Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Vulkan (lat. Vulcanus) və ya bəzən yanardağ — yer qabığındakı tektonik çatlar və kanallar üzərində əmələ gələn, dərin maqma ocaqlarından yerin səthinə lava, qaynar qaz, su buxarı və suxur qırıntıları püskürən, geoloji törəmə. Fəaliyyət xarakterinə görə Vulkan fəaliyyətdə olan, yuxuya gedən və sönmüş; formasına görə mərkəzi və çat tipli olur.
Xüsusiyyətlər
Vulkan xaricə lava, vulkanik qazlar, daşlar (vulkanik bombalar) püskürdən, yer kürəsinin üst qatında yaranan geoloji strukturdur. Vulkan yerin daxilində baş verən geoloji dəyişiklik nəticəsində maqmanın xaric edilməsi ilə müşayiət olunur.Vulkan sözü qədim Roma mifologiyasında od tanrısı Vulkanın adından götürülmüşdür. Vulkanla məşğul olan elmə vulkanologiya deyilir. Vulkanlar forma (şit və ya stratovulkanlar), aktiv (hərəkətdə olan, yatan, sönmüş), yerinə görə (yerüstü, sualtı, buzaltı) və s. olaraq təsnifləşdirilirlər. Yerin 100 km dərinliyində təxminən 1000 və 1300 °C arasında temperatur mövcudur. Bu istiliyin təsirindən ərimiş daş qarışığı özülü plastik formaya malik maqmaya çevrilir. Damcı formalı maqma 50 km dərinliyinə yığılır. Təzyiq çoxaldıqca maqma yarıqlarla hərəkət edərək litosferə daxil olur. Bu yolla yerin üzünə çıxmış maqmaya lava deyilir. Vulkan partlayışı zamanı təkcə közərmiş mayelər yox, həm də bərk və qaz halında olan maddələr xaricə çıxır. Əksər hallarda vulkanlar konus şəklində olurlar. Vulkanın forması başqa şəkillərdə də ola bilər. Püskürmədən sonra vulkanın aktivliyi ya dayanır, ya da o min illər boyu "mürgüləyir". Bu zaman vulkanın özündə və ətrafında olan ərazilərdə maqmatik özəyinsoyuması ilə müşaiət olunan aktivlik saxlanılır. Belə adlanan, postvulkanik dövr baş verir. Buraya , , qeyzerləri misal göstərmək olar. Dünyanın ən boyuk vulkanı Lyulyaylyako — 6723m .
Vulkan aparatı
Maqmanın kənar və ya baş maqmatik ocaqdan Yer səthinə doğru hərəkət edən kanallar sistemidir. Müasir vulkanik əyalətlərdə vulkan aparatının adətən üst hissələri, əsas və ikinci dərəcəli vulkanların krater və boğazları müşahidə edilir. Paleovulkanik əyalətlərdə isə intensiv denudasion proseslər nəticəsində vulkan aparatının aşağı hissələri (maqma kütləsi ilə dolmuş nekklər, sillər, ştoklar, hibabissal intruizvlər) şəklində açılır.
Vulkan bombası
Kraterdən plastik halda atılan, havada soyuyub bərkiyərək müəyyən forma alan lava parçasıdır. Daxili hissəsi adətən məsaməli, xarici qabığı isə şüşəli olur. Lavanın qatılığından asılı olaraq vulkan bombaları müxtəlif formada olur: qatı lavanın bombası açıqçatlı olub, çörək qabığını xatırladır, duru bazalt lavası iyvari, kürəvi, armudvari və ucları dartılmış, quyruqlu bombalar əmələ gətirir. Uzun müddət plastik halda qalan çox duru lavalar qoğalvari bomba əmələ gətirir. Vulkan bombası nüvəsi bəzən bərkimiş lavadan ibarət olur və "bürünmüş" vulkan bombası adlandırılır.
