Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İtaliya krallığı (it. Regno d'Italia) — 1861-ci ildə İtaliyanın birləşməsinin nəticəsi və 1946-ci ildə İtaliya Respublikasının elanına qədər davam etmiş bir krallıqdır. İtaliya Krallığı Roma İmperiyasının süqutundan sonra qurulan və bütün İtaliya yarımadasını əhatə edən ilk dövlətdir.
| dağılıb | |||||
| İtaliya krallığı | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Regno d'Italia | |||||
| |||||
 | |||||
| | |||||
| Paytaxt | Turin, Florensiya, Roma | ||||
| Ən böyük şəhər | Roma, Milan, Venesiya, Turin, , | ||||
| Dilləri | italyan dili | ||||
| Rəsmi dilləri | İtalyan | ||||
| Dövlət dini | katolisizm | ||||
| Ərazisi |
| ||||
| Əhalisi |
| ||||
| İdarəetmə forması | Konstitusiyalı monarxiya (1861-1922) Konstitusiyalı monarxiya altında avtoritar hakimiyyət (1922-1925) Tək partiyalı, faşist, totalitar diktatura (1925-1943) Hərbi işğal (Orta İtaliya/Cənubi İtaliya) (1943-1945) İtaliya Sosial Respublikası (Şimali İtaliya) (1943-1945) Konstitusiyalı monarxiya (1945-1946) | ||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Fransız idarəçiliyində İtaliya
XVIII əsrin son illərində İtaliya I Napoleon tərəfindən işğal edilərək fransız təsiri altına girdi. 1789-cu il inqilabı başlayarkən İtaliya siyasi vəziyyət belə idi: Sardiniya krallığı, Milan hersoqluğu, , Venesiya respublikası, , və Neopol-Siciliya krallıqları var idi. Bu dövlətlərin bəzilərində hökmdarlar yerli deyildilər. İtaliya Direktoriya dövründə fransız orduları tərəfindən işğal edildiyi zaman, Avstriya və Prussiyanın bu dövlətə qarşı başlatdıqları müharibəyə İtaliyanın krallıqla idarə olunan iki dövləti (Sardiniya və Napoli) müttəfiq olaraq qatılmışdı. Direktoriya Napaleona batil inanclar ocağını söndürmək və İtalyanı canlandırmaq üçün Papanın siyasi gücünü ləğv etməsini əmretmişdi. Napaleonun əmrindəki ordular 1796-cı ildə İtaliyaya girərək iki il içində yarımadanı həm işğal etdi, həm də Avstriyanı sülh bağlamağa məcbur etdi. Milanı tutan Napaleon ardınca Romaya yönəldi. Papanı ağır bir təzminat ödəməyə məcbur edəndən sonra şimala, Alpları aşaraq Avstriyaya girdi. 1797-ci ildə Venesiyanı tutdu. Təhlükəni hiss edən Avstriya Napaleon ilə “Compo Formio” müqaviləsini imzaladı. İmzalanan bu müqaviləyə görə Avstriya müharibələrdən imtina etdiyini elan edirdi. Venesiya və ətrafı Avstriyaya qaldı, Dalmasiya sahilləri Fransaya verilirdi. Bundan əlavə da Fransaya verildi. 1796-1814-cü illərdə İtaliya torpaqlarını təsir dairəsində saxlayan Fransa hakimiyyəti iki mərhələdən keçmişdir. Birinci dövrdə Napaleon yarımadanın şimalında bəzi dövlətçikləri ləğv edərək respublikalar yaratdı, İkinci mərhələdə isə bu respublikaları da ləğv edərək krallıqlar yaratdı. Fransız inqilabı və onun ortaya çıxardığı Vətəndaş və İnsan Haqqları Bəyannaməsində ifadə edilənlərdən xəbərdar olan İtalyanlar ilk mərhələdə Napaleon və ordusunu böyük sevinclə qarşılamışdı. Çünki bundan sonra müstəqil İtaliyanın qurulacağını gözləyirdilər. Napaleon isə köhnə krallıqların sadəcə adını dəyişməklə kifayətləndi. 1805-ci il mayın 26-da Napaleon İtaliya Krallığı tacını taxarkən yarımadada 3 krallıq qurmuşdu:
1.
2. İtaliya krallığı
3.
Napaleonun süqutu ilə bu krallıqlarda süqut etmişdir. Napaleonun ögəy oğlu Eugenedən sonra İtaliya kralı olan şahzadə Beauharnais isə titulunu qorumaq üçün Avstriya ilə razılığa gəlməli olur, lakin sonra xalq üsyanı nəticəsində ölkədən qaçmağa məcbur olur. Beləcə sahibsiz qalan Venesiya və Milan Avstriya hakimiyyəti altına girmişdir. Artıq Fransa işğalından qurtulmuş İtaliya 1815-ci ildə baş tutan Vyana konqresindən istədiklərini ala bilmədi.
Vyana konqresindən sonra İtaliya
Vyana konqresi İtaliyanın Fransız işğalından əvvəl idarə edən sülalələrə qaytarılmasını nəzərtə tuturdu. Bu zəmində konqres qərərları ilə bəzi krallıqlar yarandı. Bunlar , Toskana, Modena, Parma hersoqluqları, Lukas qraflığı, Papa dövləti və Neopol krallığı. Lakin reallıq o idi ki, Fransız inqilabı və işğalından sonra İtalyanlar arasında liberalizm və milliyyətçilik dərin kök atmışdı, Vyana konqresindən gözlədiklərini ala bilməyən İtalyanlar milli birlik qurmaq üçün hərəkətə keçdilər. Ancaq bu birliyin qarşısında iki maneə var idi, bunlardan birincisi Avstriya imperiyası, digəri isə idi. Bu dövrlərdə İtalyan birliyini qurmaq üçün ilk təşkilatlar qurulmağa başladı.
