Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Avstriya-Macarıstan — 1867–1918-ci illərdə mövcud olmuş imperiya. Avropanın çoxmillətli imperiyalarından olan bu imperiyanı Habsburqlar sülaləsi idarə edirdi. Avstriya-Macarıstan imperiyasi Birinci Dünya müharibəsində Almaniya, Osmanlı imperiyaları və Bolqarıstanla müttəfiq idi. 1919–1920-ci illərdə Antanta dövlətlərilə imzalanan Sen-Jermen, Trianon müqavilələrilə bağlı olaraq imperiya dağıldı.
| İmperiya | |||||
| Avstriya-Macarıstan | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| alm. Österreich-Ungarn mac. Osztrák-Magyar Monarchia | |||||
| |||||
| «lat. Viribus Unitis ("Səylər ilə birləşdirilmiş") həmçinin lat. Indivisibiliter ac Inseparabiliter («Bölünməz və и ayrılmaz»)» | |||||
 1908—1918-ci illərdə Avstriya-Macarıstan | |||||
| | |||||
| Paytaxt | Vyana, Budapeşt | ||||
| Dilləri | alman dili | ||||
| Rəsmi dilləri | |||||
| Dövlət dini | katolisizm pravoslavlıq, kalvinizm, iudaizm, lüteranlıq və islam (1908-ci ildən) | ||||
| Valyuta | Avstriya-Macarıstan quldeni, Avstriya-Macarıstan kronu | ||||
| Ərazisi |
| ||||
| Əhalisi |
| ||||
| İdarəetmə forması | |||||
 , , , , və s. | |||||
| • 1867—1916 | I Frans İosif | ||||
| • 1916—1918 | I Karl | ||||
| Tarixi | |||||
| • 28 iyun 1918 | Dağılması | ||||
| Sələfi və xələfi | |||||
| | |||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Tarixi
Yaranması
1866-cı ildə Prussiya-Avstriya müharibəsi zamanı əldə edilən məğlubiyyət və alman ittifaqının dağılması nəticəsində Avstriya öz nüfuzunu itirmişdi. Bundan başqa artmaqda olan sosial və milli-siyasi təzadları aradan qaldırmaq üçün imperiyanın modernləşməsi, radikal islahatlar tələb olunurdu. 1867-ci ildə Avstriya və Macarıstan müqavilə imzaladılar. Həmin vaxtdan Avstriya imperiyası Avstriya-Macarıstan dualist monarxiyası kimi çıxış etdi. Yaranmış yeni dövlətin qanunverici əsasını 21 dekabr 1867-ci ildə qəbul edilmiş "" adlanan qanunlar külliyatı təşkil edirdi. Bu qanuna əsasən Avstriyanın imperatoru eyni zamanda Macarıstan kralı elan edilirdi. Hər iki dövlət üçün ümumi olan yalnız xarici işlər, hərbi və maliyyə nazirlikləri idi. Hər iki tərəf özünün paramenti, hökuməti və milli ordusuna, eləcə də bərabər hüquq və öhdəliklərə malik idilər. Vyana və Budapeştdəki parlamentlər, ümumimperiya məsələlərinə baxmaq üçün hərəyə 60 nümayəndə seçirdilər. Monarxın geniş imtiyazları var idi: o hər iki dövlətdə hökumət başçılarını təyin edilməsinə razılıq verir, parlamentləri çağıra və buraxa bilir, fövqəladə dekretlər verə bilirdi. İmperator xarici siyasətə və orduya başçılıq edirdi. Konstutsiya, imperiyanın bütün əhalisinin qanun qarşısında barəbərliyini, əsas vətəndaş hüquqlarını- söz, yığıncaq, din azadlıqlarını, şəxsi mülkiyyətin və mənzilin toxunulmazlığını, yazışma sirrini təmin edirdi.
