Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalə böyük ölçüdə və ya tamamilə tək mənbəyə əsaslanır. (fevral 2024) |
 | Bu məqalə coğrafi region haqqındadır. Dövlət üçün Fələstin Dövləti səhifəsinə baxın. |
Fələstin — Aralıq dənizinin şərqində, Yaxın Şərqdə, Fələstin torpaqlarının bir hissəsini əhatə edən coğrafi bölgə.
| Tarixi dövlət | |
| Fələstin | |
|---|---|
 | |
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Etimologiya
Fələstin adı Aralıq dənizi ilə İordan çayının arasında qalan bölgəni adlandırmaq üçün ilk dəfə e.ə. 450 — b.e. 1948 illəri arasında istifadə olunan termin idi. Həmçinin bu bölgə müxtəlif zamanlarda Kanaan, Siyon, İsrail, Suriya Fələstni, Cənubi Suriya, Cand Fələstini, Outremer, Müqəddəs Torpaqlar və Cənubi Levant adlandırılmışdır.
Dini mənbələrdə
İslam dinində bura müqəddəs və mübarək yer sayılır. Burada Əqsa məscidi yerləşir. Müsəlmanların ilk qibləsi olmuş bu məscid Allah Təala üçün yer üzündə tikilmiş ikinci məscid kimi qəbul olunur və İslam dinində müqəddəs sayılan məscidlər arasında 3-cü yerdədir. Bura İsra (Merac) ərazisi də adlanır. Axı, Məhəmməd peyğəmbər (s) məhz buradan göyə ucalmışdır. Eləcə də Fələstin Peyğəmbərlər Torpağı adını daşıyır. Çünki bir çox peyğəmbərlər dünyaya burada gözünü açmış, ömür sürmüş və burada da dəfn olunmuşdur. İslam dininə görə, bura həm mənşər (Allahın insanları diriltdiyi yer), həm də məhşər (Qiyamət günündə insanların toplandığı yer) yeri sayılır.
Fələstin xristian və yəhudilər üçün də müqəddəs yer sayılır. Yəhudilər belə hesab edirlər ki, bura onlara vəd olunmuş yerdir, tarixləri, keçmişləri buradan başlayır və bu torpaqa bağlıdır. Fələstin onların peyğəmbərlərinin uyuduğu torpaqdır. Yəhudilərin müqəddəs hesab etdiyi bu yerlərin mərkəzi isə Qüds və Xəlil şəhərləridir. Xristianlar da Fələstini öz dinlərinin nəşət etdiyi yer sayırlar. Çünki İsa peyğəmbər burada anadan olmuş və öz dəvətini burada aparmışdır. Xristianların ən böyük dini mərkəzləri Qüds, Beytləhm və şəhərlərindədir.
Tarix
Fələstin dünyanın ən qədim mədəniyyətə malik ölkələrindən sayılır. Son arxeoloji qazıntılar göstərir ki, Fələstin ərazisi insanın köçəri həyatdan oturaq həyata keçdiyi və əkinçiliyə başladığı ilk yerdir (təx.11000 il bundan qabaq). Burada eramızdan 8000 il qabaq dünyanın ən qədim şəhəri olan Ariha şəhəri salınmışdır. Fələstin müxtəlif mədəniyyətlərin bir-birilə qaynayıb-qarışdığı, çiçəkləndiyi bir ölkədir.
Fələstinin ən qədim sakinləri kənanilər sayılır. Onlar Fələstinə 4500 il bundan əvvəl Ərəbistan yarımadasından gəlmişdilər. O zamanlar bu ərazilər Kənanilər torpağı adlanırdı. Fələstinin indiki əhalisi əslində kənanilərin və bir-birilə qaynayıb-qarışmış, Aralıq dənizinin şərq sahillərində məskunlaşmış palestlər yaxud fələstinlilərin və ərəb qəbilələrinin nəsilləridir[]. Müxtəlif dövrlərdə fərqli-fərqli xalqların Fələstində hökmranlıq etmələrinə baxmayaraq yerli əhali heç vaxt öz doğma yerlərin tərk etməmişdir[].
Müasir tarixi
Böyük Britaniya Birinci dünya müharibəsinin sonuna yaxın Fələstin ərazisini işğal etmişdi. Bu zaman Fələstində yaşayan 500 minlik əhalinin ancaq 5%-ni yəhudilər təşkil edirdilər. Buna baxmayaraq öz uzaqgörənliyi ilə seçilən ingilis hakim dairələri gələcəkdə Fələstini özlərinin etibarlı istinadgahına çevirmək üçün 1917-ci il noyabrın 2-də Balfur bəyannaməsi sənədini irəli sürdülər. Bu bədnam bəyannamədə Fələstində "yəhudi xalqı üçün milli ocaq" yaradıldığı elan edilirdi. ABŞ, Fransa və İtaliya dövlətləri də bu bəyannaməyə qoşuldular. bununla da İngiltərə Fələstində öz qoşunlarını saxlamağa və 1920-ci ildə Fələstin üzərində mandat hüququ almağa nail oldu. 1921-ci ildə İngiltərə burada Haşimilər nəslindən olan əmir Hüseynin başçılığı ilə də yaratmışdı. İngiltərə yəhudilərin Fələstin torpaqlarına kütləvi köçürülməsinə şərait yaratdı. Yəhudilərin kapital qoyuluşunu gücləndirmələri, çoxlu torpaq almaları və icarə etmələri nəticəsində ərəb-yəhudi münasibətləri kəskinləşdi. İngilislər bu münaqişədən ərəblərin milli-azadlıq hərəkatına qarşı bir vasitə kimi istifadə edirdilər.
Fələstin probleminin ortaya çıxması
1895-ci ilin avqust ayında İsveçrənin Bil şəhərində başçılığı ilə yaradılmışdı. Ancaq bu təşkilat Birinci dünya müharibəsinin sonuna qədər heç bir əhəmiyyətli addım ata bilmədi.