Siyasi birliyin yaranmasına kömək edən təşkilatlar
1807-ci ildə gizli olaraq yaradılan təşkilat əsl məqsədini bildirməmək üçün “kömürçü” anlamına gələn bu sözdən istifadə etmişdir. İlk mərhələ də fransızları ölkədən qovmaq istəyən təşkilat o qədər də təsirli olmağı bacarmamışdır. Lakin restavrasiya dövründə təşkilatın məqsədi də dəyişmiş, Fransa bir dost kimi qəbul edilərkən, əsas məqsəd Avstriyanı ölkədən qovmağa çevrilmişdir. Masonluq təşkilatı İtalyan birliyinin reallaşması üçün çalışan gizli təşkilatlardan biridir. Masonluq İtaliyada yerli bir məfhum olmamış, İngiltərə kökənli olmuş və burada da yayılmışdı. Əvvəlcə sadəcə peşə birliyi kimi yaradılmış təşkilat XVII əsrdən məzmununu dəyişmiş və bir sıra dini cəhətləri də özündə əxz etdirməyə başlamışdır. Yalnız XVIIII əsrdən təsirli olmağı bacarmışlar. İtaliya birliyinin qurulmasında Karbonaria təşkilatı əsas güc yoluna üstünlük verirdisə, Mason təşkilatı əsasən özündə ziyalıları birləşdirirdi, bu birliyin qurulması üçün əsas diqqəti təhsilə və maarifə yönəldirdi.
Birliyin qurulma mərhələləri
1815-ci ildə toplanan Vyana konqresinin yaratdığı xarici təzyiqlər və bununla yanaşı Avstriyanın davam edən idarəçiliyi daxildə də birlik istəklərin artırmışdı. Ortaya çıxan fikir fərqliliklərinə görə İtalya bu birliyə yalnız 1860-cı ildə nail ola bilmişdir.
I mərhələ
1820-1821-ci illərdə Piemont və şəhərləri rəhbər olmuşdular. Eynən İspaniyadakı kimi konstitutsiya istəkləri var idi. Üsyan qaldırıldı, lakin üsyan Avstriyanın müdaxiləsi ilə yatırıldı.
II mərhələ
Bu mərhələdə isə 1830-cu il inqilablarını təsirləri ilə Orta İtaliyadakı Modena, Parma və Papalıqda yeni bir hərəkat başladı. Məqsəd konstitutsiyalı bir rejim ilə idarəçilikdə azadlıq qazanmaq, milli ordu yaratmaq və media azadlıqlarını təmin etmək idi. Parma və Modena hersoqluqlarında üsyan edənlər müvəqqəti hökumət yaratdılar. Bu üsyanlarda yatırıldı və bununla da İtaliyada statusu-kvo 1848-ci ilə qədər saxlanıldı.
III mərhələ
Bu mərhələdə rəhbərlik etdiyi respublika ideyaları sürətlə İtaliyada yayılırdı. Mazzini bu düşüncə tərzini ailəsindən miras alan, dövrünün tanınmış ziyalılarından biri idi. Bir zamanlar Karbonaria təşkilatına girmiş, buradakı silahlı mübarizə üsuluna görə buradan ayrılmış və öz təşkilatını yaratmışdır. Mazzini tərəfdarları 1834-cü ildə Genoada müvəqqəti hökumət qurmağı belə bacardılar. Lakin Metternixin rəhbərliyi ilə bütün bu üsyanlar yatırıldı. Bunda Avstriya, İspaniya, Neopol və Fransa krallıqlarının rolu böyük idi. Mazzininin səyləri nəticəsində 1848-ci ildə qurulub 16 ay kimi qısa dövrdə mövcud olan respublika idarəçiliyi 1 iyul, 1849-cu ildə Fransız ordusunun Romaya girərək hadisələrə müdaxiləsi ilə sona çatdı.
IV mərhələ
Fransada çıxan 1848-ci il inqilabının təsiri ilə hərkətə gələn İtalyan xalqı təkrar üsyana başladı. Xüsusilə Metternixin Avstriya imperiyası Baş Nazirliyindən istefaya göndərilməsindən sonra hadisələr sürətləndi. 1848-ci ildə Lombardiya Avstriyanın əlində idi. Bu vəziyyətdə Venesiya və Lombardiya eyni vaxtda üsyana başladı. Bu zaman Avstriyanın daxilində də bəzi üsyanlar başladı. Bundan əvvəl konstitutsiyanı imzalayan, Piemont kral Karl Albertə dəstək böyük idi. Karl Albert Avstriyaya müharibə elan etdi. Lombardiya və Venesiyada Piemont krallığına qatıldıqlarını elan etdilər. Lakin Piemont ordusu Avstriya ordusuna məğlub oldu. Bu Avstriyanı məğlub etmək üçün böyük Avropa dövlətlərinin lazım olduğu fikrini təsdiqlədi. Bu dövrdən sonrakı siyasətdə bunun üzərində quruldu. İtalyan birliyinin qurulmasında birinci dərəcəli rolu isə Kamillo Kavur oynadı.
