Asiyada Adaliyani alacaqdi ve eger Ingiltere ve Fransa Almaniyanin Afrikadaki mustemlekelerini tutsa Italiya Liviya ve Somalide erazi artimi elde edecekdi Qisaca London muqavilesi erazi ekspansiyasinin muharibeden evvelki praktikasini davam etdirirdi Her bir teref digerinin torpaginda yasayan milli azliqlari ve narazi qruplari satin alirdi Almanlar Rusiyani sixisdirmaq ucun Polsaya musteqillik ved etdi Onlar Ukraynadaki yerli milletciliyi herekete getirdiler Belcikada ise almanperest flamand xalqinin qiyamini qaldirdilar Onlar Osmanli sultanini xelife kimi inandirdilar ki o Simali Afrikada muqeddes muharibe elan etsin umid edirdiler ki bu yolla hiddetlendirilen muselmanlar ingilisleri Misirden fransizlari ise Elcezairden qovacaqlar Bu tesebbus ugursuz oldu Alman agentleri Irlandiyada is aparirdilar ve bir irland milletcisi Rocer Keysment alman sualti qayiginda Irlandiyaya gelib 1916 ci il Pasxa qiyamina hazirliq gordu ve baslanan qiyam Britaniya terefinden yatirildi 1915 ci ilde Almaniya ve onun muttefiqleri esas zerbeni Rusiyaya qarsi yonelderek onu tam meglubiyyete ugratmaq ve muharibeden cixarmaq planini hazirladilar Fevral mart aylarinda alman qosunlari hucuma kecdiler May ayinda quvve cehetden ustun olan Almaniya ve Avstriya Macaristan qosunlari Qorlitsa erazisinde cebheni yardilar Almanlar Varsavadan simalda da hucuma basladilar ve avqust ayinda seheri tutdular Onlar silah ve sursat cehetden cox pis techiz olunmus rus qosunlarini bir sira agir meglubiyyetlere ugratdilar 1915 ci ilin payizinda almanlar butun Polsani ve Baltikanin bir hissesini tutdular Almanlarin bu hucumu ruslar ucun felaketle neticelendi Almaniya ve onun muttefiqleri cuzi itkiler vermekle boyuk erazileri tutdular Rusiya ise tekbasina qalaraq bu doyuslerde 11 milyon esger itki onlarin 3 milyonu doyuslerde oldurulmus qalanlari ise yaralanmis ve ya esir dusmusduler verdi Carizm Rusiya ordusunun techizatinin cox pis oldugunu yeqin ederek demek olar ki butun olkenin iqtisadiyyatini herbi senaye ucun islemeye mecbur etdi Bunun neticesinde ordunun techizati nisbeten yaxsilasdi lakin imperiyanin iqtisadiyyati tenezzule ugradi olkede qida ve geyim qitligi yarandi ki bu da neticede 1917 ci ilde Oktyabr inqilabina ve vetendas muharibesine sebeb oldu 1915 ci ilde Almaniya Ingiltereye sarsidici zerbe vurmaga cehd gosterdi Almaniya Ingiltereye lazimi xammal ve erzaq getirilmesinin qarsisini almaq ucun ilk defe olaraq daha yeni silahdan sualti qayiqlardan istifade etdi Yuzlerle gemi mehv edildi onlarin heyetleri ve sernisinleri helak oldu Ingiltere ise gemiqayirmani artirmaq ve suretlendirmek yolu ile habele sualti qayiqlara qarsi semereli mudafie tedbirleri hazirlamaqla basi uzerini almis tehlukeni aradan qaldirdi Hemin ilin yazinda Almaniya muharibeler tarixinde en yeni silah olan zeherleyici maddelerden istifade etdi Lakin bu silah yalniz taktiki muveffeqiyyeti temin etdi Almaniya Rusiyani tamamile gucden saldiqdan sonra butun diqqetini Fransaya qarsi yoneltdi 1916 ci il