Böyük Britaniya sionizm planını qəbul edərək, 1917-ci il noyabr ayının 2-də Fələstində yəhudi milli ocaqlarının yaradılmasını nəzərdə tutan Balfur bəyannaməsini çap etdirdi. İngiltərə ərəblərə şərif Hüseynin başçılığı ilə müstəqillik vermək kimi vədinə xilaf çıxaraq, 1918-ci ilin sentyabrında Fələstinin işğalını başa çatdırdı. Fələstini beynəlxalq əraziyə çevirməyi nəzərdə tutan (1916) görə, Suriya və İraq əraziləri İngiltərə və Fransanın nüfuz dairələrinə bölündü. 1920-ci ilin aprelində bağlanmış ilə Böyük Britaniya Fələstində daha da möhkəmləndi. 1922-ci ilin iyulunda qəbul etdiyi özünün Fələstindəki mandatlıq hüququndan istifadə edən İngiltərə Balfur bəyannaməsində nəzərdə tutulanların icrasına başladı.
Britaniya Fələstini işgal etdikdən sonra 1918-ci ildən 1948-ci ilə qədər olan müddətdə Fələstinə köçmələri üçün xaricdə yaşayan yəhudilərin üzünə bütün qapıları açdı. Bu zaman böyük yəhudi axını başladı. Əgər 1918-ci ildə Fələstində olan yəhudilərin sayı 55 min idisə, 1948-ci ildə bu göstərici 646 minə yə’ni, 8%-dən 31,7%-ə çatmışdı. Bundan başqa yəhudilərə torpaq mülkiyyəti əldə etmək hüququ verilmişdi, buna görə də yəhudilər aldıqları əraziləri artırmağa başladılar. Təxminən yarım milyon donam əraziyə (Fələstin ərazisinin 2%-i) sahib olan yəhudilər, 1 milyon 800 min donam ərazini (Fələstin ərazisinin 6,7%-i) də aldılar. Bu əraziləri alıb özəllişdirməkdə yəhudilərə Britaniya hökuməti və fələstinli olmayan feodallar kömək edirdi. O zaman hələ də əhalinin əksəriyyətini (68.3%) fələstinlilər təşkil edirdi. Fələstin ərazisinin böyük hissəsinə də (93.3%) fələstinlilər sahib idilər. Lakin yəhudilər Britaniyanın himayəsi və dəstəyi ilə öz iqtisadı, siyasi, elmi, hərbi və ictimai birlik və təşkilatlarını qurmağa nail oldular. 1948-ci ildə yəhudilər artıq 292 yaşayış məskəni salmışdılar. "", "Arqon" və "" təşkilatlarının da təmsil olunduğu 70 mindən artıq əsgəri olan hərbi qüvvələrini yaradan yəhudilər öz dövlətlərinin elanına hazırlaşdılar.
Fələstində Britaniya işğalı və yəhudi köçünə etiraz yarandı. Musa Kazımın, başçılığı ilə milli və islami cərəyanlar ortaya çıxdı. Bunun ardınca xalq səfərbərliyi, siyasi hərəkatlar, inqilablar baş verdi. 1920-ci ildə Qüdsdə, 1921-ci ildə , 1929-cu ildə və 1933-cü ilin oktyabrında inqilablar başlandı. başçılığı ilə "Cihad" hərəkatı, yaratdığı "" təşkilatı da bu dövrdə ortaya çıxmışdı. 1936–39-cu il Böyük İnqilabının təsiri ilə İngiltərə 1939-cu ilin mayında "Ağ Kitab" şərtlərini – 10 il ərzində Fələstin dövlətini təsis etmə; yəhudilərə çox cüzi torpaq sahələrinin satılması ilə torpaq satışını dayandırmaq; Fələstinə yəhudilərin emmiqrasiyasını 5 ildən sonra dayandırmaq və s. qəbul etməyə məcbur oldu. Ancaq 1945-ci ilin noyabrında ilə İngiltərə bu öhdəliklərdən boyun qaçırdı. Bu dəfə isə yəhudi planının həyata keçirilməsini ABŞ öz üzərinə götürdü.
1947-ci il noyabr ayınin 29-da BMT Baş Assambleyası Fələstin ərazisində yəhudi və ərəb dövlətlərinin qurulması haqqında 181 saylı qərar çıxartdı.
Qərara əsasən Fələstinin 54%-i yəhudi, 45%-i isə ərəb dövlətinin payına düşürdü. Qüds şəhərinin yerləşdiyi qalan 1% ərazi isə beynəlxalq ərazi olmalı idi.
Sionistlər 1948-ci il may ayının 14-ü axşamı müstəqil İsrail dövlətinin yaradıldığını elan etdilər. Yəhudi ordusu pis idarə olunan, təcrübəsiz, qeyri-nizami olan ərəb ordularını məğlub etdi. Sionistlər tədricən Fələstin ərazisinin 77%-ni (20770 kvadrat km) də tutmağa nail oldular. Həmin ərazilərdə yaşayan 925 min fələstinlinin 800 min nəfərini didərgin salaraq, orada özləri məskunlaşdılar. 1948-ci ilin sonunda Fələstində 1 milyon 400 min nəfər fələstinli yaşayırdı. Sionistlər işğal edilmiş ərazilərdəki 585 kənddən 478-ini dağıdaraq, 34 qanlı qırğın törətdilər. Fələstinin qalan ərazilərini – Qərb Sahilini əhatə edən 5876 kvadrat kilometrlik ərazini İordaniya rəsmi olaraq özünə, Qəzzə bölgəsini isə Misir öz ərazisinə birləşdirdi.