1867–1910-cu illərdə
Avstriya-Macarıstan dualizmi onların arasında bəzi ziddiyətləri aradam qaldırsa da burada yaşayan rumın, italan və slavyan əhalisinin hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması, onlarla eyni imtiyaz sahibləri olan avstriya və macarıstan elitaları arasında ziddiyyətləri dərinləşdirdi. 1867-ci il müqaviləsindən sonra imperator Frans İosif və onun hökuməti, slavyan problemini həll edə bilmədi, üstəlik Bosniya məsələsindən sonra bunu biraz da qəlizləşdirdi. 1878-ci il Berlin konqresinin qərarına görə Avstriya-Macarıstan Bosniya və Herseqovinanı zəbt etsə də, formal olaraq onun üzərində Osmanlı suverenliyi qalmaqda idi. 1908-ci ildə gənc türklər inqilabı baş verən zaman yaranmış vəziyyətlə əlaqədar Avstriya-Macarıstan işğal etdiyi torpaqların bəzilərini itirimək təhlükəsi ilə üzləşdi. Buna yol verməmək üçün, 5 oktyabr 1908-ci ildə Frans İosif Bosniya və Herseqovinanı ilhaq etdi. Osmanlı böyük dövlətlər tərəfindənmüdafiə olunmadığı üçün 1909-cu ilin fevral ayında Avstriya-Macarıstanla imzaladığı müqaviləyə əsasən ərazilərin ilhaqının tanıdı və onlardan imtina etdiyi üçün 2,5 mln f.st ödəniş aldı. Yeni əyalətlərin birləşdirilməsi millətlər arası ziddiyyətləri daha da kəskinləşdirdi. 1910-cu il siyahıya almaya görə 52 mln əhalidən 30 mln-u slavyanlar, rumınlar və italyanlar təşkil edirdi.
I Dünya müharibəsi illərində
28 iyun 1914-cü ildə Avstriya taxt-tacının vəliəhdi Hersoq Ferdinand Bosniyanın paytaxtı Sarayevoda serb millətçisi Qavrila Prinsip tərəfindən atəş açılaraq öldürüldü. Hərbisiyasi blokların qlobal qarşıdurması şəraitində başlanan Avstriya-Macarıstan və Serbiyа arasındakı "məhəlli müharibə" tezliklə bütün qabaqcıl Avropa dövlətlərinin geosiyasi maraqlarını üzə çıxartdı. Artıq iyunun 29-da Rusiya qismən səfərbərlik elan etdi. Bundan istifadə edən Almaniya avqustun 1-də Rusiyaya, avqustun 3-də onun müttəfiqi Fransaya müharibə elan etdi. Avqustun 5-də Böyük Britaniya Almaniyaya müharibə elan etdi. Bir qədər sonra Türkiyə və Bolqarıstan Almaniya ilə ittifaqa girdilər və "" təşkil edilmiş oldu. 1914-cü ilin avqustunda Yaponiya Almaniyaya müharibə elan etdi. 1915–1917-ci illərdə İtaliya da Аntanta ilə ittifaqa girdi. Dördlər ittifaqına qarşı həmçinin Portuqaliya, Rumıniya, Yunanıstan, АBŞ müharibəyə başladı. Hərbi əməliyyatlarda iştirak etməsə də, Çin, Liberiyа, , Latın Amerikasının on dörd dövləti də mərkəz dövlətlərə müharibə elan etdi. Beləliklə, Balkanlarda başlayan məhəlli münaqişə böyüyərək tarixdə birinci dəfə olaraq dünya müharibəsinə çevrildi.
Avstriya-Macarıstanın müharibə planı
Avstriya-Macarıstanın planı alman Baş ştabının güclü təsiri altında tərtib edilmişdi. Avstriya-Macarıstan qüvvələri 3 böyük qrupa bölünmüşdü: Rusiyaya qarşı hərbi əməliyyatlar aparmaq üçün özündə 4 ordunu birləşdirən eşalon "A", Sana və Dnestr çaylarından başlayan xətdən Buq və Visla arasından Şimala zərbə vurmalı, daha sonra Şərqə döməli və Proskurovoda cəmlənmiş rus ordusunu darmadağın etməli idi. "Minimal Balkan qrupu" Serbiyaya qarşı əməliyyatlar aparmaq üçün, Eşalon B Rusiya ilə müharibə baş verərsə Qalisiyaya göndərilməli, yalnız Serbiya ilə müharibə olacağı təqdirdə isə Balkan qrupunu gücləndirməli idi.