fevralin 21 de alman qosunlari Verden yaxinliginda cebhenin bir hissesinde hucuma kecdiler Alman komandanligi burada cox boyuk quvve toplamisdi Hucum cox guclu artilleriya bombardmani ile basladi Lakin alman piyadasi hucuma kecdikde gozlenilmeden fransizlarin qizgin atesine rast geldi Burada yarim il davam eden doyuslerden sonra almanlar yalniz cuzi irelileyis elde ede bildiler Hemin ilin iyul ayinda Almaniyanin quvvelerinin zeiflemesinden istifade eden ingilis ve fransiz qosunlari Somma cayi sahilinde hucuma kecdiler Burada qanli vurusmalar payizin axirina kimi davam etdi Burada ingilisler ve fransizlar tarixde ilk defe olaraq tanklardan istifade etdiler Onlarin texnikasi indi almanlarin texnikasindan daha ustun idi Onlar burada ciddi muveffeqiyyet elde ede bilmediler lakin almanlarin Verden uzerine tezyiqi zeifledi ve dekabrda alman qosunlari orada mudafieye kecmeli oldu Verden qessabxanasi nda bir milyona yaxin alman ve fransiz esgeri ve zabiti qirildi 1917 ci ilin aprelinde ABS Almaniyaya qarsi muharibe elan etdi Lakin Almaniya artiq gucden dusmusdu ve ingilis ve fransizlarin birge quvvelerine qarsi muqavimet gostere bilmirdi Yaxinlasmaqda olan qelebenin behrelerini ABS ile bolusdurmek istemeyen Fransa ve Ingilterenin hakim daireleri cehd edirdiler ki ABS diviziyalari Avropaya gelene qeder Almaniyani meglubiyyete ugratsinlar Lakin Almaniya ve Avstriya Macaristan qosunlari 1917 ci ilin oktyabrinda Kaporetto yaxinliginda italyanlarin cebhe xettini yardilar Italiya ordusunun xeyli hissesini darmadagin edib Italyanin en muhum merkezlerine yaxinlasdilar Onlarin hucumu tecili olaraq avtomasinlarla buraya getirilmis ingilis ve fransiz qosunlari terefinden dayandirildi Serq cebhesiEsas meqale Birinci dunya muharibesinde Serq cebhesiQerb cebhesiEsas meqale Birinci dunya muharibesinde Qerb cebhesiQafqaz cebhesiEsas meqale Qafqaz cebhesi Birinci Dunya Muharibesi 1914 cu il oktyabrin 20 de Rusiya Osmanliya muharibe elan etdi Bununla da Qafqazda herbi emeliyyatlar basladi Turk qosunlari Enver Pasanin komandanligi altinda Qars Batum istiqametinde Cenubi Qafqaza hucum etdi Cenubi Qafqaza hucum etmekle yanasi Cenubi Azerbaycan erazisine de girdiler Enver Pasa ve qerargahinin hazirladigi herbi plana esasen Qafqazda rus qosunlarina esas zerbe Sariqamis doyusunde endirilmeli idi Emeliyyata Enver Pasa ozu rehberlik edirdi Sariqamis emeliyyati 4 dekabr 1914 cu ilde basladi ve 18 yanvar 1915 ci iledek davam etdi Cetin doyuslerde agir itki veren turk qosunu meglub oldu Canli quvve ve texnikasinin coxlugu rus ordusuna qelebe qazandirdi Bu doyusden sonra Tebrizi tutan rus qosunu turk ordusunu Cenubi Azerbaycandan cixartdi Rusiyada yasayan muselman turkleri orduya cagirmirdilar Bundan basqa car hokumeti Azerbaycan turklerinin cebhelerde Osmanli ordusuna qarsi vurusmayacagindan ehtiyat ederek orduya cagirmirdi 1916 ci ilin fevralinda ruslar Erzurumu yazinda ise Trabzonu isgal etdi Iran cebhesiEsas meqale Hemedan emeliyyatiDiplomatik mubarize1915 ci ilin aprelinde