Vulkan külü
Vulkan külü kövrək narın dənəli piroklastik materialdır. Vulkanların püskürmə mərkəzindən atmosfer amilləri vasitəsilə yüz və min km-lərlə məsafəyə aparlan və ayrı-ayrı hissəciklərin ən kiçik zərrəcikləri (< 0,05mm) toz, nisbətən iriləri (0,1–2,0 mm) isə qum adlandırılır.
Vulkan ocağı
Vulkan ocağı vulkanı qidalandıran təcrid olunmuş maqma kamerası və ya rezervuardır. Vulkan ocağı Yer səthi ilə vulkan kanalı vasitəsilə birləşir. Periferik, qabıq və mantiya vulkan ocağından ayrılır.
Vulkan fəaliyyətinin formaları
Vulkan fəaliyyəti iki əsas mərhələyə ayrılır.
a) vezuvial-püskürmə halı
b) yalnız krater fumorollarının fəaliyyəti ilə səciyyələnən solfator-sakitlik halı
Vulkan püskürməsi
Qızmar və ya isti, bərk, maye və ya qazvari vulkan məhsullarının Yer səthinə çıxması ilə nəticələnən prosesdir. Bu proses lava axınları, plastik və ya bərk maddə tullantıları ilə müşayiət olunan qaz partlayışı ilə səciyyələnir. Çıxarıcı kanalın formasına və Yer səthində paylanmasına görə vulkan püskürməsi çatlı, xətti çox-çıxışlı və mərkəzi, təzahür xüsusiyyətlərinə görə isə effuziv, eksploziv, ekstruziv və qarışıq növlərinə ayrılır. Vulkan püskürməsinin fazaları püskürmənin əsas mərhələləri olub, qısamüddətli nisbi sakitlik dövrü ilə ayrılır, üstünlük təşkil edən fəaliyyətin xarakteri ilə fərqlənirlər. Vulkan fəaliyytətinin hər fazasına müəyyən vulkanik məhsullar tipi uyğun gəlir. Piyp 1944–1945-ci illərdə Klyuçev vulkanının püskürməsində aşağıdakı fazaları ayırmışdır:
1) kül eksploziyaları
2) bomba eksploziyaalrı
3) kiçik ölçülü paroksizmlər
4) baş paroksizm və ya kulminasion faza
Vulkan püskürməsinin müjdəçiləri püskürmənin yaxınlaşmasını xəbər verən biloji (vulkanətrafı sahələrdə istiliyin artması nəticəsində bitki örtüyünün quruması), geokimyəvi (fumarollarda, isti su bulaqlarında və hətta havada vulkanik qazların tərkibinin dəyişməsi), geoloji (sönmüş vulkanların əmələ gəlmə vaxtının, püskürmə səciyyəsinin radiokarbon və b. üsullarla təyini) və geofiziki amillərdir. Püksürməni xəbər verən ən etibarlı və dəqiq məlumatı geofiziki, xüsusilə seysmoloji tədqiqatlar vasitəsilə əldə etmək mümkündür. Bu hadisələr aşağıdakılardır:
1) böyük dərinlikli və ya aralıq zəlzələlərin baş verməsi:
2) vulkanda və ya onun yaxınlığında zəlzələ tezliliyinin dəyişməsi:
3) vulkan yaxınlığında Yer səthində deformasiyaların əmələ gəlməsi
4) kraterdə və ya ona yaxın fumarollarda mənbələrdə temperaturun dəyişməsi:
5) vulkanda və onun yaxınlığında maqnit, elektrik və qravitasion sahələrinin anomal dəyişməsi
Vulkan şüşəsi
Vulkan şüşəsi tünd rəngli qatran parıltılı, tərkibində 8–10% su olan vulkanik şüşədir. Tərkibinə görə turş (riolit, traxit), nadir hallarda isə əsası bazalta uyğundur. Vulkan şüşəsi yüngül kərpiclərin alınmasında, beton (aşqar kimi), istilik keçirməyən və istiyədavamlı sementlərin istehsalında istifadə olunur — məs:Qatran daşı.