Müharibənin gedişatı
28 iyul 1914-cü ildə Avstriya-Macarıstan Serbiyaya müharibə elan etdi. Avsrtiya-Macarıstan İmperiyası tərəfindən müharibədə 7.8 mln əsgər iştirak etmişdi. I Frans İosif orduya rəhbərlik edə bilməyəcək qədər qoca idi bu səbəbdən yüksək ordu komaniri vəzifəsinə hersoq Fridrix von Österix gətirildi. General von Hötzendorf isə Baş qərargah rəhbəri təyin edildi. Ona geniş səlahiyyətlər verildi. Müharibənin əvvəlində Avstriya-Macarıstan ordusu 2 yerə ayrılmışdı. Ordunun kiçik bir hissəsi Serbiyaya hücum etməli digər böyük hissə isə çar Rusiyasına qarşı döyüşürdü. 1914-cü ilin sonuna qədər Serbiyanın işğalı Avstriya-Macarıstanın ağır itki verməsinə səbəb olmuşdu. Belə ki, imperiya hər hansı bir ərazi tuta bilməməklə yanaşı 450 minlik ordusunun 227 min nəfərini itirmişdi. Buna baxmayaraq 1915-ci ilin payızında Serbiya işğal edildi. 1916-cı ilin iyun-sentyabr aylarında baş verən döyüşlərdə Avstriya-Macarıstan ordusu ölü, yaralı və əsir alınmaqla 1,5 mln əsgər itirdi. Rusların qarşısını almaq üçün ittifaq dövlətlərin komandanlığı Qərb cəbhəsindən Şərqə bir neçə diviziya gətirdi. Rusların hücumları nəticəsində 1916-cı ilin avqustunda Rumıniya Avstriya-Macarıstana müharibə elan etdi. Şərq cəbhəsində isə müharibə tərəflər üçün uğursuz başlamışdı. Avstriya- Macarıstan 1915-ci ildə Lemberq döyüşündə məğlub olmuş, tezliklə Pşemsil şəhəri ələ keçirilmişdi. 1915-ci ilin yayında Almanların rəhbərliyi altında Qarlis-Tarnov hücumunda iştirak etdi. 1916-cı ilin oktyabrnda baş verən döyüşlərdə Avstriya-Macarıstan rus qoşunları məğlub etsə də 1 milyona yaxın əsgər itirdi. 1917-ci ildə baş verən Zbarov döyüşü Çexoslovakiyanın Avstriya-Macarıstana qarşı apardığı istiqlaliyyət mübarizəsində ən önəmli addımı idi. 1917-ci ilin dekabr ayının 7-də ABŞ Avstriya-Macarıstana qarşı müharibə elan etdi, lakin imperiyanın dağılmasına aparan ən önəmli səbəblər İtaliya cəbhəsindəki məğlubiyyətlər oldu. Sentyabrın 15-də müttəfiq qoşunları Bolqarıstanа və Selaniki cəbhəsindəki Avstriya-Macarıstan qoşunlarına zərbə endirdilər. Avstriya-Macarıstan oktyabrın 29-da barışıq istədi.
İmperiyanın dağılması
1918-ci ilin payızında daхili sosial və milli ziddiyyətlər, hərbi əməliyyatlardakı uğursuzluqlar nəticəsində Avstriya-Macarıstan imperatorluğu dağılmağa başladı. Təsərrüfat dağınıqlığı, aclıq və cəbhələrdəki ağır məğlubiyyətlər milli azadlıq hərəkatını gücləndirdi. Avstriya-Macarıstanda yaşayan müxtəlif хalqlar müstəqil siyasi həyata qədəm qoydular. Oktyabrın 21-də avstriyalı deputatlar özlərinin Avstriya Müvəqqəti Milli Məclisini yaratdılar. Zaqrebdə təşkil olunmuş Xalq veçesi oktyabrın 28–29-da monarxiya ilə əlaqələri kəsərək slovenlərin, xorvatların və serblərin dövlətlərinin yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Oktyabrın 28-də isə Çех Milli Şurası Praqada Çехoslovakiyanı müstəqil dövlət elan etdi. Macarıstanda inqilab baş verdi. İmperator Karlın imperiyanı islahatlar həyata keçirmək yolu ilə saxlamaq cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi. Krakovdda təşkil olunmuş ləğv etmə komissiyası oktyabrın 28-də Polşa torpaqlarının Polşa dövlətinə birləşdirilməsi barədə bəyanat verdi. Həmin gün Avstriya-Macarıstan ordusunun komandanlığı müharibəni dayandırmaq хahişi ilə İtaliyaya müraciət etdi. 1918-ci il noyabrın 3-d ə Avstriya-Macarıstan komandanlığı Paduidə təslim olmaq haqqında akt imzaladı. Barışığın şərtlərinə görə müttəfiqlər ölkənin təsərrüfatına tam sahib olurdular. Noyabrın 11-də Müvəqqəti milli yığıncaq Avstriya respublikasını elan etdi. Habsburqlar ölkədən sürgün olundu. Noyabrın 16-da IV Karlı Macarıstanda taxtdan saldılar. Avstriya-Macarıstan imperiyası Avropanın siyasi xəritəsindən silindi.
Əyalətləri
İdarəçiliyin dualist sistemi, Avstriya torpaqlarında avstriyalıların, macar torpaqlarında isə macarların əsas hüquqlarını təmin edirdi. Avstriya Macarıstan əraziləri ilə ikiyə bölünən Sisleytaniya və Transleytaniya ərazilərindən ibarət idi.
- Sisleytaniya (Avstriya tacının torpaqları) daxil olan ərazilər:
- ershersoqluğu (Erzherzogtum Österreich unter der Enns), mərkəzi — Vyana (Wien)
- Avstriya dəniz sahili (alm. ''Triest'', it. ''Trieste'', slov. ''Trst'')
- knyaz dairəsi (Gefürstete Grafschaft Görz und Gradisca, Poknežena grofija Goriška in Gradiška), mərkəzi — (alm. Gorizia, alm. Görz, sloven. Gorica)
- Triest şəhəri (''Reichsunmittelbare Stadt Triest und ihr Gebiet'', ''Città Imperiale di Trieste e Dintorni'')
- İstriya markqraflığı (Markgrafschaft Istrien, Markgrofovija Istra, Mejna grofija Istra), mərkəzi — (alm. Parenz, it. Parenzo, xorv. Poreč)
- (Königreich Böhmen, České království), mərkəzi — Praqa (alm. Prag, çex. Praha)
- (Herzogtum Bukowina, Герцогство Буковина, Ducatul Bucovinei), mərkəzi — Çernovtsı (alm. Czernowitz, rum. Cernăuți, ukr. Чернівці́)
- Dalmatsiya krallığı (Königreich Dalmatien), mərkəzi — Zadar (Split)
- (Herzogtum Kärnten), mərkəzi — Klaqenfurt (Klagenfur)
- (Herzogtum Krain, Vojvodina Kranjska), mərkəzi — Lyublyana (alm. Laibach, slovenck. Ljubljana)
- (Markgrafschaft Mähren, Markrabství moravské), mərkəzi — Brno (alm. Brünn, çex. Brno)
- (Herzogtum Steiermark, Vojvodina Štajerska), mərkəzi — Qrats (Graz)
- knyazlıq dairəsi (Gefürstete Grafschaft Tirol, Contea Principesca del Tirolo), mərkəzi — İnsbruk (alm. Innsbruck)
- torpağı mərkəzi — (Bregenz)
- (Königreich Galizien und Lodomerien, Królestwo Galicji i Lodomerii, Королівство Галичини та Володимирії), mərkəzi — Lvov (alm. Lemberg, pol. Lwów, ukr. Львів)
- ershersoqluğu (Erzherzogtum Österreich ob der Enns), mərkəzi — Linz (Linz)
- (Herzogtum Salzburg), mərkəzi — Zalsburq (alm. Salzburg)
- Transleytaniyaya (Macar tacının torpaqları) daxil olan ərazilər:
- Fiume şəhəri (''Stadt Fiume mit Gebiet'', ''Fiume város és területe'', ''Grad Rijeka i okolica'')
- (Kraljevina Hrvatska i Slavonija, Horvát-Szlavón Királyság, Königreich Kroatien und Slawonien), mərkəzi — Zaqreb (alm. Agram, mac. Zágráb, xorv. Zagreb)
- Macarıstan krallığı (Magyar Királyság), mərkəzi — Budapeşt (mac. Budapest)
- Bosniya və Herseqovina (Bosnien und Herzegowina, Bosna i Hercegovina) (с 1908 г.), mərkəzi — Sarayevo (alm. Sarajevo)
Tac torpaqları dairələr (bezirk) və statuar şəhərlərə (statutarstadt), dairələr şəhərlər (stadt) və icmalara (gemeinde) bölünürdü.
Din
| Din/Məzhəb | Avstriya-Macarıstan | Avstriya | Macarıstan | Bosniya-Herseqovina |
|---|---|---|---|---|
| Katolik | %76,6 | %90,9 | %61,8 | %22,9 |
| Protestant | %8,9 | %2,1 | %19 | %0 |
| Serb pravaslavlığı | %8,7 | %2,3 | %14,3 | %43,5 |
| Yahudilik | %4,4 | %4,7 | %4,9 | %0,6 |
| İslam | %1,3 | %0 | %0 | %32,7 |
İstinadlar
- [. 2020-09-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-02. История государства Габсбургов: Австрийское дворянство 1806—1919 гг. Декрет императора Иосифа II от 1781 г. «Право веротерпимости» (alm. Toleranzpatent)]
- Рихтер Д. И. Австро-Венгерская империя (rus.). // Энциклопедический словарь / под ред. И. Е. Андреевский СПб: Брокгауз — Ефрон, 1890. Т. I. С. 100–122.
- Səlimov, Şirxan. Avropa və Amerika ölkələrinin yeni tarixi (1800-1918-ci illər). Sumqayıt. 2012. səh. 299.
- Kozuchowsky, Adam. The Afterlife of Austria-Hungary. 2009.
- Mustafayeva, Səmayə. BİRİNCİ DÜNYА MÜHАRİBƏSİ DÖVRÜNDƏ BЕYNƏLХАLQ MÜNАSİBƏTLƏR. Bakı. 2010. səh. 70.
- "Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nu Birinci Dünya Harbi'ne Götüren Süreç". 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-02-26.
- Wickham Steed, Henry. A Short History of Austria-Hungary and Poland. 2018.
- Sugar, Peter. F. A History of Hungary. Bloomington. 1994. səh. 54.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Avstriya Macaristan 1867 1918 ci illerde movcud olmus imperiya Avropanin coxmilletli imperiyalarindan olan bu imperiyani Habsburqlar sulalesi idare edirdi Avstriya Macaristan imperiyasi Birinci Dunya muharibesinde Almaniya Osmanli imperiyalari ve Bolqaristanla muttefiq idi 1919 1920 ci illerde Antanta dovletlerile imzalanan Sen Jermen Trianon muqavilelerile bagli olaraq imperiya dagildi ImperiyaAvstriya Macaristanalm Osterreich Ungarn mac Osztrak Magyar MonarchiaBayraq Gerb d lat Viribus Unitis Seyler ile birlesdirilmis hemcinin lat Indivisibiliter ac Inseparabiliter Bolunmez ve i ayrilmaz 1908 1918 ci illerde Avstriya Macaristan 1 mart 1867 11 noyabr 1918Paytaxt Vyana BudapestDilleri alman diliResmi dilleri alman dili Macar diliDovlet dini katolisizm pravoslavliq kalvinizm iudaizm luteranliq ve islam 1908 ci ilden Valyuta Avstriya Macaristan quldeni Avstriya Macaristan kronuErazisi 676 615 km 622 269 55 km Ehalisi 52 800 000 nef 1914 Idareetme formasi ve s 1867 1916 I Frans Iosif 1916 1918 I KarlTarixi 28 iyun 1918 DagilmasiSelefi ve xelefiAvstriya imperiyasi Almaniya Avstriyasi Italiya Kralligi Slovenler Xorvatlar ve Serbler dovleti Polsa Respublikasi QUXR Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiYaranmasi Esas meqale Avstriya Macaristan muqavilesi 1866 ci ilde Prussiya Avstriya muharibesi zamani elde edilen meglubiyyet ve alman ittifaqinin dagilmasi neticesinde Avstriya oz nufuzunu itirmisdi Bundan basqa artmaqda olan sosial ve milli siyasi tezadlari aradan qaldirmaq ucun imperiyanin modernlesmesi radikal islahatlar teleb olunurdu 1867 ci ilde Avstriya ve Macaristan muqavile imzaladilar Hemin vaxtdan Avstriya imperiyasi Avstriya Macaristan dualist monarxiyasi kimi cixis etdi Yaranmis yeni dovletin qanunverici esasini 21 dekabr 1867 ci ilde qebul edilmis adlanan qanunlar kulliyati teskil edirdi Bu qanuna esasen Avstriyanin imperatoru eyni zamanda Macaristan krali elan edilirdi Her iki dovlet ucun umumi olan yalniz xarici isler herbi ve maliyye nazirlikleri idi Her iki teref ozunun paramenti hokumeti ve milli ordusuna elece de beraber huquq ve ohdeliklere malik idiler Vyana ve Budapestdeki parlamentler umumimperiya meselelerine baxmaq ucun hereye 60 numayende secirdiler Monarxin genis imtiyazlari var idi o her iki dovletde hokumet bascilarini teyin edilmesine raziliq verir parlamentleri cagira ve buraxa bilir fovqelade dekretler vere bilirdi Imperator xarici siyasete ve orduya basciliq edirdi Konstutsiya imperiyanin butun ehalisinin qanun qarsisinda bareberliyini esas vetendas huquqlarini soz yigincaq din azadliqlarini sexsi mulkiyyetin ve menzilin toxunulmazligini yazisma sirrini temin edirdi 1867 1910 cu illerde Frans Iosifin 1867 ci ilde Macaristan taxtina