1948–1967-ci illər arasında "Döyüş milliyyətçiliyi" və "Birlik müstəqilliyə aparır" şüarları cəmiyyətdə hakim idi. Bütün ərəb təşkilatları və qruplaşmaları başçılığı ilə ilk təşəbbüslərə yiyələndilər. Bir tərəfdən isə Fələstin idarəçiliyinin siyasi dairələri məsələnin həllini bütün ərəblərin öhdəsinə buraxaraq, geri çəkildi. Ancaq çox təəssüf ki, ərəb təşkilatları bu məsələnin həllində düzgün yol seçə bilmədilər, məsələyə münasibətdə ciddiliyi və həqiqi döyüş iradəsini əldən verdilər. Elə buna görə də fələstinlilər taktiki olaraq mərhələli müqavimət formasına əl atmağa məcbur oldular. problemin həll edilməsində ümidini itirməyərək, 1964-cü ildə Fələstin Azadlıq Təşkilatının (FAT) yaradılmasına böyük köməklik göstərdi. Təşkilatın başçısı Əhməd əş-Şuqeyri oldu. FAT-ın yaradılması regionda gizli təşkilatların, hərəkatların, xüsusilə də 1957-ci ildə yaranmış "Fəth" təşkilatının baş qaldırdığı bir dövrə təsadüf edirdi. əsas məqsədi 1948-ci ildə işğal olunmuş Fələstin torpaqlarını azad etmək idi. Təşkilat qarşısına silahlı mübarizə yolu ilə müqavimət göstərməyi məqsəd qoydu. Bu təşkilatın yaranması bütün fələstinliləri sevindirmişdi. Çünki onlar bu təşkilatın əsl fələstin milli ruhlu təşkilat olduğunu görürdülər və məhz bu, onları ruhlandırmışdı. 1968-ci ildə Fələstin uğrunda mübarizə aparan bütün təşkilatlar və qruplar "Fəth" hərəkatı başda olmaqla Fələstin Azadlığı Təskilatına birləşdi və 1969-cu ildə Fəth hərəkatının lideri olan Yasir Ərəfat Fələstin Azadlığı Təşkilatının başçısı oldu. 1974-cü ildə bütün ərəb dövlətləri Fələstin Azadlığı Təşkilatını Fələstin xalqının yeganə, qanuni təmsilçisi kimi qəbul etdilər. Elə həmin ildə də bu təşkilat BMT-yə nəzarət altında saxlanılan üzv kimi qəbul olundu.
1967-ci ildə iyun müharibəsi ilə ərəb dövlətləri ağır məğlubiyyətə düçar oldular. Bir neçə gün davam etmiş döyüşlər nəticəsində yəhudilər Fələstinin qalan hissəsini də işğal edə bildilər. Bu ərazilərə Fələstinin qərb, Qüdsün isə şərq hissəsi və Qəzzə zolağı da daxil idi. Bu zaman 330 min fələstinli öz daimi yaşayış yerlərindən didərgin düşdü. Həmçinin, Suriyanın Colan təpələri (1150 kvadrat kilometr) və Misirin (61198 kvadrat kilometr) yarımadası da işğal edildi.
1948-ci ildə işğal edilmiş ərazilərin 96%-ni yəhudilər müsadirə etdilər. Bu ərazilərdəki fələstinlilərin mülkləri, vəqf mərkəzlərinin çoxu da müsadirənin qurbanı oldu. Əlbəttə ki, bu, fələstinli sakinlərin yerlərindən qovulmasından sonra baş verirdi. Hətta yaşamaqda davam edən ərəblərin torpaqları belə müsadirə edilmişdi. Sionistlər 1948-ci ildə işğal etdikləri ərazilərdə məskunlaşmaq üçün 756 şəhər və kənd saldılar. 1967-ci il müharibəsindən sonra sionistlər bu müharibə nəticəsində işğal edilmiş qərb ərazilərinin 60%-ni müsadirə edərək, bu torpaqlarda özləri üçün 192 yaşayış məskəni saldılar. Bundan başqa onlar Qəzzə zolağının 30%-ni də müsadirə edərək, burada 14 yeni yaşayış məskəni tikdilər. Fələstinliləri həmin bu yerlərə qayıtmasının qadağan edildiyi bir dövrdə İsrail xaricdə yaşayan yəhudilərin buraya emiqrasiyası üçün bütün vasitələrdən istifadə etdi. Belə ki, 1949–2000-ci illər ərzində xaricdən Fələstinə köçən yəhudilərin sayı 2 milyon 800 min nəfərdən çox olmuşdu. Məqsəd 2002-ci ildə ümumi olaraq Fələstində olan yəhudilərin sayını təxminən 5 milyon 200 min nəfərə çatdırmaq idi.
Sionistlər Qüdsü də yəhudiləşdirməyə daha çox diqqət yetirirdilər. Belə ki, şəhərin 86%-nə ağalıq edən İsrail bu şəhəri yəhudi muhacirləri ilə doldurmağa başladı. 2000-ci ilin statistik göstəricilərinə görə, Qüdsün yəhudilərin əlində olan hissəsində 450 min yəhudi və 210 min fələstinli yaşayırdı. Şəhərin şərq hissəsində – Əqsa məscidinin də yerləşdiyi ərazilərdə isə 200 min yəhudi yerləşdirildi və onların yaşadıqları qəsəbələri isə yəhudi yaşayış məskənləri ilə əhatəyə aldılar. Məqsəd şərqi Qüdsü ərəb yaşayış məskənlərindən təcrid etmək idi. Sionistlər Qüdsü özlərinin əbədi paytaxtı elan etdilər. Onlar Əqsa məcdini də öz əllərinə keçirməyi düşünürdülər. Buna görə də yəhudilər məscidin qərb divarını da müsadirə etdilər (Ağlama Divarı). Onun yanında olan qonşu Məğaribə qəsəbəsini dağıdaraq, bu yerləri də mənimsədilər. Sionistlər Əqsa məscidinin altında indiyə kimi 10 mərhələdə qazıntı işləri apararaq 4 tunel (keçid) qazdılar ki, bu da məscidin hər an uçulub-dağılma təhlükəsini yaradır. Onlar 25-ə yaxın terror qruplaşması yaratdılar ki, bunun da məqsədi Əqsa məscidini dağıtmaq, onun yerində isə Süleyman məbədini tikməkdir. 1967-ci ildən 1998-ci ilə qədər olan dövrdə onlar məscidi dağıtmaq üçün 112 təxribat hadisəsi törətdilər. Bunlardan 72-si (1993) sonraya təsadüf edirdi. Bu təxribatlardan ən yadda qalanı, yəhudilərin 1969-cu il avqust ayının 21-də Əqsa məscidini yandırmaları idi.