Vulkan tozu
Vulkan tozu Şiferdekerə görə (Schieferdecker), eksploziya yoli ilə əmələ gəlmiş və hissəciklərinin ölçüsü < 0,05mm olan incədənəli piroklastik materialdır.
Vulkanik künbəz
Vulkanik künbəzin hündürlüyü bir neçə m-dən 700–800-m-ə çatan dik yamaçlı (40· və daha çox) künbəzvari formalı ekstruziv qurum: qatı lavanın vulkanik kanaldan Yer səthinə sıxılıb çıxarılması nəticəsində əmələ gəlir. Vulkan künbəzi böyüməsi, adətən qaz, yüksək hərarətli buxar dumanının ayrılması və uçqunlara səbəb olan güclü partlayışlarla müşayiət olunur. Künbəzin daxili hissəsi plastikliyini kifayət dərəcədə saxladığı üçün kümbəzin lava nüvəsi bütöv kütlə şəklində bərkiyir. Vulkanik künbəz üçün ardıcıl örtüklərin yaratdığı özünəməxsus təbəqəli (soğanaqlı) quruluş səciyyəvidir. Bəzən vulkanik künbəz zirvəsində soyumuş materialın çökməsi və ya vulkan boğazında lavanın səviyyəsinin düşməsi nəticəsində kasavari çuxur yaranır.
Vulkanik dağlar
Vulkanik dağlar dedikdə vulkanların fəaliyyəti nəticəsində yaranan relyef formaları nəzərdə tutulur. Vulkanlar sönmüş və fəaliyyətdə olan qruplara bölünür. Dünyada 600-dən çox fəaliyyətdə olan vulkan var. Bunlardan 400-ə qədəri Sakit okean hövzəsində yayılmışdır. Bu əraziyə Sakit okean "odlu qurşağı" deyirlər. Fəaliyyətdə olan vulkanların ikinci geniş yayıldığı areal Aralıq dənizi və Mərkəzi Amerika sahilləridir. Fəaliyyətdə olan vulkanlar Kaynozoy erasının cavan qırışıq dağları arasında yayılmışdır. Dünyada fəaliyyətdə olan ən yüksək vulkan Cənubi Amerikadakı Lyulyaylyako (6723 m) dağıdır. Havay adaları vulkanik mənşəlidir. Burada dağı var. Bu dağın dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 4200 metrdir. Dəniz suyunun altında isə dağın 5840 metr hissəsi qalır. Dəniz səviyyəsi nəzərə alınmasa bu dağ dünyanın ən hündür dağı olardı. Dünyada vulkanik yolla əmələ gəlmiş və hesab olunan yüzlərlə dağ var. Elbrus, Kazbek, Ağrı dağı, Dəmavənd, və s. bunlara aiddir. Dünyada ən yüksək sönmüş vulkanik dağ Cənubi Amerikadakı `dur. Yalançı vulkanlar (palçıq vulkanları) palçıq püskürür. Azərbaycanda ən böyük yalançı vulkan Qobustan qəsəbəsi yaxınlığında yerləşən Toroğay vulkanıdır. Uzunluğu 402 metrdir.
Vulkanik zəlzələlər
Vulkanik zəlzələlər püskürmə ərəfəsində maqmanın yuxarı horizontlarına soxulması və ya partlayış nəticəsində baş verən zəlzələdir. Belə zəlzələlər adətən zəif olub yalnız vulkan yaxınlığında qeydə alınır.
Vulkanın formaları
- Qalxanvari vulkan;
- Günbəzi vulkan;
- Qatlı vulkan;
- Mürəkkəb vulkan. Qeyzer:vulkan püskürməsi nəticəsində yerin altından təzyiqlə çıxan suya deyilir. İslandiyada, Yeni Zelandiyada bununla evləri qızdırırlar.
Vulkanın növləri
- Aktiv vulkan — Onlar aktiv olmayan və hər an püskürə bilən vulkanlardır. Bu, əksər vulkanlarda baş verir, lakin buna misal olaraq İspaniyanın La Palma şəhərindəki Cumbre Vieja vulkanını (hazırda püskürür), İtaliyanın Siciliya bölgəsindəki Etna vulkanını (hazırda püskürür) və Qvatemaladakı Fueqo vulkanını (hazırda püskürür) və Kosta Rikada İrazu vulkanı.