Londonda Antanta dovletleri Ingiltere Fransa ve Rusiya gizli razilasma ile Italiyaya bir sira eraziler ved ederek onu oz tereflerine cekdiler Antanta Italyanin hakim dairelerine Almaniyanin ve Balkanlarda Italiya ile maraqlari toqqusan Avstriya Macaristanin ved ede bileceyinden daha cox sey ved etdi Italiya Antanta ya qosuldu 1915 ci ilin sentyabrinda Bolqaristan Avstriya Almaniya ve Osmanli dovletleri ile ittifaqa girdi 1916 ci ilin avqustunda Ruminiya Antanta terefden muharibeye qosuldu 1917 ci ilin aprelinde ABS Almaniyaya muharibe elan etdi ABS Rusiyanin meglub olaraq muharibeden cekilmesinden sonra onun muttefiqleri olan Antantanin meglub olacagindan ehtiyat edirdi Bele ki ABS hokumeti ve banklari Antanta dovletlerine cox boyuk miqdarda kredit vermisdi Eger Antanta meglub olsaydi onlar oz borclarini odeye bilmeyecekdi ve buna uygun olaraq da ABS iqtisadiyyati da tenezzule ugrayacaqdi ABS ordusunun muharibeye qosulmasi Antanta qosunlarinda cox boyuk ruh yuksekliyi yaratdi Umumiyyetle 38 dovletin qosuldugu dunya muharibesi her iki terefden edaletsiz isgalciliq muharibesi idi Muharibenin sonuAlman tanki Fransanin seherinde 1918 ci ilin yazinda alman komandanligi ABS nin iri silahli quvveleri Avropaya gelib cixana qeder ingilis fransiz qosunlarini darmadagin etmeye cehd gosterdi Alman komandanligi esgerleri inandirmaga calisirdi ki bu helledici ve son doyus olacaqdir Belelikle Almaniya martin axirinda hucuma basladi Alman qosunlari boyuk telefat bahasina Parise teref irelileye xeyli esir ala ve qenimet ele kecire bildiler Lakin ABS qosunlarinin esas hisseleri gelenedek ingilis fransiz ordularini ezmek mumkun olmadi Almaniyanin yalniz maddi ehtiyatlari deyil hem de insan ehtiyatlari tukenirdi Cebheye artiq yeniyetmeleri gondermeye baslamisdilar Esgerler elden dusmusduler ve vurusmaq istemirdiler bezileri ise ordudan qacirdi Alman qosunlarinin hucumu muveffeqiyyetsizliye ugradi ve tesebbus Antantaya kecdi Ingilis fransiz ordulari ve artiq gelib cixmis ABS birlesmeleri Almaniya qosunlarini evvelki movqelerine geri oturtdular Avqustun 8 de Fransa Ingiltere ve ABS qosunlari fransiz marsali Fosun umumi komandanligi altinda hucuma basladilar Onlar almanlarin cebhesini yararaq bir gunde 16 diviziyani darmadagin etdiler Vurusmaq istemeyen alman esgerleri esir dusurduler Alman bas qerergahinin faktiki rehberi olan general sozleri ile desek bu dunya muharibesi tarixinde alman ordusunun en qara gunu idi Almaniyanin silahli quvveleri Fransa Ingiltere ve Amerika qosunlarinin esas hucumuna qarsi muqavimet gostere bilmirdiler Ingiltere Fransa ve Serbiya qosunlari Balkan cebhesinde de hucum edirdiler Bolqar ordusu ezildi ve Bolqaristan teslim oldu Ingilis Fransiz qosunlari Felestinde ve Suriyada turk ordusunu meglub etdikden sonra Osmanli imperiyasi da teslim oldu Avstriya Macaristan ordusunun esgerleri vurusmaqdan imtina edirdiler Avstriya Macaristan imperiyasi dagildi Onun erazisinde bir sira musteqil milli dovlet yarandi 1918 ci il noyabrin 3 de