Son mərhələ
Yeni dövrdə yaradılmış İtaliya Krallığı Roma və Venesiyanı hələ birliyə daxil edə bilməmişdi. Lakin yeni yaradılan dövlətin Venesiyanı Avstriyadan, Romanı Papalıqdan ala bilmiyəcəyi də aydın idi. Güclü bir dövlətlə müttəfiqlik yaradılmalı idi. Gözlənilənlər oldu. Eynən İtaliya kimi Almaniyada birlik yaradılması yolunda idi və çox güclü idi. Bu iki dövlətin qarşısındakı rəqib isə eyni idi- Avstriya. Prussiya (Almaniya)-İtaliya ittifaqı yaradıldı. 1866-cı ildə Prussiya Avstriyanı məğlub etdi. İtaliya bu müharibədə heç bir aktivlik göstərmədiyi halda, yalnız Avstriyanı müdafiə etmədiyi və Almaniyaya siyasi dəstək olduğuna görə Venesiyanı aldı. Artıq sıra Romada idi. İtaliya Romanı da birləşdirərək artıq əsas diqqəti xarici siyasətə yönəltmək fikrində idi. Romanı sığortalayan isə hələ 1849-cu il üsyanını yatırılan zaman Romaya gələn və burada hələ də qalan fransız ordusu idi. Başlanan Fransa-Almaniya müharibəsində III Napaleon İtaliyaya Almaniyanı müdafiə etməyəcəyi təqdirdə Romanı güzəştə gedəcəyini bildirdi. Müharibə nəticəsində Fransa ağır məğlubiyyətə uğradı, III Napaleon isə əsir düşdü (Sedan fəlakəti). 20 sentyabr, 1870-ci ildə Romanı tutan İtalyanlar paytaxtlarını da buraya köçürdülər. Bununla da İtaliyanın birləşdirilməsi başa çatdı. 1871-ci ildə qəbul edilən “Qarant qanunu”na görə Papa dövlət başçısı olaraq qalır, kralla eyni haqqlara sahib olur və krallıqdan hər ay müəyyən maaş alırdı. Əslində isə Papanın əlində yalnız dini hakimiyyət qalırdı. Bununlada 1815-ci ildən həssaslıqla qorunulmasına çalışılan Vyana sistemi faktiki olaraq çökdü, əlverişli mövqedə yaranan İtaliya Krallığı digər iri Avropa dövlətləri ilə müstəmləkə yarışına başladı.
Faşizmin hakimiyyətə gəlişi və kolonial işğallar
I Dünya Müharibəsi zamanı və ondan sonrada davam edən iqtisadi tənəzzül və geriləmə fəhlə sinfi arasında ekstremizmə yol açdı. Bu hal onsuzda sabit olmayan siyasi sferaya da sıçradı. Benito Mussolini də, bu qeyri-sabitlikdən hakimiyyətə gəlməsi üçün istifadə etdi. 1922-ci ilin mart ayında İtaliya Faşıstlərinin Milanda geniş yığıncaqları oldu və elan olundu. Baş Nazir Luici Fakta və onun hökumət kabineti hərbi vəziyyətin fərmanını layihələndirdilər lakin bu kral tərəfindən rədd olundu. Əsas kimi isə, ordunun gücünə şübhə etdiyini bildirdi. Faşıstlər 1922-ci ilin yay və payızı boyunca xeyli gücləndi. Krala, ordunun ona loyal olduğunu, İtaliya hərbi hissələrinin faşist qiyamçılarını məğlub etməyə qadir olduğunu bildirdi. Bu zaman faşıst qüvvələrinin sayı 10.000 nəfəri keçmirdi. “Qara Köynəklilər” birliyinin komandanı Sesare Mariya De Vecchi B.Mussoliniyə bildirir ki, onun monarxa qarşı çıxması məsləhət deyil. Qeyd edək ki, Sesare Mariya De Vecchi Romaya Yürüşü təşkil edən şəxslərdən biri idi. Bütün bunları nəzərə alan, Mussolini İtalyanı tərk etmək qərarına gəlir. Lakin İtalyanı tərk etməyə hazırlaşan Mussolini geca yarı Kraldan onu Romaya dəvət edən telegram alır. Səhəri günü-oktyabr ayının 30-da isə o artıq İtaliyanın Baş Nazırı təyin olunmuşdu. Hökumət kabinetinə ümumilikdə 35 faşıst nümayəndəsi daxil edildi. Bu zaman Mussolininin 39 yaşı var idi. Kral Mussoliniyə qarşı olan müxalifəti sürgünlər, sui-qəsdlər hesabına darmadağın etdi. 1925-1926-cı illər ərzində Mussolini İtaliyada demokratik qanunları ləğv etdirdi. Artıq Baş Nazir parlamentə deyil, kraal tabe idi. Baxmayaraaq ki, Karl Albert zamanı qəbul edilmiş, Statuto Albertino qanuna əsasən bunun əksi idi. 1928-ci ilə kimi Mussolinini öz postundan yalnız kral göndərə bilərdi, 1928-ci ildən isə bunu etmək üçün Böyük Faşıst Şurasının razılığı lazım idi, bura isə hamı Mussolinin yaxın insanları idi.
Efiopiyanın işğalı
İtaliyanın Efiopiyanı işğal etməsinə qədər, III Viktor Emanuel 1934-cü ildə Somaliyə səyahət etmişdi və orada da 65-ci ad gününü qeyd etmişdi (1936-cı ildə). 1936-cı ilin 9 mayında, qalib gələn III Viktor Emanuel Efiopiya İmperatoru titulunu qəbul etdi. 1941-ci ildə isə İtaliya qoşunları məğlub oldu və Efiopiyanı tərk etməyə məcbur oldu. Millətlər Liqası bunu müzakirəyə çıxardı. ABŞ Və Sovet İttifaqı buna qarşı çıxsalar da, Böyük Britaniya və Fransa İtalyanı müdafiə etdi.