cixmasi Avstriya Macaristan dualizmi onlarin arasinda bezi ziddiyetleri aradam qaldirsa da burada yasayan rumin italan ve slavyan ehalisinin hakimiyyetden uzaqlasdirilmasi onlarla eyni imtiyaz sahibleri olan avstriya ve macaristan elitalari arasinda ziddiyyetleri derinlesdirdi 1867 ci il muqavilesinden sonra imperator Frans Iosif ve onun hokumeti slavyan problemini hell ede bilmedi ustelik Bosniya meselesinden sonra bunu biraz da qelizlesdirdi 1878 ci il Berlin konqresinin qerarina gore Avstriya Macaristan Bosniya ve Herseqovinani zebt etse de formal olaraq onun uzerinde Osmanli suverenliyi qalmaqda idi 1908 ci ilde genc turkler inqilabi bas veren zaman yaranmis veziyyetle elaqedar Avstriya Macaristan isgal etdiyi torpaqlarin bezilerini itirimek tehlukesi ile uzlesdi Buna yol vermemek ucun 5 oktyabr 1908 ci ilde Frans Iosif Bosniya ve Herseqovinani ilhaq etdi Osmanli boyuk dovletler terefindenmudafie olunmadigi ucun 1909 cu ilin fevral ayinda Avstriya Macaristanla imzaladigi muqavileye esasen erazilerin ilhaqinin tanidi ve onlardan imtina etdiyi ucun 2 5 mln f st odenis aldi Yeni eyaletlerin birlesdirilmesi milletler arasi ziddiyyetleri daha da keskinlesdirdi 1910 cu il siyahiya almaya gore 52 mln ehaliden 30 mln u slavyanlar ruminlar ve italyanlar teskil edirdi I Dunya muharibesi illerinde 28 iyun 1914 cu ilde Avstriya taxt tacinin veliehdi Hersoq Ferdinand Bosniyanin paytaxti Sarayevoda serb milletcisi Qavrila Prinsip terefinden ates acilaraq olduruldu Herbisiyasi bloklarin qlobal qarsidurmasi seraitinde baslanan Avstriya Macaristan ve Serbiya arasindaki mehelli muharibe tezlikle butun qabaqcil Avropa dovletlerinin geosiyasi maraqlarini uze cixartdi Artiq iyunun 29 da Rusiya qismen seferberlik elan etdi Bundan istifade eden Almaniya avqustun 1 de Rusiyaya avqustun 3 de onun muttefiqi Fransaya muharibe elan etdi Avqustun 5 de Boyuk Britaniya Almaniyaya muharibe elan etdi Bir qeder sonra Turkiye ve Bolqaristan Almaniya ile ittifaqa girdiler ve teskil edilmis oldu 1914 cu ilin avqustunda Yaponiya Almaniyaya muharibe elan etdi 1915 1917 ci illerde Italiya da Antanta ile ittifaqa girdi Dordler ittifaqina qarsi hemcinin Portuqaliya Ruminiya Yunanistan ABS muharibeye basladi Herbi emeliyyatlarda istirak etmese de Cin Liberiya Latin Amerikasinin on dord dovleti de merkez dovletlere muharibe elan etdi Belelikle Balkanlarda baslayan mehelli munaqise boyuyerek tarixde birinci defe olaraq dunya muharibesine cevrildi Avstriya Macaristanin muharibe plani Avstriya Macaristanin plani alman Bas stabinin guclu tesiri altinda tertib edilmisdi Avstriya Macaristan quvveleri 3 boyuk qrupa bolunmusdu Rusiyaya qarsi herbi emeliyyatlar aparmaq ucun ozunde 4 ordunu birlesdiren esalon A Sana ve Dnestr caylarindan baslayan xetden Buq ve Visla arasindan Simala zerbe vurmali daha sonra Serqe domeli ve Proskurovoda cemlenmis rus ordusunu darmadagin etmeli idi Minimal Balkan qrupu Serbiyaya qarsi emeliyyatlar aparmaq ucun Esalon B Rusiya ile muharibe bas vererse Qalisiyaya gonderilmeli yalniz Serbiya ile muharibe olacagi teqdirde ise Balkan qrupunu guclendirmeli idi Muharibenin gedisati 28 iyul 1914 cu ilde Avstriya Macaristan Serbiyaya muharibe elan etdi Avsrtiya Macaristan Imperiyasi terefinden muharibede 7 8 mln esger istirak etmisdi I Frans Iosif orduya rehberlik ede bilmeyecek qeder qoca idi bu sebebden yuksek ordu