- Fəal olmayan vulkan — Onlara şpallar da deyilir və onlar minimal aktivliyi saxlayan vulkanlardır. Aşağı aktivliyinə baxmayaraq, arabir püskürür. Əsrlər boyu vulkan püskürmələri olmadıqda, vulkan hərəkətsiz sayılır. İspaniyanın Kanar adalarındakı Teide vulkanı və ABŞ-dəki Yellowstone super vulkanı sönmüş vulkanlara misaldır. Bununla belə, hər iki nümunə son illərdə hərəkəti göstərir, onların yaşadığı ərazidə mülayim zəlzələ baş verib, bu da onların hələ də "sağ" olduğunu və nə vaxtsa aktivləşə biləcəyini, nəsli tükənmədiyini, nə də yerindən köçdüyünü göstərir.
- Sönmüş vulkan — Onlar püskürən sonuncu vulkandır və 25.000 ildən çox əvvələ aiddir. Hər halda, tədqiqatçılar onların nə vaxtsa yenidən peyda ola biləcəyini istisna etmirlər. Bu üsula, tektonik hərəkəti maqma mənbəyindən sıxışdırılmış vulkan da deyilir. Havaydakı Diamond Head vulkanı sönmüş vulkanın nümunəsidir.
Ən böyük vulkan püskürmələri
XX əsr
- 1902-ci il, 8 may — ada Martinika, vulkanı.
- 1902-ci il, 24 oktyabr — Qvatemala, Santa-Mariya vulkanı.
- 1911-ci il, 30 yanvar — Filippin, vulkanı.
- 1931-ci il, 13–28 dekabr — İndoneziya, Yava adası, .
- 1944-cü il — İtaliya, Vezuvi vulkanı.
- 1944-cü il, iyun — Meksika, vulkanı.
- 1951-ci il, 21 yanvar — Yeni Qvineya, vulkanı.
- 1956-cı il, 30 mart — SSRİ, vulkanı, adsız vulkan.
- 1980-ci il, 18 may — ABŞ, Vaşinqton ştatı, vulkanı.
- 1982-ci il, 29 mart — Meksika, vulkanı.
- 1985-ci il, 14–16 noyabr — Kolumbiya, vulkanı.
- 1991-ci il, 10–15 iyun — Filippin, vulkanı, vulkanı.
- 1997-ci il, 30 iyun — Meksika, vulkanı.
- 2000-ci il, 14 mart — Rusiya, Kamçatka, adsız vulkan və başqaları :D
XXI əsr
- 2010-cu il, 21 mart — İslandiya, Eyyafyatlayokudl vulkanı.
İncəsənətdə
Təsviri incəsənətdə
-
![image]()
"Pompeyin son gecəsirəssam:Karl Brüllov
Maraqlı Məlumatlar
- Lava sudan 90-qat daha qatıdır.
- Lavanın saatda sürəti 90/km-dir.
- Lava 1500–2000 °C isti olur.
- Lavanın soyuyub maqmatik süxura dönməsi üçün 594 °C soyumalıdır.
- Maqmatik süxur, Maqmanın soyuması nəticəsində alınan daş (süxur).
Həmçinin bax
İstinadlar
- Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti (az.). Elm nəşriyyatı. 2021. səh. 685. ISBN .
yanardağ
- Nəriman Seyidəliyev. Azərbaycan dilinin sinonimlər lüğəti. 2007. səh. 394. 2022-03-21 at the Wayback Machine . Archived from the original on 2022-03-21. İstifadə tarixi: 2020-06-05.
- Vulkan // Geomorfoloji terminlərin izahlı lüğəti. Bakı: "Elm". 2012. səh. 177. ISBN .
- . Archived from the original on 2023-05-11.