Qaçqın düşmüş fələstinlilər öz vətənlərinə qayıtmaq haqlarından vaz keçməyərək özlərinin Fələstindən qeyri ərazilərdə yerləşdirməyi nəzərdə tutan hər bir təklif və planı rədd etdilər. Bu təklif və planların sayı 243-ə çatır. Qaçqınların öz yurdlarına qayıtmaq hüququna malikliyi haqqında BMT-nin çıxardığı qərarların sayının 110-a çatmasına baxmayaraq, bunların heç birinə yəhudilərin güclü müqaviməti, böyük dövlətlərin etinasızlığı ucbatından əməl edilmədi. Son dövrün statstik hesablamalarından (2003-cü il) məlum olur ki, 1948-ci ildə işğal edilmiş torpaqlardan 5 milyon 400 min nəfər qaçqın düşüb. Həmçinin, Qəzzə bölgəsindən və Qərb Sahilindən qovulmuş təxminən 1 milyona yaxın fələstinli öz vətənlərinə qayıtmaqdan məhrumdur. Deməli, fələstinli qaçqınların ümumi sayı 6 milyon 400 nəfərdir ki, bu da Fələstin xalqının 68%-ni təşkil edir. Bu göstərici onu göstərir ki, fələstinlilər dünyada ən çox qaçqını olan xalqdır.
1949-cu ildən 70-ci illərin əvvəlinə kimi BMT Fələstin probleminə köçkün düşmüş insanların problemi kimi yanaşırdı. 1974-cü ildən sonra BMT fələstinlilərə öz hüquqlarını qorumağa, özlərinə münasib olan üsulla (silahlı da olsa belə) əllərindən zorla alınmış yerləri uğrunda mübarizə aparmağa icazə verən qətnamələr verdi. Bu qətnamələrdə BMT sionistləri irqçi və fələstinli köçkünləri öz doğma vətənlərinə dönməkdən məhrum edən tərəf kimi göstərmişdi. Lakin ABŞ və onun müttəfiqləri hər zaman sionizmə dəstək olmağa hazır idilər. Onlar bütün bu qərarların həyata keçməməsi üçün özlərinin "veto" hüququndan məharətlə isifadə edə bildilər.
1967-ci ildən 1970-ci ilə qədər olan müddət fələstinlilərin fədakarlıq və müqavimət göstərdikləri ən qızğın dövr idi. Ancaq 1971-ci ildə fələstinlilər müqavimət göstərmək üçün istifadə etdikləri İordaniyanın onlara verdiyi sahədən də məhrum oldular. Bundan sonra fələstinlilər Livan ərazilərindən də istifadə edərək, mübarizələrini davam etdirdilər. 1975–1990-cı illər ərzində Livanda baş verən vətəndaş müharibəsi bu ölkəyə ağır zərbələr vurdu. İsrailin 1978-ci ildə cənubi Livanı işğal etməsi Livanın vəziyyətini daha da çətinləşdirdi.1982-ci ildə İsrailin cənubi Livana yeni basqını fələstin müqavimətinin infrastrukturuna zərbə vurdu. FAT və onun döyüşçüləri Livanı tərk etməyə məcbur oldular. Beləliklə, bütün sərhədlərin İsraillə bağlılığı fələstinlilərin sionistlərlə qarşı-qarşıya mübarizə aparması ilə nəticələndi.
1978-ci ilin sentyabr ayında Misir öz razılıq imzasını ataraq, geri çəkildi. Beləliklə, ərəb-sionist münaqişəsində iştirak edən ən güclü tərəflərindən biri bu mübarizədən uzaqlaşdı. Bir tərəfdən də İran-İraq müharibəsi (1980–1988) və neftin qiymətinin düşməsi səbəbindən gələn maliyyə dəstəyinin kəsilməsi, 1990-cı ildə İraqın Küveytə hücumu ilə Körfəz müharibəsinin başlanması, Sovet İttifaqının və dağılması fələstinlilərin müqavimət hərəkatının zəifləməsinə gətirib çıxartdı. FAT idarəçiliyi problemin sülh yolu ilə nizamlanması yolunu tutdu. Beləliklə, onun fəaliyyəti "siyasi mümkünlük" prinsipini əsas tutma ilə səciyyələnməyə başladı. Hətta FAT öz idarəçiliyini itirməmək, fələstinlilərin daimi təmsilçisi qalması müqabilində bəzi sabit prinsiplərindən də əl çəkdi.
1987–1993-cü il İntifadası fələstinlilər üçün bir təşəbbüs, bir ümüd işığı oldu. Fələstin müqavimətinin əsas prinsiplərini yenidən özünə qaytarmaq üçün yeni islami ideologiyalar ortaya atıldı. Bu işdə ən böyük töhfəsini verən – HƏMAS oldu. 1987–93-cü il İntifadası ərəblərin, müsəlman dünyasının və bütün dünyanın marağını, diqqətini yenidən Fələstin probleminə yönəltdi. Lakin cəmiyyətdə hakim olan abı-hava, eləcə də Fələstin və ərəb liderlərinin düşüncə tərzləri bu hərəkatın davam etməsinə və genişlənməsinə mane olaraq, onun azadlığa aparan yolunu bağladı.
FAT zəiflədikcə sionistlərlə razılaşma prosesi bu təşkilatın elə öz daxilində qüvvətlənir və genişlənirdi. Bu, o vaxtadək davam etdi ki, təşkilat 1988-ci il noyabr qərarı ilə BMT-nin Fələstinin ərəblər və yəhudilər arasında bölünməsini əks etdirən 181-ci qətnaməsini və Təhlükəsizlik Şurasının Fələstin probleminin qaçqın problemi olduğunu, bu problemin sülh yolu ilə nizamlamağa çağıran 1967-ci il noyabr tarixli 242 saylı qətnaməsini etiraf etdi. 1991-ci ilin oktyabrinda isə FAT və ərəb dövlətləri Madriddə birbaşa İsraillə sülh danışıqlarına başladılar. Təşkilatın rəsmi təmsilçiləri 2 il müddətində sionistlərlə heç bir razılığa gələ bilmədilər. Hadisələrin gedişində heç bir yenilik yox idi. 1992-ci ilin dekabrında müxtəlif məxfi danışıq kanallarından istifadə olundu. Bunun nəticəsində Norveçin Oslo şəhərində "" və ya "" sazişi bağlandı. FAT rəsmi şəkildə 13 sentyabr 1993-cü ildə Vaşinqtonda İsraillə birlikdə bu razılaşmaya imza atdı.