Albaniyanın işğalı
İtalyan qüvvələri Adriatik dənizindən demək olar ki, müdafiəsiz olan, Albaniyaya daxil oldular. Albaniya kralı Kral Zoq qaçmağa məcbur oldu. Bundan sonra III Viktor Emanuel Albanların Kralı titulunu qəbul etdi. Bir müddət Albaniyada qalan kral, 1941-ci ildə Alban millətçisi olan Vasil Lacı tərəfindən sui-qəsdə məruz qaldı, lakin canını qurtara bildi. Bu, İtalyan işğalından Alban xalqınnı narazılığının göstəricisi idi. Krala qarşı ikinci sui-qəsd isə yenə Alban millətçısı Dmitri Mixailov tərəfindən oldu. Yenə uğursuz olan sui-qəsdin ardıyca, İtaliya Krallığı sui-qəsddə əli olması bəhanəsiylə Yunanıstana müharibə elan etdi.
İtaliya II Dünya Müharibəsində
II Dünya Müharibəsi ərəfəsində Mussolini İtaliyada monarxiyanın talehini həll edən qərarı verdi və müharibəyə Almaniya tərəfindən daxil oldu. Elə müharibənin başlanğıcından, İtalyanı fəlakətlər bürüdü. Belə ki, 1940-cı ildə İtalyan qoşunları Şimali Afrikada və Yunanıstanda məğlub oldu, 1941-ci ildə İtalyan qoşunları Şərqi Afrikadan çıxarıldı, 1942-ci ildə İtalyanlar Liviyadan çıxarıldı, 1943-cü ildə müttəfiq qoşunları Siciliyanı tutdular. 1943-cü ilin sonlarında iştirak edən 10 İtalyan bölməsi isə darmadağın edildi. Beləliklə, demək olar ki, İtaliya aktiv döyüşlərdən xaric edildi. İqtisadiyyat yenidən çökdü. Monarxiya ağır böhran keçirirdi.
İyul ayının 25-də Mussoliniyə etimadsızlıq göstərdi. Kralda bunu təsdiq etdi. Kralın əmrinə əsasən Mussolini öz postunu Marşal Pietro Badoglioya verməyi tələb edir. Mussolininin istefaya göndərilməsi Statuto Albertinonun 5-ci maddəsinə əsasən qəbul edilir.
Kral və Baş Nazir Almaniyanın müttəfiqi kimi müharinəyə davam etmək fikrində olduqlarını bildirdilər, lakin gizlində Müttəfiqlərlə sülh haqqında danışıqlara başladılar. Mussoliniyə yaxın olan çəxslərin əksəri parlamnetddən qovuldu.
Müttəfiqlərlə barışıq
1943-cü ilin 8 sentyabrında III Viktor Emanuel müttəfiqlərlə sülh imzaladı. İtaliya qoşunları buraxıldı. Ancaq asayışı qorumaq üçün lazım olan qədər qoşun saxlanıldı. Bundan sonra alman qoşunları İtaliyaya hücuma başladı. İtaliyanın nəzarətində olan digər ərazilərdə isə almanlar italyan mövqelərini ələ aldılar. Kral və Baş nazir Bodaglio cənuba - Brindiziyə qaçdılar. Sentyabr ayının 12-də almanlar Operation EİCJ əməliyyatını başladılar. Nəticədə Mussolini həbsdən azad edildi və İtaliyanın şimalında İtaliya Sosial Respublikasını (it. Repubblica Sociale Italiana) qurdu. Bu dövlət oyuncaq dövlət idi və almanlar tərəfindən idarə olunurdu. Cənubda isə azaldılmış sayda İtaliya Müttəfiq Ordusu (Sud Esercito Cobelligerante del-i), İtliya Müttəfiq Hava Qüvvələri (Aviazione Cobelligerante Italiana), İtaliya Müttəfiq Donanması (Sud Marina Cobelligerante del-i) qalırdı. 1944-cü ilin aprelində Kral III Viktor Emanuel öz oğlu Vəliəhd-Şahzadə Umbertonun xeyrinə öz səlahiyyətlərinin bir çoxundan əl çəkdi. 4 iyunda Roma azad edildikdən sonra isə qalan səlahiyyətlərindən də öz oğlunun xeyrinə əl çəkdi və ona krallığın general-leytenantı rütbəsini verdi.
Referendum və monarxiyanın ləğvi
İctimai rəy III Viktor Emanueli hakimiyyətdən öz oğlunun xeyrinə əl çəkməyə məcbur etdi. Faktiki olaraq, 1944-1946-cı illər aralığında İtaliyanın kralı II Umberto oldu. 1946-cı ilin, 9 mayında keçirilən referendumda İtalyan seçıçılərin 54 faizi respublika istədiklərini bildirdilər. Referendumun nəticəsi tanındı, Savoyya Sülaləsinni bütün kişi üzvlərinə ölkəni əbədi olaraq tərk etmək tələb olundu. III Viktor Emanuel Misirdən sığınacaq ala bildi və bir ildən sonra elə oradaca da öldü, St Ketrin kilsəsinin məzarlığında dəfn edildi. Bundan sonra, 1948-ci ildə Time Magazin qəzeti "Kiçik Kral" haqqında məqalə dərc etdirdi. III Viktor Emanuel bütün zamanların ən məhsuldar numizmatı idi. Belə ki, o, Roma imperiyasının süqutundan, İtaliya Krallığının yaranmasına kimi 100.000 ekzempelyar yığməşdı. Hakimiyyətdən devrildikdən sonra, onun bu ekzempelyarları elm xadimlərinə bağışlanıldı, Savoyya Sülaləsinin sikkələrini isə ona özü ilə Misirə aparmağa icazə verildi, İtaliyada qalan ekzempelyarlar hesabına 20 cild kitab yazıldı, 1983-cü ildə II Umberto öləndən sonra Savoyya sikkələri də İtaliyanın mərkəzi muzeyinə geri qaytarıldı.