- # Alxasov O. K., Ələsgərov D. M., Pənahov Ş. M., Məmmədov R. İ. "Materiklərin və okeanların fiziki coğrafiyası" Bakı, "Təhsil", 2002, 252 səh.
- "XX əsr en böyük vulkan püskürmeleri". 2009-05-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-04-09.
- "XX əsr ən böyük vulkan püskürmələri". 2009-05-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-04-09.
Xarici keçidlər
- Vulkan nədir?
- Dünyanın Ən Təhlükəli 10 Vulkanı
- Vulkanlar
- Volcanoes Live, Worldwide.
- AMEA nəzdində RSXM-nin palçıq vulkanlarının seysmik monitorinq şəbəkəsi “Məlikçobanlı” palçıq vulkanının püskürməsini qeydə alıb
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Vulkan lat Vulcanus ve ya bezen yanardag yer qabigindaki tektonik catlar ve kanallar uzerinde emele gelen derin maqma ocaqlarindan yerin sethine lava qaynar qaz su buxari ve suxur qirintilari puskuren geoloji toreme Fealiyyet xarakterine gore Vulkan fealiyyetde olan yuxuya geden ve sonmus formasina gore merkezi ve cat tipli olur Ojos del Salado vulkani Argentina 6891 m vulkanin puskurmesi 1994 XususiyyetlerVulkan xarice lava vulkanik qazlar daslar vulkanik bombalar puskurden yer kuresinin ust qatinda yaranan geoloji strukturdur Vulkan yerin daxilinde bas veren geoloji deyisiklik neticesinde maqmanin xaric edilmesi ile musayiet olunur Vulkan sozu qedim Roma mifologiyasinda od tanrisi Vulkanin adindan goturulmusdur Vulkanla mesgul olan elme vulkanologiya deyilir Vulkanlar forma sit ve ya stratovulkanlar aktiv hereketde olan yatan sonmus yerine gore yerustu sualti buzalti ve s olaraq tesniflesdirilirler Yerin 100 km derinliyinde texminen 1000 ve 1300 C arasinda temperatur movcudur Bu istiliyin tesirinden erimis das qarisigi ozulu plastik formaya malik maqmaya cevrilir Damci formali maqma 50 km derinliyine yigilir Tezyiq coxaldiqca maqma yariqlarla hereket ederek litosfere daxil olur Bu yolla yerin uzune cixmis maqmaya lava deyilir Vulkan partlayisi zamani tekce kozermis mayeler yox hem de berk ve qaz halinda olan maddeler xarice cixir Ekser hallarda vulkanlar konus seklinde olurlar Vulkanin formasi basqa sekillerde de ola biler Puskurmeden sonra vulkanin aktivliyi ya dayanir ya da o min iller boyu murguleyir Bu zaman vulkanin ozunde ve etrafinda olan erazilerde maqmatik ozeyinsoyumasi ile musaiet olunan aktivlik saxlanilir Bele adlanan postvulkanik dovr bas verir Buraya qeyzerleri misal gostermek olar Dunyanin en boyuk vulkani Lyulyaylyako 6723m Vulkan aparati Sabancaya vulkaninin puskurmesi Peru 2017 Maqmanin kenar ve ya bas maqmatik ocaqdan Yer sethine dogru hereket eden kanallar sistemidir Muasir vulkanik eyaletlerde vulkan aparatinin adeten ust hisseleri esas ve ikinci dereceli vulkanlarin krater ve bogazlari musahide edilir Paleovulkanik eyaletlerde ise intensiv denudasion prosesler neticesinde vulkan aparatinin asagi hisseleri maqma kutlesi ile dolmus nekkler siller stoklar hibabissal intruizvler seklinde acilir Vulkan bombasi Kraterden plastik halda atilan havada soyuyub berkiyerek mueyyen forma alan lava parcasidir Daxili hissesi adeten