Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Fövqəldövlət və ya Super güc — Beynəlxalq miqyasda ilk sıralarda yerləşən və geniş təsir qabiliyyəti olan , hakim mövqeyə malik dövlətdir. Bu termin ilk dəfə İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Britaniya İmperiyası, Birləşmiş Ştatlar və Sovet İttifaqına aid edilmiş, sonralar, Soyuq müharibə dövründə 1956-cı ildə baş vermiş Süveyş böhranından sonra Britaniya imperiyası bu siyahıdan çıxarılmış və yalnız Birləşmiş Ştatlar ilə Sovet İttifaqına aid edilmişdir. Soyuq müharibənin sonunda, 1991-ci ildə Sovet İttifaqının ləğv olunmasından sonra isə Birləşmiş Ştatlar dünyanın tək super gücünə çevrilmişdir.
Terminologiya və mənşə
"Super güc" termininin dəqiq bir təsviri mövcud deyil və mənbələr arasında fərq ola bilər. Lakin, bu təriflərin hər birinə uyğun olan xüsusiyyət super gücün dövlət hakimiyyətinin yeddi ölçüsü — coğrafiya, əhali, iqtisadiyyat, resurslar, hərbi, diplomatiya və milli kimliyi ilə yüksək səviyyədə təmin olunmasıdır.
Bu dövr ilk dəfə 1944-cü ildən əvvəl qəbul olunmuş böyük güclərdən daha da böyük olan gücləri təsvir etmək üçün istifadə olunurdu, lakin, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Birləşmiş Ştatlara və Sovet İttifaqına aid edilməsinin ardından termin müəyyən məna qazanmışdır. Çünki, ABŞ və Sovet İttifaqı qlobal siyasətə və hərbi hakimiyyətə böyük təsir göstərə bilmişdi. Termin mövcud siyasi məna baxımından, 1943-cü ildə müharibədən sonrakı dünya nizamının potensial forması ilə bağlı holland-amerikan geostrateq Nicholas Spykman tərəfindən bir sıra mühazirələrdə bu ifadə istifadə olunmuş, yaranmışdır. Bu termin Britaniya imperiyasının və Amerika Birləşmiş Ştatlarının dünyanın sülhü və rifahı üçün vacib olan misilsiz dənizçilik üstünlüyünə istinad edilərək hazırlanmış "Sülh coğrafiyası" kitabının əsasını təşkil edir.
Bir il sonra, 1944-cü ildə amerikan xarici siyasət professoru William Tr Fox, "Böyük Qüvvələr: Amerika Birləşmiş Ştatları, Britaniya və Sovet İttifaqı — Onların sülh məsuliyyəti" kitabının konsepsiyası üzərində işləyib. Fox isə "Supergüc" ifadəsini o zamanki müharibədən də anlaşıldığı kimi, bir-biri ilə mübarizə aparan dövlətlər arasında dünya səviyyəsində ən yüksək statusu tuta bilən ölkəni müəyyən etmək üçün istifadə etdi. Onun sözlərinə görə, o zaman Böyük Britaniya, Amerika Birləşmiş Ştatları və Sovet İttifaqı böyük dövlətlər idi. Britaniya imperiyası hələ də dünya tarixindəki ən böyük imperiya idi və dünya əhalisinin 25% -dən çoxunu və dünyanın ümumi torpaq sahəsinin 25% -ni idarə edən ən böyük güc hesab edilirdi. Amerika Birləşmiş Ştatları və Sovet İttifaqı isə İkinci Dünya müharibəsi dövründə gücləndi. Britaniya isə müharibədən sonra ciddi siyasi, maliyyə və müstəmləkə problemləri ilə üzləşdi. Bu səbəbdən, Britaniya artıq digər rəqibləri ilə müqayisə edilə bilməyəcəkdi. 20-ci əsrin sonlarında isə İmperiya artıq tədricən dağılmış, qlobal gücü isə azalmışdı.
Lyman Millerin sözlərinə görə, "fövqəldövlətlərin gücü dörd əsas güc oxu vasitəsilə ölçülə bilər: hərbi, iqtisadi, siyasi və mədəni (və ya siyasətçi Jozef Nyenin ifadəsinə görə "yumşaq güc").