İtaliya Krallığının kralları
İstinadlar
- Western Europe 2003. 2003. S. 360.
- Charles Seignobos, (çev. Ali Reşad), Tarih-i Siyasi, c.11., İstanbul, 1325, s. 4.
- Mithat Atabay, Aydınlanma Çağı ve Avrupa, s. 139.
- Atabay, a.g.e., s. 139.
- Atabay, a.g.e., s. 145.
- Rifat Uçarol, Siyasi Tarih, s. 234.
- Oral Sander, Siyasi Tarih (İlkçağlardan 1918’e), 18. baskı, Ankara, İmge kitabevi yayınları, 1989, s. 220.
- Atabay, a.g.e., s. 151.
Mənbə
- Oxsford Lügəti, II Viktor Emanuel maddəsi
- Rövşən Hətəmov, Yeni Tarixdən mühazirələr kursu
- Oxsford Lügəti, III Viktor Emanuel maddəsi
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Italiya kralligi it Regno d Italia 1861 ci ilde Italiyanin birlesmesinin neticesi ve 1946 ci ilde Italiya Respublikasinin elanina qeder davam etmis bir kralliqdir Italiya Kralligi Roma Imperiyasinin suqutundan sonra qurulan ve butun Italiya yarimadasini ehate eden ilk dovletdir dagilibItaliya kralligiRegno d ItaliaBayraq Gerb 17 mart 1861 18 iyun 1946Paytaxt Turin Florensiya RomaEn boyuk seher Roma Milan Venesiya Turin Dilleri italyan diliResmi dilleri ItalyanDovlet dini katolisizmErazisi 310 196 km Ehalisi 42 399 000 nef 1936 Idareetme formasi Konstitusiyali monarxiya 1861 1922 Konstitusiyali monarxiya altinda avtoritar hakimiyyet 1922 1925 Tek partiyali fasist totalitar diktatura 1925 1943 Herbi isgal Orta Italiya Cenubi Italiya 1943 1945 Italiya Sosial Respublikasi Simali Italiya 1943 1945 Konstitusiyali monarxiya 1945 1946 Vikianbarda elaqeli mediafayllarFransiz idareciliyinde ItaliyaXVIII esrin son illerinde Italiya I Napoleon terefinden isgal edilerek fransiz tesiri altina girdi 1789 cu il inqilabi baslayarken Italiya siyasi veziyyet bele idi Sardiniya kralligi Milan hersoqlugu Venesiya respublikasi ve Neopol Siciliya kralliqlari var idi Bu dovletlerin bezilerinde hokmdarlar yerli deyildiler Italiya Direktoriya dovrunde fransiz ordulari terefinden isgal edildiyi zaman Avstriya ve Prussiyanin bu dovlete qarsi baslatdiqlari muharibeye Italiyanin kralliqla idare olunan iki dovleti Sardiniya ve Napoli muttefiq olaraq qatilmisdi Direktoriya Napaleona batil inanclar ocagini sondurmek ve Italyani canlandirmaq ucun Papanin siyasi gucunu legv etmesini emretmisdi Napaleonun emrindeki ordular 1796 ci ilde Italiyaya girerek iki il icinde yarimadani hem isgal etdi hem de Avstriyani sulh baglamaga mecbur etdi Milani tutan Napaleon ardinca Romaya yoneldi Papani agir bir tezminat odemeye mecbur edenden sonra simala Alplari asaraq Avstriyaya girdi 1797 ci ilde Venesiyani tutdu Tehlukeni hiss eden Avstriya Napaleon ile Compo Formio muqavilesini imzaladi Imzalanan bu muqavileye gore Avstriya muharibelerden imtina etdiyini elan edirdi Venesiya ve etrafi Avstriyaya qaldi Dalmasiya sahilleri Fransaya verilirdi Bundan elave da Fransaya verildi 1796 1814 cu illerde Italiya torpaqlarini tesir dairesinde saxlayan Fransa hakimiyyeti iki merheleden kecmisdir Birinci dovrde Napaleon yarimadanin simalinda bezi dovletcikleri legv ederek respublikalar yaratdi Ikinci merhelede ise bu respublikalari da legv ederek kralliqlar yaratdi Fransiz inqilabi ve onun ortaya cixardigi Vetendas ve Insan Haqqlari Beyannamesinde ifade edilenlerden xeberdar olan Italyanlar ilk merhelede Napaleon ve ordusunu boyuk sevincle qarsilamisdi Cunki bundan sonra musteqil Italiyanin qurulacagini gozleyirdiler Napaleon ise kohne kralliqlarin sadece adini deyismekle kifayetlendi 1805 ci il mayin 26 da Napaleon Italiya Kralligi tacini taxarken yarimadada 3 kralliq qurmusdu 1 2 Italiya kralligi 3 Napaleonun suqutu ile bu kralliqlarda suqut etmisdir Napaleonun ogey oglu Eugeneden sonra Italiya krali olan sahzade Beauharnais ise titulunu qorumaq ucun Avstriya ile raziliga gelmeli olur lakin sonra xalq usyani neticesinde olkeden qacmaga mecbur olur Belece sahibsiz qalan Venesiya ve Milan Avstriya hakimiyyeti altina girmisdir Artiq Fransa isgalindan qurtulmus Italiya 1815 ci ilde bas tutan Vyana konqresinden istediklerini ala bilmedi Vyana konqresinden sonra Italiya Vyana konqresi Italiyanin Fransiz isgalindan evvel idare eden sulalelere qaytarilmasini nezerte tuturdu Bu zeminde konqres qererlari ile bezi kralliqlar yarandi Bunlar Toskana Modena Parma hersoqluqlari Lukas qrafligi Papa dovleti ve Neopol kralligi Lakin