Avstriya Macaristan komandanligi Antantanin diqte etdiyi barisigi imzaladi Ele hemin gun Almaniyada inqilab baslandi Noyabrin 9 da xalq monarxiyani devirdi Olke respublika oldu Yeni hokumet yaradildi 1918 ci il noyabrin 11 de subh cagi general Fosun menzil qerargahinda Almaniya ile onun reqibleri arasinda sulh muqavilesi imzalandi Noyabrin 11 de saat 11 de ali bas komandanin qerargahinin qarsisinda duran siqnalci Atesi dayandirin emrini verdi Bu siqnal butun cebheye catdirildi Hemin anda doyus emeliyyatlari dayandirildi Birinci dunya muharibesi basa catdi Birinci dunya muharibesi 1918 ci ilde 11 noyabr Almaniyanin teslim olmasi ile sona catdi Rusiyada 1917 ci ilin fevral ayinda bas vermis burjua demokratik inqilabi neticesinde monarxiya devrildi Oktyabrda ise bolsevikler dovlet cevrilisi ederek hakimiyyeti ele aldilar 3 mart 1918 ci ilde Brest Litovskda Almaniya ve Ittifaq Dovletleri ile sulh bagladilar 1918 ci ilin mayinda Ruminiya Ittifaq dovletleri le sulh bagladi 1918 ci il oktyabrin 30 da Osmanli noyabrin 3 de Avstriya Macaristan noyabrin 11 de ise Almaniya teslim oldu Belelikle muharibe Ittifaq dovletlerinin meglubiyyeti ile basa catdi Netice1914 cu ilde Almaniya muharibeye oz reqiblerinden daha yaxsi hazirlasmisdi Lakin dunya muharibesi Ittifaq dovletlerinin meglubiyyeti ile basa catdi Antantanin canli quvve ve maddi resurslar cehetden ustunluyunun helledici ehemiyyeti oldu Amerika Birlesmis Statlari da Antanta terefinde idi Almaniya Rusiyada Avstriya Macaristan da ve Osmanli imperiyalarinda movcud olan qurulus dunya muharibesi sinaqlarindan cixmadi ve dagildi Meglubiyyetler ve inqilablar neticesinde bu imperiyalarin dordu de dunyanin siyasi xeritesinden silindi ABS Ingiltere ve Fransa imperialistleri ozlerinin baslica reqiblerinin darmadagin edilmesine nail oldular ve dunyanin yeniden bolusdurulmesine basladilar Imperializmin dogurdugu bu muharibe milyonlarla adami mehv etdi ve cox boyuk maddi zerer vurdu Oldurulenler ve yaralardan olenler azi 10 milyon yaralananlar ise 20 milyon neferden cox idi Bundan elave cox sayda insan acliq ve xestelikden dunyasini deyismisdi 1914 1918 ci illerde muharibede vurusan baslica dovletlerin milli servetinin orta hesabla ucde bir hissesi mehv olmusdu Butov kendler ve seherler yer uzunden silindi cox sayda demiryollar korpuler fabrik ve zavodlar dagidildi Muharibe bir cox Avropa olkesinin senayesinin kend teserrufatinin ve maliyyesinin dagilmasina sebeb oldu 1772 1913 cu illerdeki muharibelerin hamisinin birlikde vurdugu ziyan 6 milyard dollar 1913 cu ilin qizil dollar hesabi ile teskil etmisdise Birinci Dunya muharibesi 80 milyard dollar mebleginde ziyan vurmusdu Bu soygunculuq muharibesinin musibetleri ve onun neticelerinin butun agirligi zehmetkes kutlenin uzerine dusmusdu 1914 1918 ci Iller Erzinde Ehalinin Azalmasi Olkeler Cebhedeki Itkiler Olumun Artmasi ve Dogumun Azalmasindan Itkiler Cemi 1914 cu ildeki ehalinin sayina gore faizleFransa 1 4 milyon 2 0 milyon 3 4 milyon 8 0Britaniya Imperiyasi 