Kanadadakı Queen's Universitetindən Kim Riçard Nossalın fikrincə , "ümumilikdə bu müddəa kontinental ölçülü torpaq sahəsini işğal edən, böyük bir əhaliyə (nisbətən ən azı digər böyük dövlətlərə) sahib, qida və təbii sərvətlər daxil olmaqla üstün iqtisadi imkana, beynəlxalq əlaqələrdən yüksək dərəcədə asılı olmayan və ən əsası, yaxşı inkişaf etmiş bir nüvə gücünə sahib olan ölkələri xarakterizə edir.
Professor Paul Dukesin fikirlərinə əsasən, "Fövqəldövlət dünyanı məhv etmək imkanı da daxil olmaqla qlobal strategiya aparmağı bacarmalı, böyük iqtisadi potensiala və nüfuza sahib olmalı və dünyaya universal bir idealogiya təqdim etməlidir". Lakin, bu əsas tərifə bəzi dəyişikliklər edilə bilər: Professor Teufel Dreyerin sözlərinə görə, "Super güc, gücünü yumşaq və sərt şəkillərdə qlobal səviyyədə yansıda bilməlidir". "Supergüc: Dünyada Amerikanın rolu üçün üç seçim" kitabının yazarı və "Euroasia group"-un qurucusu olan Dr. Ian Bremmer, bir supergücün "dünyanın hər bölgəsində millətləri həyata keçirmə niyyətində olmadıqları tədbirləri həyata keçirməyə məcbur edəcək gücə sahib olan ölkə olduğunu" iddia edir.
Keçmişin super gücləri
Keçmiş dövrdə tarixçilər süper gücü həmin dövrdəki vəziyyət və hadisələri nəzərə alaraq terminləşdirməyə cəhd göstərmiş, hətta bəzən bunu bəzi varlıqlara da aid etmişlər. Keçmiş əyalət tarixçiləri tərəfindən bəzi güclü əyalətlərin supergüc kimi ifadə olunması onların nümayiş etdirdiyi müxtəlif üstün xüsusiyyətlərə diqqət yetirir. Bu qədim və süquta uğramış dövlətlərə: Britaniya imperiyası, qədim Misir, Xet İmperiyası, Əhəməni İmperiyası, Babil imperiyası, Yeni Assuriya çarlığı, Makedoniya çarlığı, Roma imperiyası, Sasanilər imperiyası, Mauriya imperiyası, Böyük Moğol imperiyası, Qədim germanlar, Böyük İskəndər imperiyası, Rusiya imperiyası, Tan sülaləsi, Əməvilər xilafəti, Monqol imperiyası, Osmanlı imperiyası, Fransa müstəmləkə imperiyası, İspaniya imperiyası, Birinci Fransa imperiyası, Raşidi xilafəti və Teymurilər dövləti aid edilə bilər.
İƏİT-nin tarixi statistika və araşdırmalarına görə, erkən müasir dövrə qədər Qərbi Avropa, Çin və Hindistan dünya ÜDM-in təxminən ⅔ hissəsini təşkil edirdi.
Soyuq müharibə
1956-cı ildə Süveyş böhranı göstərirdi ki, iki dünya müharibəsi nəticəsində maliyyə cəhətdən zəifləyən Britaniya, öz zəngin valyutasının konvertasiya olunmasını fəda etmədən yeni fövqəldövlətlərlə bərabər səviyyədə xarici siyasət yeridə bilməz. İkinci Dünya Müharibəsi əksərən öz milli sərhədlərindən uzaqda baş tutduğuna görə ABŞ, Avropanın və ya Asiyanın ölkələri kimi nə sənaye məhvi və nə də kütləvi sivil itkiyə məruz qalmışdı. Müharibə dünyanın ən böyük kreditoru və əsas mal təchizatçısı kimi Amerika Birləşmiş Ştatlarının mövqeyini gücləndirmişdir; Bundan əlavə, ABŞ-də güclü sənaye və texnoloji infrastruktur yaradılıb ki, bu da hərbi qüdrətinin qlobal səviyyədə əsas mövqeyə yüksəldib. Çoxmillətli koalisiya və ya qanunvericilik orqanlarının (məs: Birləşmiş Millətlər Təşkilatı) yaradılması təşəbbüslərinə baxmayaraq, getdikcə aydın olurdu ki , fövqəldövlətlər müharibədən sonrakı dünyanın necə görünməsi haqqında çox fərqli baxışlara sahibdirlər. 1947-ci ildə Britaniyanın Yunanıstana yardımının geri alınmasından sonra Birləşmiş Ştatlar Soyuq Müharibədə Sovet İttifaqının genişlənməsinin qarşısının alınmasında əsas yeri tutdu.