realliq o idi ki Fransiz inqilabi ve isgalindan sonra Italyanlar arasinda liberalizm ve milliyyetcilik derin kok atmisdi Vyana konqresinden gozlediklerini ala bilmeyen Italyanlar milli birlik qurmaq ucun herekete kecdiler Ancaq bu birliyin qarsisinda iki manee var idi bunlardan birincisi Avstriya imperiyasi digeri ise idi Bu dovrlerde Italyan birliyini qurmaq ucun ilk teskilatlar qurulmaga basladi Siyasi birliyin yaranmasina komek eden teskilatlar1807 ci ilde gizli olaraq yaradilan teskilat esl meqsedini bildirmemek ucun komurcu anlamina gelen bu sozden istifade etmisdir Ilk merhele de fransizlari olkeden qovmaq isteyen teskilat o qeder de tesirli olmagi bacarmamisdir Lakin restavrasiya dovrunde teskilatin meqsedi de deyismis Fransa bir dost kimi qebul edilerken esas meqsed Avstriyani olkeden qovmaga cevrilmisdir Masonluq teskilati Italyan birliyinin reallasmasi ucun calisan gizli teskilatlardan biridir Masonluq Italiyada yerli bir mefhum olmamis Ingiltere kokenli olmus ve burada da yayilmisdi Evvelce sadece pese birliyi kimi yaradilmis teskilat XVII esrden mezmununu deyismis ve bir sira dini cehetleri de ozunde exz etdirmeye baslamisdir Yalniz XVIIII esrden tesirli olmagi bacarmislar Italiya birliyinin qurulmasinda Karbonaria teskilati esas guc yoluna ustunluk verirdise Mason teskilati esasen ozunde ziyalilari birlesdirirdi bu birliyin qurulmasi ucun esas diqqeti tehsile ve maarife yoneldirdi Birliyin qurulma merheleleri1815 ci ilde toplanan Vyana konqresinin yaratdigi xarici tezyiqler ve bununla yanasi Avstriyanin davam eden idareciliyi daxilde de birlik isteklerin artirmisdi Ortaya cixan fikir ferqliliklerine gore Italya bu birliye yalniz 1860 ci ilde nail ola bilmisdir I merhele 1820 1821 ci illerde Piemont ve seherleri rehber olmusdular Eynen Ispaniyadaki kimi konstitutsiya istekleri var idi Usyan qaldirildi lakin usyan Avstriyanin mudaxilesi ile yatirildi II merhele Bu merhelede ise 1830 cu il inqilablarini tesirleri ile Orta Italiyadaki Modena Parma ve Papaliqda yeni bir herekat basladi Meqsed konstitutsiyali bir rejim ile idarecilikde azadliq qazanmaq milli ordu yaratmaq ve media azadliqlarini temin etmek idi Parma ve Modena hersoqluqlarinda usyan edenler muveqqeti hokumet yaratdilar Bu usyanlarda yatirildi ve bununla da Italiyada statusu kvo 1848 ci ile qeder saxlanildi III merhele Bu merhelede rehberlik etdiyi respublika ideyalari suretle Italiyada yayilirdi Mazzini bu dusunce terzini ailesinden miras alan dovrunun taninmis ziyalilarindan biri idi Bir zamanlar Karbonaria teskilatina girmis buradaki silahli mubarize usuluna gore buradan ayrilmis ve oz teskilatini yaratmisdir Mazzini terefdarlari 1834 cu ilde Genoada muveqqeti hokumet qurmagi bele bacardilar Lakin Metternixin rehberliyi ile butun bu usyanlar yatirildi Bunda Avstriya Ispaniya Neopol ve Fransa kralliqlarinin rolu boyuk idi Mazzininin seyleri neticesinde 1848 ci ilde qurulub 16 ay kimi qisa dovrde movcud olan respublika idareciliyi 1 iyul 1849 cu ilde Fransiz ordusunun Romaya girerek hadiselere mudaxilesi ile sona catdi IV merhele Fransada cixan 1848 ci il inqilabinin tesiri ile herkete gelen Italyan xalqi tekrar usyana basladi Xususile Metternixin Avstriya imperiyasi Bas Nazirliyinden istefaya gonderilmesinden sonra hadiseler suretlendi 1848 ci ilde Lombardiya Avstriyanin elinde idi Bu veziyyetde Venesiya ve Lombardiya eyni vaxtda usyana basladi Bu zaman Avstriyanin daxilinde de bezi usyanlar basladi Bundan evvel konstitutsiyani imzalayan Piemont kral Karl Alberte destek boyuk idi Karl Albert Avstriyaya muharibe elan etdi Lombardiya ve Venesiyada Piemont kralligina qatildiqlarini elan etdiler Lakin Piemont ordusu Avstriya ordusuna meglub oldu Bu Avstriyani meglub etmek ucun boyuk Avropa dovletlerinin lazim oldugu fikrini tesdiqledi Bu dovrden sonraki siyasetde bunun uzerinde quruldu Italyan birliyinin qurulmasinda birinci dereceli rolu ise Kamillo Kavur oynadi Viktor Emanuel qosunlari Krim muharibesi ucun gozden kecirderkenSon merhele Yeni dovrde yaradilmis Italiya Kralligi Roma ve Venesiyani hele birliye daxil ede bilmemisdi Lakin yeni yaradilan dovletin Venesiyani Avstriyadan Romani Papaliqdan ala bilmiyeceyi de aydin idi Guclu bir dovletle muttefiqlik yaradilmali idi Gozlenilenler oldu Eynen Italiya kimi