komaniri vezifesine hersoq Fridrix von Osterix getirildi General von Hotzendorf ise Bas qerargah rehberi teyin edildi Ona genis selahiyyetler verildi Muharibenin evvelinde Avstriya Macaristan ordusu 2 yere ayrilmisdi Ordunun kicik bir hissesi Serbiyaya hucum etmeli diger boyuk hisse ise car Rusiyasina qarsi doyusurdu 1914 cu ilin sonuna qeder Serbiyanin isgali Avstriya Macaristanin agir itki vermesine sebeb olmusdu Bele ki imperiya her hansi bir erazi tuta bilmemekle yanasi 450 minlik ordusunun 227 min neferini itirmisdi Buna baxmayaraq 1915 ci ilin payizinda Serbiya isgal edildi 1916 ci ilin iyun sentyabr aylarinda bas veren doyuslerde Avstriya Macaristan ordusu olu yarali ve esir alinmaqla 1 5 mln esger itirdi Ruslarin qarsisini almaq ucun ittifaq dovletlerin komandanligi Qerb cebhesinden Serqe bir nece diviziya getirdi Ruslarin hucumlari neticesinde 1916 ci ilin avqustunda Ruminiya Avstriya Macaristana muharibe elan etdi Serq cebhesinde ise muharibe terefler ucun ugursuz baslamisdi Avstriya Macaristan 1915 ci ilde Lemberq doyusunde meglub olmus tezlikle Psemsil seheri ele kecirilmisdi 1915 ci ilin yayinda Almanlarin rehberliyi altinda Qarlis Tarnov hucumunda istirak etdi 1916 ci ilin oktyabrnda bas veren doyuslerde Avstriya Macaristan rus qosunlari meglub etse de 1 milyona yaxin esger itirdi 1917 ci ilde bas veren Zbarov doyusu Cexoslovakiyanin Avstriya Macaristana qarsi apardigi istiqlaliyyet mubarizesinde en onemli addimi idi 1917 ci ilin dekabr ayinin 7 de ABS Avstriya Macaristana qarsi muharibe elan etdi lakin imperiyanin dagilmasina aparan en onemli sebebler Italiya cebhesindeki meglubiyyetler oldu Sentyabrin 15 de muttefiq qosunlari Bolqaristana ve Selaniki cebhesindeki Avstriya Macaristan qosunlarina zerbe endirdiler Avstriya Macaristan oktyabrin 29 da barisiq istedi Imperiyanin dagilmasi1918 ci ilin payizinda dahili sosial ve milli ziddiyyetler herbi emeliyyatlardaki ugursuzluqlar neticesinde Avstriya Macaristan imperatorlugu dagilmaga basladi Teserrufat daginiqligi acliq ve cebhelerdeki agir meglubiyyetler milli azadliq herekatini guclendirdi Avstriya Macaristanda yasayan muxtelif halqlar musteqil siyasi heyata qedem qoydular Oktyabrin 21 de avstriyali deputatlar ozlerinin Avstriya Muveqqeti Milli Meclisini yaratdilar Zaqrebde teskil olunmus Xalq vecesi oktyabrin 28 29 da monarxiya ile elaqeleri keserek slovenlerin xorvatlarin ve serblerin dovletlerinin yaradilmasi haqqinda qerar qebul etdi Oktyabrin 28 de ise Ceh Milli Surasi Praqada Cehoslovakiyani musteqil dovlet elan etdi Macaristanda inqilab bas verdi Imperator Karlin imperiyani islahatlar heyata kecirmek yolu ile saxlamaq cehdleri ugursuzluqla neticelendi Krakovdda teskil olunmus legv etme komissiyasi oktyabrin 28 de Polsa torpaqlarinin Polsa dovletine birlesdirilmesi barede beyanat verdi Hemin gun Avstriya Macaristan ordusunun komandanligi muharibeni dayandirmaq hahisi ile Italiyaya muraciet etdi 1918 ci il noyabrin 3 d e Avstriya Macaristan komandanligi Paduide teslim olmaq haqqinda akt imzaladi Barisigin sertlerine gore muttefiqler olkenin teserrufatina tam sahib olurdular Noyabrin 11 de Muveqqeti milli yigincaq Avstriya respublikasini elan etdi Habsburqlar olkeden surgun olundu Noyabrin 16 da IV Karli Macaristanda taxtdan saldilar Avstriya Macaristan imperiyasi Avropanin siyasi xeritesinden silindi EyaletleriAvsrtiya Macaristan xeritesi Idareciliyin dualist sistemi Avstriya torpaqlarinda avstriyalilarin macar torpaqlarinda ise macarlarin esas huquqlarini temin edirdi Avstriya Macaristan erazileri ile ikiye bolunen Sisleytaniya ve Transleytaniya erazilerinden ibaret idi Sisleytaniya Avstriya tacinin torpaqlari daxil olan eraziler ershersoqlugu Erzherzogtum Osterreich unter der Enns merkezi Vyana Wien Avstriya deniz sahili alm Triest it Trieste slov Trst knyaz dairesi Gefurstete Grafschaft Gorz und Gradisca Poknezena grofija Goriska in Gradiska merkezi alm Gorizia alm Gorz sloven Gorica Triest seheri Reichsunmittelbare Stadt Triest und ihr Gebiet Citta Imperiale di Trieste e Dintorni Istriya markqrafligi Markgrafschaft Istrien Markgrofovija Istra Mejna grofija Istra merkezi alm Parenz it Parenzo xorv Porec Konigreich Bohmen Ceske kralovstvi merkezi Praqa alm Prag cex Praha Herzogtum Bukowina Gercogstvo Bukovina Ducatul Bucovinei merkezi Cernovtsi alm Czernowitz rum Cernăuți ukr Chernivci Dalmatsiya kralligi Konigreich Dalmatien merkezi Zadar Split Herzogtum Karnten merkezi Klaqenfurt Klagenfur Herzogtum Krain Vojvodina Kranjska merkezi Lyublyana alm Laibach slovenck Ljubljana Markgrafschaft Mahren Markrabstvi moravske merkezi Brno alm Brunn cex Brno Herzogtum Steiermark Vojvodina Stajerska merkezi Qrats Graz knyazliq dairesi Gefurstete Grafschaft Tirol Contea Principesca del Tirolo merkezi Insbruk alm Innsbruck torpagi merkezi Bregenz Konigreich Galizien und Lodomerien Krolestwo Galicji i Lodomerii Korolivstvo Galichini ta Volodimiriyi merkezi Lvov alm Lemberg pol Lwow ukr Lviv ershersoqlugu Erzherzogtum Osterreich ob der Enns merkezi Linz Linz Herzogtum Salzburg merkezi Zalsburq alm Salzburg Transleytaniyaya Macar tacinin torpaqlari daxil olan eraziler Fiume seheri Stadt Fiume mit Gebiet Fiume varos es terulete Grad Rijeka i okolica Kraljevina Hrvatska i Slavonija Horvat Szlavon Kiralysag Konigreich Kroatien und Slawonien merkezi Zaqreb alm Agram mac Zagrab xorv Zagreb Macaristan kralligi Magyar Kiralysag merkezi Budapest mac Budapest Bosniya ve Herseqovina Bosnien und Herzegowina Bosna i Hercegovina s 1908 g merkezi Sarayevo alm Sarajevo Tac torpaqlari daireler bezirk ve statuar seherlere statutarstadt daireler seherler stadt ve icmalara gemeinde bolunurdu DinDin Mezheb Avstriya Macaristan Avstriya Macaristan Bosniya HerseqovinaKatolik 76 6 90 9 61 8 22 9Protestant 8 9 2 1 19 0Serb pravaslavligi 8 7 2 3 14 3 43 5Yahudilik 4 4 4 7 4 9 0 6Islam 1 3 0 0 32 7Istinadlar 2020 09 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 09 02 Istoriya gosudarstva Gabsburgov Avstrijskoe dvoryanstvo 1806 1919 gg Dekret imperatora Iosifa II ot 1781 g Pravo veroterpimosti alm Toleranzpatent Rihter D I Avstro Vengerskaya imperiya rus Enciklopedicheskij slovar pod red I E Andreevskij SPb Brokgauz Efron 1890 T I S 100 122 Selimov Sirxan Avropa ve Amerika olkelerinin yeni tarixi 1800 1918 ci iller Sumqayit 2012 seh 299 Kozuchowsky Adam The Afterlife of Austria Hungary 2009 Mustafayeva Semaye BIRINCI DUNYA MUHARIBESI DOVRUNDE BEYNELHALQ MUNASIBETLER Baki 2010 seh 70 Avusturya Macaristan Imparatorlugu nu Birinci Dunya Harbi ne Goturen Surec 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 2019 02 26 Wickham Steed Henry A Short History of Austria Hungary and Poland 2018 Sugar Peter F A History of Hungary Bloomington 1994 seh 54