İki ölkə bir-birinə ideoloji, siyasi, hərbi və iqtisadi cəhətdən qarşı çıxdı. Sovet İttifaqı kommunizm ideologiyasının, planlaşdırılmış iqtisadiyyat və bir partiyalı sistemi təbliğ etdiyi halda, Amerika Birləşmiş Ştatları isə liberal demokratiya və azad bazar ideologiyalarını dəstəkləyirdi. Bu, müvafiq olaraq, Varşava Müqaviləsi və NATO hərbi ittifaqlarında öz əksini tapdı. Nəticədə isə, Avropanın böyük hissəsi ABŞ və ya Sovet İttifaqı ilə birləşdi. Bu ittifaqlar əvvəllər mövcud olan çoxqütblü əhalinin yeni, bipolyar hala parçalandığını göstərirdi.
Soyuq müharibə dövrünün yalnız iki bloka, hətta yalnız iki millətin ətrafında döndüyü iddiası, müharibədən sonrakı dövrdə bəzi alimlərin etirazına səbəb olmuşdur. Bu alimlər iki qütblü dünyanın yalnız bütün qurum və hərəkatlara məhəl qoymamaq şərtilə mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bundan əlavə, fövqəldövlətlər arasındakı münaqişənin böyük bir hissəsi Soyuq Müharibə müxaliflərindən daha mürəkkəb məsələləri əhatə edən "Vasitəçilik müharibəsi"ndə yaşanıb.
Soyuq müharibədən sonrakı dövr
1990-cı illərin əvvəlində Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra "Hipergüc" termini Soyuq müharibədən sağ çıxmış yeganə supergüc olduğu üçün ABŞ-yə aid edilməyə başlanıldı. Bu termin 90-cı illərin sonunda Fransanın xarici işlər naziri Hubert Védrine tərəfindən populyarlaşdırılmışdı. Lakin bu cür sinifləndirmə və ABŞ-nin buraya aid edilməsi mübahisəlidir. Həmin nəzəriyyənin diqqətəlayiq rəqiblərindən biri olan Samuel P. Hantinqton çoxqütblü qüvvələrin lehinə olaraq bu nəzəriyyəni rədd edir. O, dünya birqütblü idi iddiasını rədd edir: "Orada yalnız biri super idi Amma dünya birqütblü olduğunu demək deyil" qəribə hibrid "əvəzinə xarakterizə bir super ilə uni-çoxqütblü sistemi bir neçə böyük səlahiyyət". O, daha sonra "Vaşinqton artıq Soyuq Müharibə sonunda idi hakimiyyətini malikdir ki, kor edir. Bu, böyük bir güc, bir super güc kimi beynəlxalq siyasət isə oyundur və kompromislər etmək lazımdır" — yazırdı.
Ekspertlər qlobal siyasətin bu older qiymətləndirilməsi çox çünki inkişaf indiki mərhələdə Avropa Birliyi təsnif çətinlik hissəsində, sadələşdirilmiş edir ki, mübahisə. Digərləri mürəkkəb qlobal iqtisadi asılılığını nəzərə alaraq, bir super anlayışı köhnəlmiş ki, mübahisə və dünya çoxqütblü edir ki, təklif.
Milli Kəşfiyyat Şurasının A 2012 hesabat Amerikanın super statusu yalnız 2030-cu ildə bərabər arasında birinci olan eroziyaya olacaq, amma ABŞ bir çox müxtəlif sahələri və qlobal əlaqələri onun təsiri dünyanın ən güclü ölkələri arasında ən yüksək qalacağını bildirib ki, zamanın böyük regional səlahiyyətləri uyğun olmazdı. Bundan əlavə, bəzi ekspertlər həmişə gələcəkdə olmuşlar. dünyanın qalan güc Amerika Birləşmiş Ştatları nisbi azalması fərziyyə səbəb iqtisadi çətinliklər, bir azalan dollar, Soyuq Müharibə müttəfiqləri Amerika Birləşmiş Ştatları və dünyanın gələcək səlahiyyətləri ortaya çıxması daha az asılı olmaq.
Bəzi insanlar bu gün kompleks qlobal bazarda ifadə edərək, cəmi post-Soyuq Müharibə dövründə supergüclər mövcudluğunu şübhə və dünyanın xalqlar arasında yüksələn qarşılıqlı asılılıq bir super güc anlayışı keçmiş bir fikir etmişdir və dünya indi çoxqütblü edir. Amerika Birləşmiş Ştatlarının hərbi üstünlük indi unquestioned qalır və beynəlxalq nüfuzu bu görkəmli dünya güc etdi Lakin, belə Çin, Hindistan, Braziliya və Rusiya kimi ölkələr yeni yollar keşfetmeye olunur ABŞ hərbi üstünlüyünü (yəni yer) qarşı və elm, ədəbiyyat, yumşaq güc və diplomatiya sahəsində böyük addımlar edirik.
 Sovet İttifaqı |  | |
| Demoqrafiya | 1989-cu ildə 286.7 milyon əhalisi vardı və sıralamada Çin və Hindistandan sonra üçüncü idi. | 1990-cı ildə 248.7 milyon əhaliyə və sıralamada dördüncü yerə sahib idi. |
| Coğrafiya | 22,270,000 km2 əhatə edən ən geniş dövlət (əslində federal superdövlət) idi. | 9.630.000 km2 sahə ilə dünyanın ya üç, ya da dördüncü ən geniş ölkəsi idi. |
| İqtisadiyyat | ÜDM 1990-cı ildə 2.7 trilyon $ (2021-də 5.6 trilyon $-a bərabər) idi . | ÜDM 1990-cı ildə 5.2 trilyon $ (2021-də 10.8 trilyon $-a bərabər) idi . |
| Dünyanın ikinci ən böyük iqtidadiyyatı idi. | Ən böyük iqtisadiyyat . | |
| İqtisadi məqsədlərə çatmaq üçün əsasən beşillik planlar istifadə olunur. | 1979-cu ildən artan gəlir bərabərsizliyini də əhatə etməsinə baxmayaraq, İstehsalın müştərilərin tələbləri ilə müəyyən edildiyi tələb və təklifə əsaslanan kapitalist bazar iqtisadiyyatı nəzəriyyəsinə sahib idi. | |
| Geniş mineral və enerji ehtiyatı neft təchizatı. | Böyük sənaye əsası və geniş modernləşdirilmiş kənd təsərrüfatı. | |
| Kənd təsərrüfatında olduğu kimi resurs çatışmazlığından əziyyət çəksə də, minimum miqdarda idxaldan istifadə edərək özünü təmin edir. | Böyük həcmdə idxal və ixrac. | |
| Mərkəzləşdirilmiş dövlət orqanları tərəfindən idarə olunan iri sənaye istehsalı yüksək səmərəsizliyə səbəb olur. | ||
| Siyasət | ||
| Xarici əlaqələr | ||
| Ordu | ||
| KİV | ||
| Mədəniyyət |
Potensial güclü güclər
"Potensial güclü" termini alimlər və digər ixtisaslı mütəxəssislər 21-ci əsrdə super dövlət statusu əldə edən bir neçə dövlətin imkanlarına tətbiq edirlər. Hindistan, və Rusiya Avropa Birliyi, Hindistan, və Rusiya 21-ci əsrdə super güc statusu əldə etmək potensialına malik olan ölkələr (və ya siyasi qurumlar) arasındadır. Ancaq bir çox tarixçilər, yazıçılar və tənqidçilər şübhə yarada bilərlər, lakin bu ölkələrin hər hansı birinin yeni bir super güc kimi yaranmasından asılı olmayaraq. Bəzi siyasi alimlər və digər şərhçilər potensial güclü dövlətlərə təklif olundular.
Yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı, sonradan işdən azad olunmasına baxmayaraq, Braziliya super güc kimi ortaya çıxma potensialına malik olsa da, məhdud sayda spiker müzakirə edilmişdir
Belə proqnozların qeydiyyatı açıqca mükəmməl olmamışdır. Məsələn, 1980-ci illərdə bəzi təfsirçilər Yaponiyanın böyük iqtisadi artım və yüksək iqtisadi artım səbəbindən super güc olacağını düşünürlər. Ancaq Yaponiya iqtisadiyyatı, 1991-ci ildə qəza etdi və ölkədə uzun sürən iqtisadi itkilər meydana gətirdi. 2012-ci ilin avqust ayından etibarən Yaponiya 1991-ci ilin qəzasından xilas olmalı idi.
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Fovqeldovlet ve ya Super guc Beynelxalq miqyasda ilk siralarda yerlesen ve genis tesir qabiliyyeti olan hakim movqeye malik dovletdir Bu termin ilk defe Ikinci Dunya Muharibesi zamani Britaniya Imperiyasi Birlesmis Statlar ve Sovet Ittifaqina aid edilmis sonralar Soyuq muharibe dovrunde 1956 ci ilde bas vermis Suveys bohranindan sonra Britaniya imperiyasi bu siyahidan cixarilmis ve yalniz Birlesmis Statlar ile Sovet Ittifaqina aid edilmisdir Soyuq muharibenin sonunda 1991 ci ilde Sovet Ittifaqinin legv olunmasindan sonra ise Birlesmis Statlar dunyanin tek super gucune cevrilmisdir Iki fovqeldovletin rehberleri ABS Prezidenti Ronald Reyqan ve SSRI rehberi Mixail Qorbacov Terminologiya ve mense Super guc termininin deqiq bir tesviri movcud deyil ve menbeler arasinda ferq ola biler Lakin bu teriflerin her birine uygun olan xususiyyet super gucun dovlet hakimiyyetinin yeddi olcusu cografiya ehali iqtisadiyyat resurslar herbi diplomatiya ve milli kimliyi ile yuksek seviyyede temin olunmasidir 1945 ci ilde bir dunya xeritesi William T R Fox Amerika Birlesmis Statlari goy Sovet Ittifaqi qirmizi ve Britaniya imperiyasi firuzeyi Dunyanin Super Gucleri Bu dovr ilk defe 1944 cu ilden evvel qebul olunmus boyuk guclerden daha da boyuk olan gucleri tesvir etmek ucun istifade olunurdu lakin Ikinci Dunya Muharibesinden sonra Birlesmis Statlara ve Sovet Ittifaqina aid edilmesinin ardindan termin mueyyen mena qazanmisdir Cunki ABS ve Sovet Ittifaqi qlobal siyasete ve herbi hakimiyyete boyuk tesir gostere bilmisdi Termin movcud siyasi mena baximindan 1943 cu ilde muharibeden sonraki dunya nizaminin potensial formasi ile bagli holland amerikan geostrateq Nicholas Spykman terefinden bir sira muhazirelerde bu ifade istifade olunmus yaranmisdir Bu termin Britaniya imperiyasinin ve Amerika Birlesmis Statlarinin dunyanin sulhu ve rifahi ucun vacib olan misilsiz denizcilik ustunluyune istinad edilerek hazirlanmis Sulh cografiyasi kitabinin esasini teskil edir Amerika Birlesmis Statlari dunyanin yegane super gucudur Bir il sonra 1944 cu ilde amerikan xarici siyaset professoru William Tr Fox Boyuk Quvveler Amerika Birlesmis Statlari Britaniya ve Sovet Ittifaqi Onlarin sulh mesuliyyeti kitabinin konsepsiyasi uzerinde isleyib Fox ise Superguc ifadesini o zamanki muharibeden de anlasildigi kimi bir biri ile mubarize aparan dovletler arasinda dunya seviyyesinde en yuksek statusu tuta bilen olkeni mueyyen etmek ucun istifade etdi Onun sozlerine gore o zaman Boyuk Britaniya Amerika Birlesmis Statlari ve Sovet Ittifaqi boyuk dovletler idi Britaniya imperiyasi hele de dunya tarixindeki en boyuk imperiya idi ve dunya ehalisinin 25 den coxunu ve dunyanin umumi torpaq sahesinin 25 ni idare eden en boyuk guc hesab edilirdi Amerika Birlesmis Statlari ve Sovet Ittifaqi ise Ikinci Dunya muharibesi dovrunde guclendi Britaniya ise muharibeden sonra ciddi siyasi maliyye ve mustemleke problemleri ile uzlesdi Bu sebebden Britaniya artiq diger reqibleri ile muqayise edile bilmeyecekdi 20 ci esrin sonlarinda ise Imperiya artiq tedricen dagilmis qlobal gucu ise azalmisdi Lyman Millerin sozlerine gore fovqeldovletlerin gucu dord esas guc oxu vasitesile olcule biler herbi iqtisadi siyasi ve medeni ve ya siyasetci Jozef Nyenin ifadesine gore yumsaq guc Kanadadaki Queen s Universitetinden Kim Ricard Nossalin fikrince umumilikde bu muddea kontinental olculu torpaq sahesini isgal eden boyuk bir ehaliye nisbeten en azi diger boyuk dovletlere sahib qida ve tebii servetler daxil olmaqla ustun iqtisadi imkana beynelxalq elaqelerden yuksek derecede asili olmayan ve en esasi yaxsi inkisaf etmis bir nuve gucune sahib olan olkeleri xarakterize edir Professor Paul Dukesin fikirlerine esasen Fovqeldovlet dunyani mehv etmek imkani da daxil olmaqla qlobal strategiya aparmagi bacarmali boyuk iqtisadi potensiala ve nufuza sahib olmali ve dunyaya universal bir idealogiya teqdim etmelidir Lakin bu esas terife bezi deyisiklikler edile biler Professor Teufel Dreyerin sozlerine gore Super guc gucunu yumsaq ve sert sekillerde qlobal seviyyede yansida bilmelidir Superguc Dunyada Amerikanin rolu ucun uc secim kitabinin yazari ve Euroasia group un qurucusu olan Dr Ian Bremmer bir supergucun dunyanin her bolgesinde milletleri heyata kecirme niyyetinde olmadiqlari tedbirleri heyata kecirmeye mecbur edecek guce sahib olan olke oldugunu iddia edir Kecmisin super gucleriAngus Maddison un hesablamalarina esasen 1 den 2003 cu ile qeder boyuk iqtisadiyyatlar Kecmis dovrde tarixciler super gucu hemin dovrdeki veziyyet ve hadiseleri nezere alaraq terminlesdirmeye cehd gostermis hetta bezen bunu bezi varliqlara da aid etmisler Kecmis eyalet tarixcileri terefinden bezi guclu eyaletlerin superguc kimi ifade olunmasi onlarin numayis etdirdiyi muxtelif ustun xususiyyetlere diqqet yetirir Bu qedim ve suquta ugramis dovletlere Britaniya imperiyasi qedim Misir Xet Imperiyasi Ehemeni Imperiyasi Babil imperiyasi Yeni Assuriya carligi Makedoniya carligi Roma imperiyasi Sasaniler imperiyasi Mauriya imperiyasi Boyuk Mogol imperiyasi Qedim germanlar Boyuk Iskender imperiyasi Rusiya imperiyasi Tan sulalesi Emeviler xilafeti Monqol imperiyasi Osmanli imperiyasi Fransa mustemleke imperiyasi Ispaniya imperiyasi Birinci Fransa imperiyasi Rasidi xilafeti ve Teymuriler dovleti aid edile biler IEIT nin tarixi statistika ve arasdirmalarina gore erken muasir dovre qeder Qerbi Avropa Cin ve Hindistan dunya UDM in texminen hissesini teskil edirdi Soyuq muharibeBu xerite 1980 ci ilde Soyuq muharibe esnasinda iki ehemiyyetli qlobal saheni gosterir NATO uzv olkeleri ABS ve NATO diger muttefiqleri Varsava Pakti uzv olkeleri Varsava Pakti ile sotsialci olke SSRI nin diger muttefiqleri SSRI ve Varsava Pakti ile muttefiq olmayan bir sosialist olke Terefsiz olkeler 1956 ci ilde Suveys bohrani gosterirdi ki iki dunya muharibesi neticesinde maliyye cehetden zeifleyen Britaniya oz zengin valyutasinin konvertasiya olunmasini feda etmeden yeni fovqeldovletlerle beraber seviyyede xarici siyaset yeride bilmez Ikinci Dunya Muharibesi ekseren oz milli serhedlerinden uzaqda bas tutduguna gore ABS Avropanin ve ya Asiyanin olkeleri kimi ne senaye mehvi ve ne de kutlevi sivil itkiye meruz qalmisdi Muharibe dunyanin en boyuk kreditoru ve esas mal techizatcisi kimi Amerika Birlesmis Statlarinin movqeyini guclendirmisdir Bundan elave ABS de guclu senaye ve texnoloji infrastruktur yaradilib ki bu da herbi qudretinin qlobal seviyyede esas movqeye yukseldib Coxmilletli koalisiya ve ya qanunvericilik orqanlarinin mes Birlesmis Milletler Teskilati yaradilmasi tesebbuslerine baxmayaraq getdikce aydin olurdu ki fovqeldovletler muharibeden sonraki dunyanin nece gorunmesi haqqinda cox ferqli baxislara sahibdirler 1947 ci ilde Britaniyanin Yunanistana yardiminin geri alinmasindan sonra Birlesmis Statlar Soyuq Muharibede Sovet Ittifaqinin genislenmesinin qarsisinin alinmasinda esas yeri tutdu Iki olke bir birine ideoloji siyasi herbi ve iqtisadi cehetden qarsi cixdi Sovet Ittifaqi kommunizm ideologiyasinin planlasdirilmis iqtisadiyyat ve bir partiyali sistemi teblig etdiyi halda Amerika Birlesmis Statlari ise liberal demokratiya ve azad bazar ideologiyalarini destekleyirdi Bu muvafiq olaraq Varsava Muqavilesi ve NATO herbi ittifaqlarinda oz eksini tapdi Neticede ise Avropanin boyuk hissesi ABS ve ya Sovet Ittifaqi ile birlesdi Bu ittifaqlar evveller movcud olan coxqutblu ehalinin yeni bipolyar hala parcalandigini gosterirdi Soyuq muharibe dovrunun yalniz iki bloka hetta yalniz iki milletin etrafinda donduyu iddiasi muharibeden sonraki dovrde bezi alimlerin etirazina sebeb olmusdur Bu alimler iki qutblu dunyanin yalniz butun qurum ve herekatlara mehel qoymamaq sertile movcud oldugunu qeyd edirler Bundan elave fovqeldovletler arasindaki munaqisenin boyuk bir hissesi Soyuq Muharibe muxaliflerinden daha murekkeb meseleleri ehate eden Vasitecilik muharibesi nde yasanib Soyuq muharibeden sonraki dovrNyu York Fond Birjasinda ticaret zolagi Iqtisadi guc kimi boyuk bir nominal UDM 1990 ci illerin evvelinde Sovet Ittifaqi dagildiqdan sonra Hiperguc termini Soyuq muharibeden sag cixmis yegane superguc oldugu ucun ABS ye aid edilmeye baslanildi Bu termin 90 ci illerin sonunda Fransanin xarici isler naziri Hubert Vedrine terefinden populyarlasdirilmisdi Lakin bu cur siniflendirme ve ABS nin buraya aid edilmesi mubahiselidir Hemin nezeriyyenin diqqetelayiq reqiblerinden biri olan Samuel P Hantinqton coxqutblu quvvelerin lehine olaraq bu nezeriyyeni redd edir O dunya birqutblu idi iddiasini redd edir Orada yalniz biri super idi Amma dunya birqutblu oldugunu demek deyil qeribe hibrid evezine xarakterize bir super ile uni coxqutblu sistemi bir nece boyuk selahiyyet O daha sonra Vasinqton artiq Soyuq Muharibe sonunda idi hakimiyyetini malikdir ki kor edir Bu boyuk bir guc bir super guc kimi beynelxalq siyaset ise oyundur ve kompromisler etmek lazimdir yazirdi Ekspertler qlobal siyasetin bu older qiymetlendirilmesi cox cunki inkisaf indiki merhelede Avropa Birliyi tesnif cetinlik hissesinde sadelesdirilmis edir ki mubahise Digerleri murekkeb qlobal iqtisadi asililigini nezere alaraq bir super anlayisi kohnelmis ki mubahise ve dunya coxqutblu edir ki teklif Milli Kesfiyyat Surasinin A 2012 hesabat Amerikanin super statusu yalniz 2030 cu ilde beraber arasinda birinci olan eroziyaya olacaq amma ABS bir cox muxtelif saheleri ve qlobal elaqeleri onun tesiri dunyanin en guclu olkeleri arasinda en yuksek qalacagini bildirib ki zamanin boyuk regional selahiyyetleri uygun olmazdi Bundan elave bezi ekspertler hemise gelecekde olmuslar dunyanin qalan guc Amerika Birlesmis Statlari nisbi azalmasi ferziyye sebeb iqtisadi cetinlikler bir azalan dollar Soyuq Muharibe muttefiqleri Amerika Birlesmis Statlari ve dunyanin gelecek selahiyyetleri ortaya cixmasi daha az asili olmaq Amerika Birlesmis Statlarini movcud super guc kimi gosteren xerite ferqli derecede akademik desteyi olan diger siyasi qurumlar Bezi insanlar bu gun kompleks qlobal bazarda ifade ederek cemi post Soyuq Muharibe dovrunde supergucler movcudlugunu subhe ve dunyanin xalqlar arasinda yukselen qarsiliqli asililiq bir super guc anlayisi kecmis bir fikir etmisdir ve dunya indi coxqutblu edir Amerika Birlesmis Statlarinin herbi ustunluk indi unquestioned qalir ve beynelxalq nufuzu bu gorkemli dunya guc etdi Lakin bele Cin Hindistan Braziliya ve Rusiya kimi olkeler yeni yollar kesfetmeye olunur ABS herbi ustunluyunu yeni yer qarsi ve elm edebiyyat yumsaq guc ve diplomatiya sahesinde boyuk addimlar edirik Sovet Ittifaqi Birlesmis StatlarDemoqrafiya 1989 cu ilde 286 7 milyon ehalisi vardi ve siralamada Cin ve Hindistandan sonra ucuncu idi 1990 ci ilde 248 7 milyon ehaliye ve siralamada dorduncu yere sahib idi Cografiya 22 270 000 km2 ehate eden en genis dovlet eslinde federal superdovlet idi 9 630 000 km2 sahe ile dunyanin ya uc ya da dorduncu en genis olkesi idi Iqtisadiyyat UDM 1990 ci ilde 2 7 trilyon 2021 de 5 6 trilyon a beraber idi UDM 1990 ci ilde 5 2 trilyon 2021 de 10 8 trilyon a beraber idi Dunyanin ikinci en boyuk iqtidadiyyati idi En boyuk iqtisadiyyat Iqtisadi meqsedlere catmaq ucun esasen besillik planlar istifade olunur 1979 cu ilden artan gelir berabersizliyini de ehate etmesine baxmayaraq Istehsalin musterilerin telebleri ile mueyyen edildiyi teleb ve teklife esaslanan kapitalist bazar iqtisadiyyati nezeriyyesine sahib idi Genis mineral ve enerji ehtiyati neft techizati Boyuk senaye esasi ve genis modernlesdirilmis kend teserrufati Kend teserrufatinda oldugu kimi resurs catismazligindan eziyyet cekse de minimum miqdarda idxaldan istifade ederek ozunu temin edir Boyuk hecmde idxal ve ixrac Merkezlesdirilmis dovlet orqanlari terefinden idare olunan iri senaye istehsali yuksek semeresizliye sebeb olur SiyasetXarici elaqelerOrduKIVMedeniyyetPotensial guclu gucler Potensial guclu termini alimler ve diger ixtisasli mutexessisler 21 ci esrde super dovlet statusu elde eden bir nece dovletin imkanlarina tetbiq edirler Hindistan ve Rusiya Avropa Birliyi Hindistan ve Rusiya 21 ci esrde super guc statusu elde etmek potensialina malik olan olkeler ve ya siyasi qurumlar arasindadir Ancaq bir cox tarixciler yazicilar ve tenqidciler subhe yarada bilerler lakin bu olkelerin her hansi birinin yeni bir super guc kimi yaranmasindan asili olmayaraq Bezi siyasi alimler ve diger serhciler potensial guclu dovletlere teklif olundular Yuxarida gosterilenlerle yanasi sonradan isden azad olunmasina baxmayaraq Braziliya super guc kimi ortaya cixma potensialina malik olsa da mehdud sayda spiker muzakire edilmisdir XX esrin Super gucleri Bele proqnozlarin qeydiyyati aciqca mukemmel olmamisdir Meselen 1980 ci illerde bezi tefsirciler Yaponiyanin boyuk iqtisadi artim ve yuksek iqtisadi artim sebebinden super guc olacagini dusunurler Ancaq Yaponiya iqtisadiyyati 1991 ci ilde qeza etdi ve olkede uzun suren iqtisadi itkiler meydana getirdi 2012 ci ilin avqust ayindan etibaren Yaponiya 1991 ci ilin qezasindan xilas olmali idi Istinadlar