"" müqaviləsi ilə FAT İsrail dövlətinin mövcudluğunu və bu dövlətin Fələstin ərazisinin 77%-ə sahib olmasını etiraf etdi. Eləcə də FAT bu müqavilə ilə silahlı müqavimət və intifadaları dayandırmağı, Milli Paktın Fələstini tamamilə azad etməyə və sionistləri yox etməyə çağıran bütün bəndlərini ləğv etməyi, bütün problemləri sülh yolu ilə həll etməyi öz üzərinə götürdü. Bu müqaviləyə razılıq göstərməklə FAT faktiki olaraq özünün bütün prinsip və məqsədlərinin üstündən xətt çəkdi. Bunun müqabilində isə FAT İsrail tərəfindən onun Fələstinin yeganə təmsilçisi olması etirafını qazandı. Həmçinin, İsrail qalan əsas problemlərin 5 il ərzində həlli üçün bu təşkilatın Qəzzə bölgəsində və Qərb sahilinin bəzi hissələrində muxtar hakimiyyətə malik olmasını qəbul etdi.
Həmçinin bax
İstinadlar
Mənbə
- TDV İslam Ensiklopediyasında — Filistin (PDF) ( (türk.))
Xarici keçidlər
 | Fələstin ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale boyuk olcude ve ya tamamile tek menbeye esaslanir Movzu ile bagli muzakirelere qosula ve fikirlerinizi bildire bilersiniz Meqaleye etibarli menbeler elave ederek tekmillesdire bilersiniz fevral 2024 Bu meqale cografi region haqqindadir Dovlet ucun Felestin Dovleti sehifesine baxin Felestin Araliq denizinin serqinde Yaxin Serqde Felestin torpaqlarinin bir hissesini ehate eden cografi bolge Tarixi dovletFelestin Vikianbarda elaqeli mediafayllarEtimologiyaFelestin adi Araliq denizi ile Iordan cayinin arasinda qalan bolgeni adlandirmaq ucun ilk defe e e 450 b e 1948 illeri arasinda istifade olunan termin idi Hemcinin bu bolge muxtelif zamanlarda Kanaan Siyon Israil Suriya Felestni Cenubi Suriya Cand Felestini Outremer Muqeddes Torpaqlar ve Cenubi Levant adlandirilmisdir Dini menbelerdeIslam dininde bura muqeddes ve mubarek yer sayilir Burada Eqsa mescidi yerlesir Muselmanlarin ilk qiblesi olmus bu mescid Allah Teala ucun yer uzunde tikilmis ikinci mescid kimi qebul olunur ve Islam dininde muqeddes sayilan mescidler arasinda 3 cu yerdedir Bura Isra Merac erazisi de adlanir Axi Mehemmed peygember s mehz buradan goye ucalmisdir Elece de Felestin Peygemberler Torpagi adini dasiyir Cunki bir cox peygemberler dunyaya burada gozunu acmis omur surmus ve burada da defn olunmusdur Islam dinine gore bura hem menser Allahin insanlari diriltdiyi yer hem de mehser Qiyamet gununde insanlarin toplandigi yer yeri sayilir Felestin xristian ve yehudiler ucun de muqeddes yer sayilir Yehudiler bele hesab edirler ki bura onlara ved olunmus yerdir tarixleri kecmisleri buradan baslayir ve bu torpaqa baglidir Felestin onlarin peygemberlerinin uyudugu torpaqdir Yehudilerin muqeddes hesab etdiyi bu yerlerin merkezi ise Quds ve Xelil seherleridir Xristianlar da Felestini oz dinlerinin neset etdiyi yer sayirlar Cunki Isa peygember burada anadan olmus ve oz devetini burada aparmisdir Xristianlarin en boyuk dini merkezleri Quds Beytlehm ve seherlerindedir TarixFelestin dunyanin en qedim medeniyyete malik olkelerinden sayilir Son arxeoloji qazintilar gosterir ki Felestin erazisi insanin koceri heyatdan oturaq heyata kecdiyi ve ekinciliye basladigi ilk yerdir tex 11000 il bundan qabaq Burada eramizdan 8000 il qabaq dunyanin en qedim seheri olan Ariha seheri salinmisdir Felestin muxtelif medeniyyetlerin bir birile qaynayib qarisdigi ciceklendiyi bir olkedir Felestinin en qedim sakinleri kenaniler sayilir Onlar Felestine 4500 il bundan evvel Erebistan yarimadasindan gelmisdiler O zamanlar bu eraziler Kenaniler torpagi adlanirdi Felestinin indiki ehalisi eslinde kenanilerin ve bir birile qaynayib qarismis Araliq denizinin serq sahillerinde meskunlasmis palestler yaxud felestinlilerin ve ereb qebilelerinin nesilleridir menbe gosterin Muxtelif dovrlerde ferqli ferqli xalqlarin Felestinde hokmranliq etmelerine baxmayaraq yerli ehali hec vaxt oz dogma yerlerin terk etmemisdir menbe gosterin Muasir tarixi Boyuk Britaniya Birinci dunya muharibesinin sonuna yaxin Felestin erazisini isgal etmisdi Bu zaman Felestinde yasayan 500 minlik ehalinin ancaq 5 ni yehudiler teskil edirdiler Buna baxmayaraq oz uzaqgorenliyi ile secilen ingilis hakim daireleri gelecekde Felestini ozlerinin etibarli istinadgahina cevirmek ucun 1917 ci il noyabrin 2 de Balfur beyannamesi senedini ireli surduler Bu bednam beyannamede Felestinde yehudi xalqi ucun milli ocaq yaradildigi elan edilirdi ABS Fransa ve Italiya dovletleri de bu beyannameye qosuldular bununla da Ingiltere Felestinde oz qosunlarini saxlamaga ve 1920 ci ilde Felestin uzerinde mandat huququ almaga nail oldu 1921 ci ilde Ingiltere burada Hasimiler neslinden olan emir Huseynin basciligi ile de yaratmisdi Ingiltere yehudilerin Felestin torpaqlarina kutlevi kocurulmesine serait yaratdi Yehudilerin kapital qoyulusunu guclendirmeleri coxlu torpaq almalari ve