0 7 milyon 1 0 milyon 1 7 milyon 3 7Almaniya Imperiyasi 2 0 milyon 4 2 milyon 6 2 milyon 10 0Avstriya Macaristan 1 4 milyon 4 4 milyon 5 8 milyon 11 0Italiya 0 5 milyon 1 6 milyon 2 0 milyon 6 0ABS 0 08 milyon 0 32 milyon 0 4 milyon 0 41914 1918 ci illerde muharibeye cekilen xercler Olkeler Umumi mebleg Adambasina dusen mebleg Olkenin servetine gore faizleFransa 11 208 milyon dollar 280 2 dollar 19 4Boyuk Britaniya 24 143 milyon dollar 524 9 dollar 34 5Almaniya 19 894 milyon dollar 292 6 dollar 24 7Avstriya Macaristan 5 438 milyon dollar 108 8 dollar 18 1Italiya 4 489 milyon dollar 124 6 dollar 20 6ABS 17 337 milyon dollar 17 9 dollar 8 8 Birinci Dunya muharibesinde yeni silah texnologiyalari Ilk defe 1915 ci il herbi emeliyyatlarda Almaniya terefinden 1 Ingiltereye qarsi sualti qayiqlardan 2 Belcika erazisinde zeherli xlor qazindan istifade edilmisdir 1916 ci ilde bas vermis Somma doyusunde ingilisler ve fransizlar dunya tarixinde ilk defe olaraq tanklardan istifade etmisdiler Azerbaycan Birinci dunya muharibesindeEsas meqale Azerbaycan Birinci dunya muharibesindeIlk azerbaycanli teyyare pilotu Ferrux Qayibov Ozunden asili olmayaraq Azerbaycan da Birinci dunya muharibesine celb olunmusdu Bu Simali Azerbaycanin muharibe eden Rusiya imperiyasinin terkibinde olmasi ve muharibe eden dovletlerin ona dair planlari ile elaqedar idi Bele ki cox elverisli cografi movqede yerlesen ve oz yeralti yerustu servetleri ile secilen Azerbaycan iri dovletlerin maraq dairesinde idi Burada alman rus ingilis reqabeti daha qabariq ozunu gosterirdi Almaniya terefinden muharibede istirak eden Turkiyenin de muselman Qafqazina xususen Azerbaycana boyuk maragi var idi Etibarsizliq uzunden carizm Rusiyada yasayan muselmanlardan o cumleden azerbaycanlilardan orduya resmen adam cagirmirdi Lakin onlarin ali silkinden konullu olaraq car ordusu siralarina gedenler de var idi Bunlardan 200 nefer azerbaycanli zabiti Birinci dunya muharibesi cebhelerinde vurusan rus ordusunda xidmet etmisdi Artilleriya generallari Semed bey Mehmandarov Eliaga Sixlinski general Huseyn xan Naxcivanski general Ibrahim aga Vekilov general Ibrahim aga Usubov polkovnik Qalib bey Vekilov ilk azerbaycanli teyyareci Ferrux aga Qayibov ve basqalari bu qebilden idiler General leytenant rutbesine qeder yukselmis Eliaga Sixlinski muharibe illerinde bir sira mesul ali komandanliq vezifelerini yerine yetirmis Qerb cebhesi artilleriya qosunlarinin reisi sonra ise onuncu ordunun komandani olmusdu General leytenant Semed bey Mehmandarov Birinci dunya muharibesi dovrunde 21 ci diviziyaya komandanliq etmisdi O Lodz Polsa emeliyyati zamani gosterdiyi serkerdelik mehareti ve sexsi igidliyine gore artilleriya generali rutbesine layiq gorulmusdu 1915 ci ilde o 2 ci Qafqaz ordu korpusunun komandani teyin edilmisdi General leytenant Huseynxan Naxcivanski Qerb cebhesinde suvari diviziyaya komandanliq etmisdi General Ibrahim aga Vekilov ordu qerargahinda qulluq etmisdi Onun oglu polkovnik Qalib bey Vekilov Qerb cebhesinde