Almaniyada birlik yaradilmasi yolunda idi ve cox guclu idi Bu iki dovletin qarsisindaki reqib ise eyni idi Avstriya Prussiya Almaniya Italiya ittifaqi yaradildi 1866 ci ilde Prussiya Avstriyani meglub etdi Italiya bu muharibede hec bir aktivlik gostermediyi halda yalniz Avstriyani mudafie etmediyi ve Almaniyaya siyasi destek olduguna gore Venesiyani aldi Artiq sira Romada idi Italiya Romani da birlesdirerek artiq esas diqqeti xarici siyasete yoneltmek fikrinde idi Romani sigortalayan ise hele 1849 cu il usyanini yatirilan zaman Romaya gelen ve burada hele de qalan fransiz ordusu idi Baslanan Fransa Almaniya muharibesinde III Napaleon Italiyaya Almaniyani mudafie etmeyeceyi teqdirde Romani guzeste gedeceyini bildirdi Muharibe neticesinde Fransa agir meglubiyyete ugradi III Napaleon ise esir dusdu Sedan felaketi 20 sentyabr 1870 ci ilde Romani tutan Italyanlar paytaxtlarini da buraya kocurduler Bununla da Italiyanin birlesdirilmesi basa catdi 1871 ci ilde qebul edilen Qarant qanunu na gore Papa dovlet bascisi olaraq qalir kralla eyni haqqlara sahib olur ve kralliqdan her ay mueyyen maas alirdi Eslinde ise Papanin elinde yalniz dini hakimiyyet qalirdi Bununlada 1815 ci ilden hessasliqla qorunulmasina calisilan Vyana sistemi faktiki olaraq cokdu elverisli movqede yaranan Italiya Kralligi diger iri Avropa dovletleri ile mustemleke yarisina basladi Fasizmin hakimiyyete gelisi ve kolonial isgallarI Dunya Muharibesi zamani ve ondan sonrada davam eden iqtisadi tenezzul ve gerileme fehle sinfi arasinda ekstremizme yol acdi Bu hal onsuzda sabit olmayan siyasi sferaya da sicradi Benito Mussolini de bu qeyri sabitlikden hakimiyyete gelmesi ucun istifade etdi 1922 ci ilin mart ayinda Italiya Fasistlerinin Milanda genis yigincaqlari oldu ve elan olundu Bas Nazir Luici Fakta ve onun hokumet kabineti herbi veziyyetin fermanini layihelendirdiler lakin bu kral terefinden redd olundu Esas kimi ise ordunun gucune subhe etdiyini bildirdi Fasistler 1922 ci ilin yay ve payizi boyunca xeyli guclendi Krala ordunun ona loyal oldugunu Italiya herbi hisselerinin fasist qiyamcilarini meglub etmeye qadir oldugunu bildirdi Bu zaman fasist quvvelerinin sayi 10 000 neferi kecmirdi Qara Koynekliler birliyinin komandani Sesare Mariya De Vecchi B Mussoliniye bildirir ki onun monarxa qarsi cixmasi meslehet deyil Qeyd edek ki Sesare Mariya De Vecchi Romaya Yurusu teskil eden sexslerden biri idi Butun bunlari nezere alan Mussolini Italyani terk etmek qerarina gelir Lakin Italyani terk etmeye hazirlasan Mussolini geca yari Kraldan onu Romaya devet eden telegram alir Seheri gunu oktyabr ayinin 30 da ise o artiq Italiyanin Bas Naziri teyin olunmusdu Hokumet kabinetine umumilikde 35 fasist numayendesi daxil edildi Bu zaman Mussolininin 39 yasi var idi Kral Mussoliniye qarsi olan muxalifeti surgunler sui qesdler hesabina darmadagin etdi 1925 1926 ci iller erzinde Mussolini Italiyada demokratik qanunlari legv etdirdi Artiq Bas Nazir parlamente deyil kraal tabe idi Baxmayaraaq ki Karl Albert zamani qebul edilmis Statuto Albertino qanuna esasen bunun eksi idi 1928 ci ile kimi Mussolinini oz postundan yalniz kral gondere bilerdi 1928 ci ilden ise bunu etmek ucun Boyuk Fasist Surasinin raziligi lazim idi bura ise hami Mussolinin yaxin insanlari idi III Viktor Emmnauelin portreti 1913 cu ilde Efiopiyanin isgali Italiyanin Efiopiyani isgal etmesine qeder III Viktor Emanuel 1934 cu ilde Somaliye seyahet etmisdi ve orada da 65 ci ad gununu qeyd etmisdi 1936 ci ilde 1936 ci ilin 9 mayinda qalib gelen III Viktor Emanuel Efiopiya Imperatoru titulunu qebul etdi 1941 ci ilde ise Italiya qosunlari meglub oldu ve Efiopiyani terk etmeye mecbur oldu Milletler Liqasi bunu muzakireye cixardi ABS Ve Sovet Ittifaqi buna qarsi cixsalar da Boyuk Britaniya ve Fransa Italyani mudafie etdi III Viktor Emmanuelin Macaristan seferi 1937 ci ilAlbaniyanin isgali Italyan quvveleri Adriatik denizinden demek olar ki mudafiesiz olan Albaniyaya daxil oldular Albaniya krali Kral Zoq qacmaga mecbur oldu Bundan sonra III Viktor Emanuel Albanlarin Krali titulunu qebul etdi Bir muddet Albaniyada qalan kral 1941 ci ilde Alban milletcisi olan Vasil Laci terefinden sui qesde meruz qaldi lakin canini qurtara bildi Bu Italyan isgalindan Alban xalqinni naraziliginin gostericisi idi Krala qarsi ikinci sui qesd ise yene Alban milletcisi Dmitri Mixailov terefinden oldu Yene ugursuz olan sui qesdin ardiyca Italiya Kralligi sui qesdde eli olmasi behanesiyle Yunanistana muharibe elan etdi Italiya II Dunya MuharibesindeII Dunya Muharibesi erefesinde Mussolini Italiyada monarxiyanin talehini hell eden qerari verdi ve muharibeye Almaniya terefinden daxil oldu Ele muharibenin baslangicindan Italyani felaketler burudu Bele ki 1940 ci ilde Italyan qosunlari Simali Afrikada ve Yunanistanda meglub oldu 1941 ci ilde Italyan qosunlari Serqi Afrikadan cixarildi 1942 ci ilde Italyanlar Liviyadan cixarildi 1943 cu ilde muttefiq qosunlari Siciliyani tutdular 1943 cu ilin sonlarinda istirak eden 10 Italyan bolmesi ise darmadagin edildi Belelikle demek olar ki Italiya aktiv doyuslerden xaric edildi Iqtisadiyyat yeniden cokdu Monarxiya agir bohran kecirirdi Iyul ayinin 25 de Mussoliniye etimadsizliq gosterdi Kralda bunu tesdiq etdi Kralin emrine esasen Mussolini oz postunu Marsal Pietro Badoglioya vermeyi teleb edir Mussolininin istefaya gonderilmesi Statuto Albertinonun 5 ci maddesine esasen qebul edilir Kral ve Bas Nazir Almaniyanin muttefiqi kimi muharineye davam etmek fikrinde olduqlarini bildirdiler lakin gizlinde Muttefiqlerle sulh haqqinda danisiqlara basladilar Mussoliniye yaxin olan cexslerin ekseri parlamnetdden qovuldu Muttefiqlerle barisiq 1943 cu ilin 8 sentyabrinda III Viktor Emanuel muttefiqlerle sulh imzaladi Italiya qosunlari buraxildi Ancaq asayisi qorumaq ucun lazim olan qeder qosun saxlanildi Bundan sonra alman qosunlari Italiyaya hucuma basladi Italiyanin nezaretinde olan diger erazilerde ise almanlar italyan movqelerini ele aldilar Kral ve Bas nazir Bodaglio cenuba Brindiziye qacdilar Sentyabr ayinin 12 de almanlar Operation EICJ emeliyyatini basladilar Neticede Mussolini hebsden azad edildi ve Italiyanin simalinda Italiya Sosial Respublikasini it Repubblica Sociale Italiana qurdu Bu dovlet oyuncaq dovlet idi ve almanlar terefinden idare olunurdu Cenubda ise azaldilmis sayda Italiya Muttefiq Ordusu Sud Esercito Cobelligerante del i Itliya Muttefiq Hava Quvveleri Aviazione Cobelligerante Italiana Italiya Muttefiq Donanmasi Sud Marina Cobelligerante del i qalirdi 1944 cu ilin aprelinde Kral III Viktor Emanuel oz oglu Veliehd Sahzade Umbertonun xeyrine oz selahiyyetlerinin bir coxundan el cekdi 4 iyunda Roma azad edildikden sonra ise qalan selahiyyetlerinden de oz oglunun xeyrine el cekdi ve ona kralligin general leytenanti rutbesini verdi II Umberto Qahireye seferi zamani Referendum ve monarxiyanin legviIctimai rey III Viktor Emanueli hakimiyyetden oz oglunun xeyrine el cekmeye mecbur etdi Faktiki olaraq 1944 1946 ci iller araliginda Italiyanin krali II Umberto oldu 1946 ci ilin 9 mayinda kecirilen referendumda Italyan secicilerin 54 faizi respublika istediklerini bildirdiler Referendumun neticesi tanindi Savoyya Sulalesinni butun kisi uzvlerine olkeni ebedi olaraq terk etmek teleb olundu III Viktor Emanuel Misirden siginacaq ala bildi ve bir ilden sonra ele oradaca da oldu St Ketrin kilsesinin mezarliginda defn edildi Bundan sonra 1948 ci ilde Time Magazin qezeti Kicik Kral haqqinda meqale derc etdirdi III Viktor Emanuel butun zamanlarin en mehsuldar numizmati idi Bele ki o Roma imperiyasinin suqutundan Italiya Kralliginin yaranmasina kimi 100 000 ekzempelyar yigmesdi Hakimiyyetden devrildikden sonra onun bu ekzempelyarlari elm xadimlerine bagislanildi Savoyya Sulalesinin sikkelerini ise ona ozu ile Misire aparmaga icaze verildi Italiyada qalan ekzempelyarlar hesabina 20 cild kitab yazildi 1983 cu ilde II Umberto olenden sonra Savoyya sikkeleri de Italiyanin merkezi muzeyine geri qaytarildi Italiya Kralliginin krallariII Viktor Emanuel I Umberto III Viktor Emanuel II UmbertoIstinadlarWestern Europe 2003 2003 S 360 ISBN 1 85743 152 9 Charles Seignobos cev Ali Resad Tarih i Siyasi c 11 Istanbul 1325 s 4 Mithat Atabay Aydinlanma Cagi ve Avrupa s 139 Atabay a g e s 139 Atabay a g e s 145 Rifat Ucarol Siyasi Tarih s 234 Oral Sander Siyasi Tarih Ilkcaglardan 1918 e 18 baski Ankara Imge kitabevi yayinlari 1989 s 220 Atabay a g e s 151 MenbeOxsford Lugeti II Viktor Emanuel maddesi Rovsen Hetemov Yeni Tarixden muhazireler kursu Oxsford Lugeti III Viktor Emanuel maddesi