icare etmeleri neticesinde ereb yehudi munasibetleri keskinlesdi Ingilisler bu munaqiseden ereblerin milli azadliq herekatina qarsi bir vasite kimi istifade edirdiler Felestin probleminin ortaya cixmasi1895 ci ilin avqust ayinda Isvecrenin Bil seherinde basciligi ile yaradilmisdi Ancaq bu teskilat Birinci dunya muharibesinin sonuna qeder hec bir ehemiyyetli addim ata bilmedi Boyuk Britaniya sionizm planini qebul ederek 1917 ci il noyabr ayinin 2 de Felestinde yehudi milli ocaqlarinin yaradilmasini nezerde tutan Balfur beyannamesini cap etdirdi Ingiltere ereblere serif Huseynin basciligi ile musteqillik vermek kimi vedine xilaf cixaraq 1918 ci ilin sentyabrinda Felestinin isgalini basa catdirdi Felestini beynelxalq eraziye cevirmeyi nezerde tutan 1916 gore Suriya ve Iraq erazileri Ingiltere ve Fransanin nufuz dairelerine bolundu 1920 ci ilin aprelinde baglanmis ile Boyuk Britaniya Felestinde daha da mohkemlendi 1922 ci ilin iyulunda qebul etdiyi ozunun Felestindeki mandatliq huququndan istifade eden Ingiltere Balfur beyannamesinde nezerde tutulanlarin icrasina basladi Britaniya Felestini isgal etdikden sonra 1918 ci ilden 1948 ci ile qeder olan muddetde Felestine kocmeleri ucun xaricde yasayan yehudilerin uzune butun qapilari acdi Bu zaman boyuk yehudi axini basladi Eger 1918 ci ilde Felestinde olan yehudilerin sayi 55 min idise 1948 ci ilde bu gosterici 646 mine ye ni 8 den 31 7 e catmisdi Bundan basqa yehudilere torpaq mulkiyyeti elde etmek huququ verilmisdi buna gore de yehudiler aldiqlari erazileri artirmaga basladilar Texminen yarim milyon donam eraziye Felestin erazisinin 2 i sahib olan yehudiler 1 milyon 800 min donam erazini Felestin erazisinin 6 7 i de aldilar Bu erazileri alib ozellisdirmekde yehudilere Britaniya hokumeti ve felestinli olmayan feodallar komek edirdi O zaman hele de ehalinin ekseriyyetini 68 3 felestinliler teskil edirdi Felestin erazisinin boyuk hissesine de 93 3 felestinliler sahib idiler Lakin yehudiler Britaniyanin himayesi ve desteyi ile oz iqtisadi siyasi elmi herbi ve ictimai birlik ve teskilatlarini qurmaga nail oldular 1948 ci ilde yehudiler artiq 292 yasayis meskeni salmisdilar Arqon ve teskilatlarinin da temsil olundugu 70 minden artiq esgeri olan herbi quvvelerini yaradan yehudiler oz dovletlerinin elanina hazirlasdilar Felestinde Britaniya isgali ve yehudi kocune etiraz yarandi Musa Kazimin basciligi ile milli ve islami cereyanlar ortaya cixdi Bunun ardinca xalq seferberliyi siyasi herekatlar inqilablar bas verdi 1920 ci ilde Qudsde 1921 ci ilde 1929 cu ilde ve 1933 cu ilin oktyabrinda inqilablar baslandi basciligi ile Cihad herekati yaratdigi teskilati da bu dovrde ortaya cixmisdi 1936 39 cu il Boyuk Inqilabinin tesiri ile Ingiltere 1939 cu ilin mayinda Ag Kitab sertlerini 10 il erzinde Felestin dovletini tesis etme yehudilere cox cuzi torpaq sahelerinin satilmasi ile torpaq satisini dayandirmaq Felestine yehudilerin emmiqrasiyasini 5 ilden sonra dayandirmaq ve s qebul etmeye mecbur oldu Ancaq 1945 ci ilin noyabrinda ile Ingiltere bu ohdeliklerden boyun qacirdi Bu defe ise yehudi planinin heyata kecirilmesini ABS oz uzerine goturdu 1947 ci il noyabr ayinin 29 da BMT Bas Assambleyasi Felestin erazisinde yehudi ve ereb dovletlerinin qurulmasi haqqinda 181 sayli qerar cixartdi Qerara esasen Felestinin 54 i yehudi 45 i ise ereb dovletinin payina dusurdu Quds seherinin yerlesdiyi qalan 1 erazi ise beynelxalq erazi olmali idi Sionistler 1948 ci il may ayinin 14 u axsami musteqil Israil dovletinin yaradildigini elan etdiler Yehudi ordusu pis idare olunan tecrubesiz qeyri nizami olan ereb ordularini meglub etdi Sionistler tedricen Felestin erazisinin 77 ni 20770 kvadrat km de tutmaga nail oldular Hemin erazilerde yasayan 925 min felestinlinin 800 min neferini didergin salaraq orada ozleri meskunlasdilar 1948 ci ilin sonunda Felestinde 1 milyon 400 min nefer felestinli yasayirdi Sionistler isgal edilmis erazilerdeki 585 kendden 478 ini dagidaraq 34 qanli qirgin toretdiler Felestinin qalan erazilerini Qerb Sahilini ehate eden 5876 kvadrat kilometrlik erazini Iordaniya resmi olaraq ozune Qezze bolgesini ise Misir oz erazisine birlesdirdi 1948 1967 ci iller arasinda Doyus milliyyetciliyi ve Birlik musteqilliye aparir suarlari cemiyyetde hakim idi Butun ereb teskilatlari ve qruplasmalari basciligi ile ilk tesebbuslere yiyelendiler Bir terefden ise Felestin idareciliyinin siyasi daireleri meselenin hellini butun ereblerin ohdesine buraxaraq geri cekildi Ancaq cox teessuf ki ereb teskilatlari bu meselenin hellinde duzgun yol sece bilmediler meseleye munasibetde ciddiliyi ve heqiqi doyus iradesini elden verdiler Ele buna gore de felestinliler taktiki olaraq merheleli muqavimet formasina el atmaga mecbur oldular problemin hell edilmesinde umidini