mesameli xarici qabigi ise suseli olur Lavanin qatiligindan asili olaraq vulkan bombalari muxtelif formada olur qati lavanin bombasi aciqcatli olub corek qabigini xatirladir duru bazalt lavasi iyvari kurevi armudvari ve uclari dartilmis quyruqlu bombalar emele getirir Uzun muddet plastik halda qalan cox duru lavalar qogalvari bomba emele getirir Vulkan bombasi nuvesi bezen berkimis lavadan ibaret olur ve burunmus vulkan bombasi adlandirilir Vulkan kulu Vulkan kulu kovrek narin deneli piroklastik materialdir Vulkanlarin puskurme merkezinden atmosfer amilleri vasitesile yuz ve min km lerle mesafeye aparlan ve ayri ayri hisseciklerin en kicik zerrecikleri lt 0 05mm toz nisbeten irileri 0 1 2 0 mm ise qum adlandirilir Vulkan ocagi Vulkan ocagi vulkani qidalandiran tecrid olunmus maqma kamerasi ve ya rezervuardir Vulkan ocagi Yer sethi ile vulkan kanali vasitesile birlesir Periferik qabiq ve mantiya vulkan ocagindan ayrilir Vulkan fealiyyetinin formalariVulkan fealiyyeti iki esas merheleye ayrilir a vezuvial puskurme hali b yalniz krater fumorollarinin fealiyyeti ile seciyyelenen solfator sakitlik hali Vulkan puskurmesi Qizmar ve ya isti berk maye ve ya qazvari vulkan mehsullarinin Yer sethine cixmasi ile neticelenen prosesdir Bu proses lava axinlari plastik ve ya berk madde tullantilari ile musayiet olunan qaz partlayisi ile seciyyelenir Cixarici kanalin formasina ve Yer sethinde paylanmasina gore vulkan puskurmesi catli xetti cox cixisli ve merkezi tezahur xususiyyetlerine gore ise effuziv eksploziv ekstruziv ve qarisiq novlerine ayrilir Vulkan puskurmesinin fazalari puskurmenin esas merheleleri olub qisamuddetli nisbi sakitlik dovru ile ayrilir ustunluk teskil eden fealiyyetin xarakteri ile ferqlenirler Vulkan fealiyytetinin her fazasina mueyyen vulkanik mehsullar tipi uygun gelir Piyp 1944 1945 ci illerde Klyucev vulkaninin puskurmesinde asagidaki fazalari ayirmisdir 1783 1784 cu illerde esas dunya iqlim deyisikliyinin menbeyi olan Islandiyadaki Lakagigar fissure ventilyasiyasi uzunlugu boyunca vulkanik konuslar zencirine malikdir 1 kul eksploziyalari 2 bomba eksploziyaalri 3 kicik olculu paroksizmler 4 bas paroksizm ve ya kulminasion faza Vulkan puskurmesinin mujdecileri puskurmenin yaxinlasmasini xeber veren biloji vulkanetrafi sahelerde istiliyin artmasi neticesinde bitki ortuyunun qurumasi geokimyevi fumarollarda isti su bulaqlarinda ve hetta havada vulkanik qazlarin terkibinin deyismesi geoloji sonmus vulkanlarin emele gelme vaxtinin puskurme seciyyesinin radiokarbon ve b usullarla teyini ve geofiziki amillerdir Puksurmeni xeber veren en etibarli ve deqiq melumati geofiziki xususile seysmoloji tedqiqatlar vasitesile elde etmek mumkundur Bu hadiseler asagidakilardir 1 boyuk derinlikli ve ya araliq zelzelelerin bas vermesi 2 vulkanda ve ya onun yaxinliginda zelzele tezliliyinin deyismesi 3 vulkan yaxinliginda Yer sethinde deformasiyalarin emele gelmesi 4 kraterde ve ya ona yaxin fumarollarda menbelerde temperaturun deyismesi 5 vulkanda ve onun yaxinliginda maqnit elektrik ve