muhendis polkunda gosterdiyi igidliye gore Muqeddes Georgi ordeni ile teltif olunmusdu Nijeqorod alayinda rotmistr olan Teymur bey Novruzov qeyri adi igidliyine gore Muqeddes Georgi ordeninin dord derecesi ile teltif edilmisdi Kapitan Terlan Eliyarbeyov yunker Sayad Zeynalov da doyuslerde gosterdikleri resadete gore o zaman cox adama nesib olmayan Muqeddes Georgi ordeninin dord derecesine layiq gorulmusduler Ilk azerbaycanli herbi teyyareci Ferrux aga Qayibov muharibe dovrunde Ilya Muromets 16 teyyaresi ile defelerle doyuslerde istirak etmisdi O Neman cayi uzerindeki korpunu dagitmaqda boyuk sucaet gostermisdi Ferrux aga Qayibov 1916 ci ilin sentyabrinda Vilnus semasinda qarsilasdigi dord dusmen teyyaresinden ucunu mehv etmis ve ozu de qehremancasina helak olmusdu O da olumunden sonra Muqeddes Georgi ordeni ile teltif olunmusdu Muharibe illerinde Azerbaycanli genclerden Tatar suvari alayi teskil edilmisdi Qorxmaz doyusculerden ibaret olan bu alayi ruslar heqaretle vehsi diviziya adlandirirdilar Muharibe dovrunde Azerbaycanin da iqtisadiyyati imperiyanin muharibe siyaseti teleblerine uygunlasdirilmisdi Iqtisadiyyat tenezzul etmisdi Rusiyanin esas duru yanacaq bazasi olan Bakida neft istehsali gerilemisdi Neft hasilati 1914 cu ildeki 431 7 min puddan 1917 ci ilde 402 min puda enmisdi 1916 ci ilde Bakidaki 15 neft yag zavodundan 2 si isleyirdi 1917 ci ilde cebhe ucun 50 min pud partlayici toluol ve 90 min pud benzin istehsal olunmusdu Neft senayesinde isci quvvesi azalmisdi 13 min isci cebheye gonderilmisdi Gedebeydeki mis zavodu mahlic istehsali ipek ve tutun emali muharibe teleblerini odemek ucun islemeye baslamisdilar 1915 ci ilde H Z Tagiyevin toxuculuq fabriki cebheye 4 milyon arsin bez ve 300 min arsin parusin gondermisdi Muharibe Azerbaycanin kend teserrufatina da zerer vurmusdu Ekin saheleri muharibeden evvelki 910 min desyatinden 1918 ci ilde 620 min desyatine enmisdi Taxil istehsali 50 azalmisdi Pambiq ekini saheleri 1916 ci ildeki 105 min desyatinden 1917 ci ilde 37 min desyatine enmisdi Iribuynuzlu heyvanlarin sayi 480 min bas davarlarin sayi 500 min azalmisdi Arxa cebhede yardimci teserrufatlarda islemek ucun Azerbaycandan 50 min genc seferberliye alinmisdi Sosial veziyyet de pislesmisdi Erzaq qitligi bahaliq bas vermisdi Muharibe dovru erzagin qiymeti 300 500 faiz yukselmisdi Bakiya taxil ve diger mehsullarin getirilmesi yaribayari azalmisdi Ehalinin veziyyeti olmazin derecede pislesmisdi Butun bunlar ehali arasinda sosial gerginliyi artirmisdi Bakida Sekide Tovuzda fehle tetilleri baslamisdi 1916 ci ilde 80 dan cox tetil olmusdu 1915 1916 ci illerde Lenkeran Eres Quba qezalarinda kendli heyecanlari da bas vermisdi Hemcinin baxYunq planiIstinadlar Azerbaycan BDM dovrunde Kayzen az sayti 2022 03 21 tarixinde Istifade tarixi 2011 09 04 Xarici kecidlerVikianbarda Birinci Dunya muharibesi ile elaqeli mediafayllar var www firstworldwar com Birinci dunya muharibesine aid videolar Birinci dunya muharibesine aid senedlerin arxivi