itirmeyerek 1964 cu ilde Felestin Azadliq Teskilatinin FAT yaradilmasina boyuk komeklik gosterdi Teskilatin bascisi Ehmed es Suqeyri oldu FAT in yaradilmasi regionda gizli teskilatlarin herekatlarin xususile de 1957 ci ilde yaranmis Feth teskilatinin bas qaldirdigi bir dovre tesaduf edirdi esas meqsedi 1948 ci ilde isgal olunmus Felestin torpaqlarini azad etmek idi Teskilat qarsisina silahli mubarize yolu ile muqavimet gostermeyi meqsed qoydu Bu teskilatin yaranmasi butun felestinlileri sevindirmisdi Cunki onlar bu teskilatin esl felestin milli ruhlu teskilat oldugunu gorurduler ve mehz bu onlari ruhlandirmisdi 1968 ci ilde Felestin ugrunda mubarize aparan butun teskilatlar ve qruplar Feth herekati basda olmaqla Felestin Azadligi Teskilatina birlesdi ve 1969 cu ilde Feth herekatinin lideri olan Yasir Erefat Felestin Azadligi Teskilatinin bascisi oldu 1974 cu ilde butun ereb dovletleri Felestin Azadligi Teskilatini Felestin xalqinin yegane qanuni temsilcisi kimi qebul etdiler Ele hemin ilde de bu teskilat BMT ye nezaret altinda saxlanilan uzv kimi qebul olundu 1967 ci ilde iyun muharibesi ile ereb dovletleri agir meglubiyyete ducar oldular Bir nece gun davam etmis doyusler neticesinde yehudiler Felestinin qalan hissesini de isgal ede bildiler Bu erazilere Felestinin qerb Qudsun ise serq hissesi ve Qezze zolagi da daxil idi Bu zaman 330 min felestinli oz daimi yasayis yerlerinden didergin dusdu Hemcinin Suriyanin Colan tepeleri 1150 kvadrat kilometr ve Misirin 61198 kvadrat kilometr yarimadasi da isgal edildi 1948 ci ilde isgal edilmis erazilerin 96 ni yehudiler musadire etdiler Bu erazilerdeki felestinlilerin mulkleri veqf merkezlerinin coxu da musadirenin qurbani oldu Elbette ki bu felestinli sakinlerin yerlerinden qovulmasindan sonra bas verirdi Hetta yasamaqda davam eden ereblerin torpaqlari bele musadire edilmisdi Sionistler 1948 ci ilde isgal etdikleri erazilerde meskunlasmaq ucun 756 seher ve kend saldilar 1967 ci il muharibesinden sonra sionistler bu muharibe neticesinde isgal edilmis qerb erazilerinin 60 ni musadire ederek bu torpaqlarda ozleri ucun 192 yasayis meskeni saldilar Bundan basqa onlar Qezze zolaginin 30 ni de musadire ederek burada 14 yeni yasayis meskeni tikdiler Felestinlileri hemin bu yerlere qayitmasinin qadagan edildiyi bir dovrde Israil xaricde yasayan yehudilerin buraya emiqrasiyasi ucun butun vasitelerden istifade etdi Bele ki 1949 2000 ci iller erzinde xaricden Felestine kocen yehudilerin sayi 2 milyon 800 min neferden cox olmusdu Meqsed 2002 ci ilde umumi olaraq Felestinde olan yehudilerin sayini texminen 5 milyon 200 min nefere catdirmaq idi Sionistler Qudsu de yehudilesdirmeye daha cox diqqet yetirirdiler Bele ki seherin 86 ne agaliq eden Israil bu seheri yehudi muhacirleri ile doldurmaga basladi 2000 ci ilin statistik gostericilerine gore Qudsun yehudilerin elinde olan hissesinde 450 min yehudi ve 210 min felestinli yasayirdi Seherin serq hissesinde Eqsa mescidinin de yerlesdiyi erazilerde ise 200 min yehudi yerlesdirildi ve onlarin yasadiqlari qesebeleri ise yehudi yasayis meskenleri ile ehateye aldilar Meqsed serqi Qudsu ereb yasayis meskenlerinden tecrid etmek idi Sionistler Qudsu ozlerinin ebedi paytaxti elan etdiler Onlar Eqsa mecdini de oz ellerine kecirmeyi dusunurduler Buna gore de yehudiler mescidin qerb divarini da musadire etdiler Aglama Divari Onun yaninda olan qonsu Megaribe qesebesini dagidaraq bu yerleri de menimsediler Sionistler Eqsa mescidinin altinda indiye kimi 10 merhelede qazinti isleri apararaq 4 tunel kecid qazdilar ki bu da mescidin her an uculub dagilma tehlukesini yaradir Onlar 25 e yaxin terror qruplasmasi yaratdilar ki bunun da meqsedi Eqsa mescidini dagitmaq onun yerinde ise Suleyman mebedini tikmekdir 1967 ci ilden 1998 ci ile qeder olan dovrde onlar mescidi dagitmaq ucun 112 texribat hadisesi toretdiler Bunlardan 72 si 1993 sonraya tesaduf edirdi Bu texribatlardan en yadda qalani yehudilerin 1969 cu il avqust ayinin 21 de Eqsa mescidini yandirmalari idi Qacqin dusmus felestinliler oz vetenlerine qayitmaq haqlarindan vaz kecmeyerek ozlerinin Felestinden qeyri erazilerde yerlesdirmeyi nezerde tutan her bir teklif ve plani redd etdiler Bu teklif ve planlarin sayi 243 e catir Qacqinlarin oz yurdlarina qayitmaq huququna malikliyi haqqinda BMT nin cixardigi qerarlarin sayinin 110 a catmasina baxmayaraq bunlarin hec birine yehudilerin guclu muqavimeti boyuk dovletlerin etinasizligi ucbatindan emel edilmedi Son dovrun statstik hesablamalarindan 2003 cu il melum olur ki 1948 ci ilde isgal edilmis torpaqlardan 5 milyon 400 min nefer qacqin dusub Hemcinin Qezze bolgesinden ve Qerb Sahilinden qovulmus texminen 1 milyona yaxin felestinli oz vetenlerine qayitmaqdan mehrumdur Demeli felestinli qacqinlarin umumi sayi 6 