qravitasion sahelerinin anomal deyismesi Vulkan susesi Vulkan susesi tund rengli qatran pariltili terkibinde 8 10 su olan vulkanik susedir Terkibine gore turs riolit traxit nadir hallarda ise esasi bazalta uygundur Vulkan susesi yungul kerpiclerin alinmasinda beton asqar kimi istilik kecirmeyen ve istiyedavamli sementlerin istehsalinda istifade olunur mes Qatran dasi Vulkan tozu Vulkan tozu Siferdekere gore Schieferdecker eksploziya yoli ile emele gelmis ve hisseciklerinin olcusu lt 0 05mm olan incedeneli piroklastik materialdir Vulkanik kunbez Vulkanik kunbezin hundurluyu bir nece m den 700 800 m e catan dik yamacli 40 ve daha cox kunbezvari formali ekstruziv qurum qati lavanin vulkanik kanaldan Yer sethine sixilib cixarilmasi neticesinde emele gelir Vulkan kunbezi boyumesi adeten qaz yuksek heraretli buxar dumaninin ayrilmasi ve ucqunlara sebeb olan guclu partlayislarla musayiet olunur Kunbezin daxili hissesi plastikliyini kifayet derecede saxladigi ucun kumbezin lava nuvesi butov kutle seklinde berkiyir Vulkanik kunbez ucun ardicil ortuklerin yaratdigi ozunemexsus tebeqeli soganaqli qurulus seciyyevidir Bezen vulkanik kunbez zirvesinde soyumus materialin cokmesi ve ya vulkan bogazinda lavanin seviyyesinin dusmesi neticesinde kasavari cuxur yaranir Vulkanik daglar Vulkanik daglar dedikde vulkanlarin fealiyyeti neticesinde yaranan relyef formalari nezerde tutulur Vulkanlar sonmus ve fealiyyetde olan qruplara bolunur Dunyada 600 den cox fealiyyetde olan vulkan var Bunlardan 400 e qederi Sakit okean hovzesinde yayilmisdir Bu eraziye Sakit okean odlu qursagi deyirler Fealiyyetde olan vulkanlarin ikinci genis yayildigi areal Araliq denizi ve Merkezi Amerika sahilleridir Fealiyyetde olan vulkanlar Kaynozoy erasinin cavan qirisiq daglari arasinda yayilmisdir Dunyada fealiyyetde olan en yuksek vulkan Cenubi Amerikadaki Lyulyaylyako 6723 m dagidir Havay adalari vulkanik menselidir Burada dagi var Bu dagin deniz seviyyesinden hundurluyu 4200 metrdir Deniz suyunun altinda ise dagin 5840 metr hissesi qalir Deniz seviyyesi nezere alinmasa bu dag dunyanin en hundur dagi olardi Dunyada vulkanik yolla emele gelmis ve hesab olunan yuzlerle dag var Elbrus Kazbek Agri dagi Demavend ve s bunlara aiddir Dunyada en yuksek sonmus vulkanik dag Cenubi Amerikadaki dur Yalanci vulkanlar palciq vulkanlari palciq puskurur Azerbaycanda en boyuk yalanci vulkan Qobustan qesebesi yaxinliginda yerlesen Torogay vulkanidir Uzunlugu 402 metrdir Vulkanik zelzeleler Vulkanik zelzeleler puskurme erefesinde maqmanin yuxari horizontlarina soxulmasi ve ya partlayis neticesinde bas veren zelzeledir Bele zelzeleler adeten zeif olub yalniz vulkan yaxinliginda qeyde alinir Vulkanin formalariQalxanvari vulkan Gunbezi vulkan Qatli vulkan Murekkeb vulkan Qeyzer vulkan puskurmesi neticesinde yerin altindan tezyiqle cixan suya deyilir Islandiyada Yeni Zelandiyada bununla evleri qizdirirlar Vulkanin novleriAktiv vulkan Onlar aktiv olmayan ve her an puskure bilen vulkanlardir Bu ekser vulkanlarda bas verir lakin buna misal olaraq Ispaniyanin La Palma seherindeki Cumbre Vieja vulkanini hazirda puskurur Italiyanin Siciliya bolgesindeki Etna vulkanini hazirda puskurur ve Qvatemaladaki Fueqo vulkanini hazirda puskurur ve Kosta Rikada Irazu vulkani Feal olmayan vulkan Onlara spallar da deyilir ve onlar minimal aktivliyi saxlayan vulkanlardir Asagi aktivliyine baxmayaraq arabir puskurur Esrler boyu vulkan puskurmeleri olmadiqda vulkan hereketsiz sayilir Ispaniyanin Kanar adalarindaki Teide vulkani ve ABS deki Yellowstone super vulkani sonmus vulkanlara misaldir Bununla bele her iki numune son illerde hereketi gosterir onlarin yasadigi erazide mulayim zelzele bas verib bu da onlarin hele de sag oldugunu ve ne vaxtsa aktivlese bileceyini nesli tukenmediyini ne de yerinden kocduyunu gosterir Sonmus vulkan Onlar puskuren sonuncu vulkandir ve 25 000 ilden cox evvele aiddir Her halda tedqiqatcilar onlarin ne vaxtsa yeniden peyda ola bileceyini istisna etmirler Bu usula tektonik hereketi maqma menbeyinden sixisdirilmis vulkan da deyilir Havaydaki Diamond Head vulkani sonmus vulkanin numunesidir En boyuk vulkan puskurmeleriXX esr 1902 ci il 8 may ada Martinika vulkani 1902 ci il 24 oktyabr Qvatemala Santa Mariya vulkani 1911 ci il 30 yanvar Filippin vulkani 1931 ci il 13 28 dekabr Indoneziya Yava adasi 1944 cu il Italiya Vezuvi vulkani 1944 cu il iyun Meksika vulkani 1951 ci il 21 yanvar Yeni Qvineya vulkani 1956 ci il 30 mart SSRI vulkani adsiz vulkan 1980 ci il 18 may ABS Vasinqton stati vulkani 1982 ci il 29 mart Meksika vulkani 1985 ci il 14 16 noyabr Kolumbiya vulkani 1991 ci il 10 15 iyun Filippin vulkani vulkani 1997 ci il 30 iyun Meksika vulkani 2000 ci il 14 mart Rusiya Kamcatka adsiz vulkan ve basqalari DXXI esr 2010 cu il 21 mart Islandiya Eyyafyatlayokudl vulkani IncesenetdeTesviri incesenetde Pompeyin son gecesiressam Karl BrullovMaraqli MelumatlarLava sudan 90 qat daha qatidir Lavanin saatda sureti 90 km dir Lava 1500 2000 C isti olur Lavanin soyuyub maqmatik suxura donmesi ucun 594 C soyumalidir Maqmatik suxur Maqmanin soyumasi neticesinde alinan das suxur Hemcinin baxVulkan bogazi Vulkan bombasi Vulkan krateriIstinadlarAzerbaycan dilinin orfoqrafiya lugeti az Elm nesriyyati 2021 seh 685 ISBN 978 9952 523 37 9 yanardag Neriman Seyideliyev Azerbaycan dilinin sinonimler lugeti 2007 seh 394 2022 03 21 at the Wayback Machine Archived from the original on 2022 03 21 Istifade tarixi 2020 06 05 Vulkan Geomorfoloji terminlerin izahli lugeti Baki Elm 2012 seh 177 ISBN 978 9952 453 14 0 Archived from the original on 2023 05 11 Alxasov O K Elesgerov D M Penahov S M Memmedov R I Materiklerin ve okeanlarin fiziki cografiyasi Baki Tehsil 2002 252 seh XX esr en boyuk vulkan puskurmeleri 2009 05 24 tarixinde Istifade tarixi 2010 04 09 XX esr en boyuk vulkan puskurmeleri 2009 05 22 tarixinde Istifade tarixi 2010 04 09 Xarici kecidlerVulkan nedir Dunyanin En Tehlukeli 10 Vulkani Vulkanlar Volcanoes Live Worldwide AMEA nezdinde RSXM nin palciq vulkanlarinin seysmik monitorinq sebekesi Melikcobanli palciq vulkaninin puskurmesini qeyde alib