milyon 400 neferdir ki bu da Felestin xalqinin 68 ni teskil edir Bu gosterici onu gosterir ki felestinliler dunyada en cox qacqini olan xalqdir 1949 cu ilden 70 ci illerin evveline kimi BMT Felestin problemine kockun dusmus insanlarin problemi kimi yanasirdi 1974 cu ilden sonra BMT felestinlilere oz huquqlarini qorumaga ozlerine munasib olan usulla silahli da olsa bele ellerinden zorla alinmis yerleri ugrunda mubarize aparmaga icaze veren qetnameler verdi Bu qetnamelerde BMT sionistleri irqci ve felestinli kockunleri oz dogma vetenlerine donmekden mehrum eden teref kimi gostermisdi Lakin ABS ve onun muttefiqleri her zaman sionizme destek olmaga hazir idiler Onlar butun bu qerarlarin heyata kecmemesi ucun ozlerinin veto huququndan meharetle isifade ede bildiler 1967 ci ilden 1970 ci ile qeder olan muddet felestinlilerin fedakarliq ve muqavimet gosterdikleri en qizgin dovr idi Ancaq 1971 ci ilde felestinliler muqavimet gostermek ucun istifade etdikleri Iordaniyanin onlara verdiyi saheden de mehrum oldular Bundan sonra felestinliler Livan erazilerinden de istifade ederek mubarizelerini davam etdirdiler 1975 1990 ci iller erzinde Livanda bas veren vetendas muharibesi bu olkeye agir zerbeler vurdu Israilin 1978 ci ilde cenubi Livani isgal etmesi Livanin veziyyetini daha da cetinlesdirdi 1982 ci ilde Israilin cenubi Livana yeni basqini felestin muqavimetinin infrastrukturuna zerbe vurdu FAT ve onun doyusculeri Livani terk etmeye mecbur oldular Belelikle butun serhedlerin Israille bagliligi felestinlilerin sionistlerle qarsi qarsiya mubarize aparmasi ile neticelendi 1978 ci ilin sentyabr ayinda Misir oz raziliq imzasini ataraq geri cekildi Belelikle ereb sionist munaqisesinde istirak eden en guclu tereflerinden biri bu mubarizeden uzaqlasdi Bir terefden de Iran Iraq muharibesi 1980 1988 ve neftin qiymetinin dusmesi sebebinden gelen maliyye desteyinin kesilmesi 1990 ci ilde Iraqin Kuveyte hucumu ile Korfez muharibesinin baslanmasi Sovet Ittifaqinin ve dagilmasi felestinlilerin muqavimet herekatinin zeiflemesine getirib cixartdi FAT idareciliyi problemin sulh yolu ile nizamlanmasi yolunu tutdu Belelikle onun fealiyyeti siyasi mumkunluk prinsipini esas tutma ile seciyyelenmeye basladi Hetta FAT oz idareciliyini itirmemek felestinlilerin daimi temsilcisi qalmasi muqabilinde bezi sabit prinsiplerinden de el cekdi 1987 1993 cu il Intifadasi felestinliler ucun bir tesebbus bir umud isigi oldu Felestin muqavimetinin esas prinsiplerini yeniden ozune qaytarmaq ucun yeni islami ideologiyalar ortaya atildi Bu isde en boyuk tohfesini veren HEMAS oldu 1987 93 cu il Intifadasi ereblerin muselman dunyasinin ve butun dunyanin maragini diqqetini yeniden Felestin problemine yoneltdi Lakin cemiyyetde hakim olan abi hava elece de Felestin ve ereb liderlerinin dusunce terzleri bu herekatin davam etmesine ve genislenmesine mane olaraq onun azadliga aparan yolunu bagladi FAT zeifledikce sionistlerle razilasma prosesi bu teskilatin ele oz daxilinde quvvetlenir ve genislenirdi Bu o vaxtadek davam etdi ki teskilat 1988 ci il noyabr qerari ile BMT nin Felestinin erebler ve yehudiler arasinda bolunmesini eks etdiren 181 ci qetnamesini ve Tehlukesizlik Surasinin Felestin probleminin qacqin problemi oldugunu bu problemin sulh yolu ile nizamlamaga cagiran 1967 ci il noyabr tarixli 242 sayli qetnamesini etiraf etdi 1991 ci ilin oktyabrinda ise FAT ve ereb dovletleri Madridde birbasa Israille sulh danisiqlarina basladilar Teskilatin resmi temsilcileri 2 il muddetinde sionistlerle hec bir raziliga gele bilmediler Hadiselerin gedisinde hec bir yenilik yox idi 1992 ci ilin dekabrinda muxtelif mexfi danisiq kanallarindan istifade olundu Bunun neticesinde Norvecin Oslo seherinde ve ya sazisi baglandi FAT resmi sekilde 13 sentyabr 1993 cu ilde Vasinqtonda Israille birlikde bu razilasmaya imza atdi muqavilesi ile FAT Israil dovletinin movcudlugunu ve bu dovletin Felestin erazisinin 77 e sahib olmasini etiraf etdi Elece de FAT bu muqavile ile silahli muqavimet ve intifadalari dayandirmagi Milli Paktin Felestini tamamile azad etmeye ve sionistleri yox etmeye cagiran butun bendlerini legv etmeyi butun problemleri sulh yolu ile hell etmeyi oz uzerine goturdu Bu muqavileye raziliq gostermekle FAT faktiki olaraq ozunun butun prinsip ve meqsedlerinin ustunden xett cekdi Bunun muqabilinde ise FAT Israil terefinden onun Felestinin yegane temsilcisi olmasi etirafini qazandi Hemcinin Israil qalan esas problemlerin 5 il erzinde helli ucun bu teskilatin Qezze bolgesinde ve Qerb sahilinin bezi hisselerinde muxtar hakimiyyete malik olmasini qebul etdi Hemcinin baxFelestin dovleti Israil TorpagiIstinadlarMenbeTDV Islam Ensiklopediyasinda Filistin PDF turk Xarici kecidler Felestin ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin