Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Vulkan püskürməsi — Yerin mantiyasından "maqma" (yunanca "maqma" qatı maz deməkdir) adlanan ərimiş maddələrin səthə çıxmasıdır. Lakin bütün püskürmələr eyni deyildir. Onların bəziləri nisbətən sakit baş verir, bu zaman duru maqma səthə çatır və onun üzərinə lava axımları ilə püskürərərək böyük məsafəyə yayılır. Digər püşkürmələr isə sakit lava axımları ilə yanaşı, dalbadal partlayışlarla d a müşahidə olunur. Bəzi hallarda isə püşkürmə yalnız bir güclü partlayışla məhdudlaşır. Ona görə də Vulkan püskürməsindən bir şəhər də məhv olub.
Haqqında
Püskürmənin təbiəti maqmanın xüsusiyyətlərində - onun temperaturundan, tərkibindən və qazların miqdarından asılıdır. Bu baxımdan qazlar xüsusilə əhəmiyyət daşıyır. Çünki onlar maqmada böyük təziq altında olur. Maqmanın daşıyıcı kanalla yer səthinə qalxdığı zaman aşağı təziqli sahəyə düşdükdə öz həcmini dəfələrlə artıran həll olunmuş qazlar maqmadan ayrılmağa başlayır. Bu ayrılma (qazsızlaşma - deqazasiya) çox tez və ya ani surətdə başa çatırsa, bu zaman güclü partlayış, qazsızlaşma tədricən gedirsə, püskürmə xeyli sakit baş verir. Beləliklə, demək olar ki, istənilən vulkan püskürməsi elə maqmanın qazsızlaşma prosesi kimi başa düşülməlidir. Məhz maqmada ərimiş maddələrdə tutulub saxlanılan qazlar püskürməni doğuran " hərəkətverici" qüvvədir.
Püskürmə tipləri
Maqmadan qazların ayrılma qaydasına və sürətinə görə püskürmələrin üç başlıca tipi fəqləndirilir. Maqmanın nisbətən sakit qazsızlaşması prosesi zamanı səthə püskürən materiallar lava axımları əmələ gətirir. Belə püskürmə effuziv (latınca "effusio" - tökülmə deməkdir.) adını almışdır. Maqmadan qazlar sürətlə qayrıldıqda maqma ani anda qaynayır və genişlənən qaz qabarcıqlarının təsirindən parçalanır. Güclü (latınca "explosio" - partlayış deməkdir) püskürmə baş verir. Əgər maqma çox qatıdırsa və onun temperaturu yüksək deyilsə, bu zaman o tədricən sıxılaraq səthə çıxarılır və (latınca "extrsuio" - itələmə adlanır) püskürmə baş verir. Bu və ya digər vulkanın fəaliyyəti dövründə püskürmənin hansı tipinin daha aydın ifadə olunmasını əsas götürərək püskürmənin aşağıdakı tipləri fərqlənir.
Havay tipli püskürmə
Alçaq fəvvarələr, böyük qabarcıqlar və nazik geniş sahəli örtüklər əmələ gətirən çox duru bazalt lavasının nisbətən zəif axımlarıdır. Onlar biri-birinin üzərinə qat-qat yığılaraq iri, lakin yastı qalxanvarı vulkanlar əmələ gətirirlər. Püskürmənin lava fəvvarələr ilə baş verməsi, onun sıçratmaları səbəbindən əsas konusun ətrafında maqmadan bəndlər yaranır. Belə təbiətli püskürmələr Sakit okeanın Havay adalarının çoxsaylı vulkanları ( Kilauea, Mauna-Loa, Mauna-Kea və s.) üçün səciyyəvidir. Açıq vulkan boğazından püskürmə adətən sakit, bəzən isə zəif partlayışlarla baş verir.
İslandiya püskürmə tipi
Daha çox bazalt tərkibli dərinlik silikat süxurlarında müşahidə olunur. Bu tip üçün uzun çatlar və axmış lava həcminin 10 km³, sahənin isə 100 km² olması xarakterikdir. Duru maqma zəif fəvvarə vurduqda çat üzərində alovlu örtük əmələ gətirir. Belə vəziyyətə İslandiya vulkanlarında daha tez-tez təsadüf olunur. Püskürmə inkişaf etdikcə çat tədricən bağlanır və püskürmə azalma istiqamətində inkişaf edir, o çoxsaylı, sonra isə ayrı-ayrı vulkan boğazlarında toplanır.
Örtük bazaltların ən çox diqqəti cəlb edən püskürməsi 1783-cü ildə İslandiyada 25 km uzunluğa malik Laki çatından baş vermişdir. Vulkanın fəallığının bitmə dövrü ərzində çat boyu on metrlə hündürlüklü 100 -dən çox şlak konusu əmələ gəlmişdir. Bu zaman çoxlu miqdarda kükürdlü qaz ayrılmışdır.
Strombolian püskürmə tipi
Tirren dənizinin cənub-şərqində İtaliya sahillərində yerləşən Stromboli vulkanının fəaliyyətinin səciyyəvi xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq adlandırılmışdır. Belə püskürmə ritmli olur, havaya vaxtaşırı vulkan "bomba"ları (iri bərk qırıntılar) və tuflar (sementləşmiş kövrək süxurlar) atılır. Qazlar vulkan boğazının kənarında nisbətən duru maqmadan ayrıldığından tullantıların hündürlüyü bəzən 100 - 300 metrdən çox olur. Maqmanın miqdarı çox olarsa, onda o, lava axınları şəklində axmalar verir. Strombolian tipli püskürmə, adətən, şlak konuslar əmələ gətirir.
Vulkan püskürmə tipi
Qazlarla zəngin özlü (qatı) maqma vulkan tipli (Vulkan adasına görə adlandırılmışdır) püskürmənin xüsusiyyətlərini təyin edir. Bu tip vulkan püskürmələri üçün lava qırıntılarını çox yüksəyə tullayan mülayim və güclü partlayışların, tuf, kül və qaymalı vulkan konuslarının olması səciyyəvidir. Vulkan tipli püskürmə zamanı, adətən, lava axınları olmur. Roma od allahı Vulkanın şərəfinə adlanan Vulkan adasının özü Siciliyanın şimal sahilində yerləşir.
Pele peskürmə tipi
Mon-Pele vulkanının adına görə adlandırılıb. Təkcə güclü partalayışlarla deyil, həm də vulkan yamacı boyu çox böyük sürətlə aşağıya şığıyan qaz-kül uçqunlarının əmələ gəlməsilə də müşayiət olunur. Maqma, bir qayda olaraq, özlü və nisbətən aşağı temperaturlu olduğundan vulkanın boğazını tıxaclayır və qazın təziqi bu tıxacın möhkəmliyindən yüksək olduqda vulkan tipli partlayış və lava tullantısı baş verir. Bu tipli püskürmələr son dərəcə qorxuludur.
Plinian püskürmə tipi
Çox geclü vulkan tipli püskürmədir. Qəflətən baş verən partlayışlar, onların ardınca gələn və uzun müddət davam edən kül və pemza tökülmələri vulkanın kraterindən qazlarla zəngin, özlü maqm bAKIanın qalxması ilə əlaqədardır. Qaz qabarcıqları genişlənərək maqmanı parçalayır, köpükləndirir və pemza hissəsi (məsaməli vulkanik süxur) külək vasitəsilə uzaqlara aparılan şüşəli kül əmələ gətirir. Yuxarı atılan qaz-kül buludu bir neçə kilometr yüksəklikdə müxtəlif istiqamətə yönəlir. Pilinian püskürməsi nəticəsində vulkan konusunun zirvəətrafı hissəsi dağılır sərt yamaclı qazanvari çökək - kaldera (ispanca - böyük qazan) əmələ gəlir. Sonradan kalderada çox özlü maqmadan ibarət ekstruziv günbəz yaranır. Məhz belə vəziyyət 1979-cu ildə Vezuvi, 1956-cı ildə Adsız (Kamçatka) vulkanlarında baş vermişdir. Plinian peskerməsi öz adını Vezuvinin püskürməsi zamanı həlak olmuş Roma təbiətşünası və siyasətçisi Böyük Pliniyin şərəfinə almışdır.
Qaz püskürmə tipi
Xüsusi püskürmə tipinə aid edilir. Belə püskürmələrdə, demək olar ki, lava axımları müşahidə olunmur, ancaq partlayışlar zamanı atılan qırıntılarda yalnız vulkan boğazları bünövrəsinin süxurları iştirak edir. Əgər maqma yer səthinə yaxın əraziyə qalxarsa, o ayrı-ayrı hallarda su ilə təmasda ola bilir və su bu zaman buxara çevrilərək yuxarı istiqamət götürür, və bu zaman diametri on və yüz metrlərlə ölçülən qıflar əmələ gəlir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- (#empty_citation)
- (#empty_citation)
- Uşaqlar üçün Ensiklopediya. GEOLOGİYA. Bakı, "Şərq-Qərb", 2008, 712 səh. s.80-84.
- http://booksshare.net/index.php?id1=4&category=geology&author=yakushova-a-f&book=1988&page=140 2022-06-29 at the Wayback Machine Якушова А. Ф., Хаин В.E., Славин В. И. Общая геология. Под редакцией В. Е. Хаина. стр. 140. Классификация вулканических извержений. — M.: Изд-во МГУ, 1988. — 448 c.
- . . 3 March 2001 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 August 2010.
- Mike Burton; Patrick Allard; Filippo Muré; Alessandro La Spina. "Magmatic Gas Composition Reveals the Source Depth of Slug-Driven Strombolian Explosive Activity". . . 317 (5835). 2007: 227–30. Bibcode:2007Sci...317..227B. doi:10.1126/science.1141900. ISSN 1095-9203. PMID 17626881. 14 January 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 30 July 2010.
- Cain, Fraser. "Vulcanian Eruptions". . 31 March 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 1 August 2010.
- Donald Hyndman, David Hyndman. Natural Hazards and Disasters. . April 2008. 134–35. ISBN . 27 June 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 2 August 2010.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Vulkan puskurmesi Yerin mantiyasindan maqma yunanca maqma qati maz demekdir adlanan erimis maddelerin sethe cixmasidir Lakin butun puskurmeler eyni deyildir Onlarin bezileri nisbeten sakit bas verir bu zaman duru maqma sethe catir ve onun uzerine lava aximlari ile puskurererek boyuk mesafeye yayilir Diger puskurmeler ise sakit lava aximlari ile yanasi dalbadal partlayislarla d a musahide olunur Bezi hallarda ise puskurme yalniz bir guclu partlayisla mehdudlasir Ona gore de Vulkan puskurmesinden bir seher de mehv olub Muxtelif puskurme tipleriHaqqindaPuskurmenin tebieti maqmanin xususiyyetlerinde onun temperaturundan terkibinden ve qazlarin miqdarindan asilidir Bu baximdan qazlar xususile ehemiyyet dasiyir Cunki onlar maqmada boyuk teziq altinda olur Maqmanin dasiyici kanalla yer sethine qalxdigi zaman asagi teziqli saheye dusdukde oz hecmini defelerle artiran hell olunmus qazlar maqmadan ayrilmaga baslayir Bu ayrilma qazsizlasma deqazasiya cox tez ve ya ani suretde basa catirsa bu zaman guclu partlayis qazsizlasma tedricen gedirse puskurme xeyli sakit bas verir Belelikle demek olar ki istenilen vulkan puskurmesi ele maqmanin qazsizlasma prosesi kimi basa dusulmelidir Mehz maqmada erimis maddelerde tutulub saxlanilan qazlar puskurmeni doguran hereketverici quvvedir Puskurme tipleriMaqmadan qazlarin ayrilma qaydasina ve suretine gore puskurmelerin uc baslica tipi feqlendirilir Maqmanin nisbeten sakit qazsizlasmasi prosesi zamani sethe puskuren materiallar lava aximlari emele getirir Bele puskurme effuziv latinca effusio tokulme demekdir adini almisdir Maqmadan qazlar suretle qayrildiqda maqma ani anda qaynayir ve genislenen qaz qabarciqlarinin tesirinden parcalanir Guclu latinca explosio partlayis demekdir puskurme bas verir Eger maqma cox qatidirsa ve onun temperaturu yuksek deyilse bu zaman o tedricen sixilaraq sethe cixarilir ve latinca extrsuio iteleme adlanir puskurme bas verir Bu ve ya diger vulkanin fealiyyeti dovrunde puskurmenin hansi tipinin daha aydin ifade olunmasini esas goturerek puskurmenin asagidaki tipleri ferqlenir Havay tipli puskurme Havay tipli puskurme 1 Puskurulen kul 2 Lava fontani 3 Krater 4 Lava golu 5 Fumarol 6 Lava axini 7 Lava ve kul qatlari 8 Suxur qatlar 9 Sill 10 Maqmatik kanal 11 Maqmatik kamera 12 Dayka Alcaq fevvareler boyuk qabarciqlar ve nazik genis saheli ortukler emele getiren cox duru bazalt lavasinin nisbeten zeif aximlaridir Onlar biri birinin uzerine qat qat yigilaraq iri lakin yasti qalxanvari vulkanlar emele getirirler Puskurmenin lava fevvareler ile bas vermesi onun sicratmalari sebebinden esas konusun etrafinda maqmadan bendler yaranir Bele tebietli puskurmeler Sakit okeanin Havay adalarinin coxsayli vulkanlari Kilauea Mauna Loa Mauna Kea ve s ucun seciyyevidir Aciq vulkan bogazindan puskurme adeten sakit bezen ise zeif partlayislarla bas verir Islandiya puskurme tipi Daha cox bazalt terkibli derinlik silikat suxurlarinda musahide olunur Bu tip ucun uzun catlar ve axmis lava hecminin 10 km sahenin ise 100 km olmasi xarakterikdir Duru maqma zeif fevvare vurduqda cat uzerinde alovlu ortuk emele getirir Bele veziyyete Islandiya vulkanlarinda daha tez tez tesaduf olunur Puskurme inkisaf etdikce cat tedricen baglanir ve puskurme azalma istiqametinde inkisaf edir o coxsayli sonra ise ayri ayri vulkan bogazlarinda toplanir Ortuk bazaltlarin en cox diqqeti celb eden puskurmesi 1783 cu ilde Islandiyada 25 km uzunluga malik Laki catindan bas vermisdir Vulkanin fealliginin bitme dovru erzinde cat boyu on metrle hundurluklu 100 den cox slak konusu emele gelmisdir Bu zaman coxlu miqdarda kukurdlu qaz ayrilmisdir Strombolian puskurme tipi Strombolian tipi 1 Puskurulen kul 2 3 Vulkan kulunun tokulmesi 4 Lava fontani 5 Vulkan bombasi 6 Lava aximi 7 Lava qati 8 Lay 9 Dayka 10 Maqma kanali 11 Maqmatik kamera 12 Sill Tirren denizinin cenub serqinde Italiya sahillerinde yerlesen Stromboli vulkaninin fealiyyetinin seciyyevi xususiyyetlerine esaslanaraq adlandirilmisdir Bele puskurme ritmli olur havaya vaxtasiri vulkan bomba lari iri berk qirintilar ve tuflar sementlesmis kovrek suxurlar atilir Qazlar vulkan bogazinin kenarinda nisbeten duru maqmadan ayrildigindan tullantilarin hundurluyu bezen 100 300 metrden cox olur Maqmanin miqdari cox olarsa onda o lava axinlari seklinde axmalar verir Strombolian tipli puskurme adeten slak konuslar emele getirir Vulkan puskurme tipi Qazlarla zengin ozlu qati maqma vulkan tipli Vulkan adasina gore adlandirilmisdir puskurmenin xususiyyetlerini teyin edir Bu tip vulkan puskurmeleri ucun lava qirintilarini cox yukseye tullayan mulayim ve guclu partlayislarin tuf kul ve qaymali vulkan konuslarinin olmasi seciyyevidir Vulkan tipli puskurme zamani adeten lava axinlari olmur Roma od allahi Vulkanin serefine adlanan Vulkan adasinin ozu Siciliyanin simal sahilinde yerlesir Pele peskurme tipi Mon Pele vulkaninin adina gore adlandirilib Tekce guclu partalayislarla deyil hem de vulkan yamaci boyu cox boyuk suretle asagiya sigiyan qaz kul ucqunlarinin emele gelmesile de musayiet olunur Maqma bir qayda olaraq ozlu ve nisbeten asagi temperaturlu oldugundan vulkanin bogazini tixaclayir ve qazin teziqi bu tixacin mohkemliyinden yuksek olduqda vulkan tipli partlayis ve lava tullantisi bas verir Bu tipli puskurmeler son derece qorxuludur Plinian puskurme tipi Plinian tipi 1 Kul puskurmesi 2 Maqmatik kanal 3 Vulkan kulu yagisi 4 Lava ve kul qati 5 Suxur qati 6 Maqmatik kamera Cox geclu vulkan tipli puskurmedir Qefleten bas veren partlayislar onlarin ardinca gelen ve uzun muddet davam eden kul ve pemza tokulmeleri vulkanin kraterinden qazlarla zengin ozlu maqm bAKIanin qalxmasi ile elaqedardir Qaz qabarciqlari genislenerek maqmani parcalayir kopuklendirir ve pemza hissesi mesameli vulkanik suxur kulek vasitesile uzaqlara aparilan suseli kul emele getirir Yuxari atilan qaz kul buludu bir nece kilometr yukseklikde muxtelif istiqamete yonelir Pilinian puskurmesi neticesinde vulkan konusunun zirveetrafi hissesi dagilir sert yamacli qazanvari cokek kaldera ispanca boyuk qazan emele gelir Sonradan kalderada cox ozlu maqmadan ibaret ekstruziv gunbez yaranir Mehz bele veziyyet 1979 cu ilde Vezuvi 1956 ci ilde Adsiz Kamcatka vulkanlarinda bas vermisdir Plinian peskermesi oz adini Vezuvinin puskurmesi zamani helak olmus Roma tebietsunasi ve siyasetcisi Boyuk Pliniyin serefine almisdir Qaz puskurme tipi Xususi puskurme tipine aid edilir Bele puskurmelerde demek olar ki lava aximlari musahide olunmur ancaq partlayislar zamani atilan qirintilarda yalniz vulkan bogazlari bunovresinin suxurlari istirak edir Eger maqma yer sethine yaxin eraziye qalxarsa o ayri ayri hallarda su ile temasda ola bilir ve su bu zaman buxara cevrilerek yuxari istiqamet goturur ve bu zaman diametri on ve yuz metrlerle olculen qiflar emele gelir Hemcinin baxVulkan VulkanizmIstinadlar empty citation empty citation Usaqlar ucun Ensiklopediya GEOLOGIYA Baki Serq Qerb 2008 712 seh s 80 84 ISBN 978 9952 34 196 6 http booksshare net index php id1 4 amp category geology amp author yakushova a f amp book 1988 amp page 140 2022 06 29 at the Wayback Machine Yakushova A F Hain V E Slavin V I Obshaya geologiya Pod redakciej V E Haina str 140 Klassifikaciya vulkanicheskih izverzhenij M Izd vo MGU 1988 448 c ISBN 5 211 00131 1 3 March 2001 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2 August 2010 Mike Burton Patrick Allard Filippo Mure Alessandro La Spina Magmatic Gas Composition Reveals the Source Depth of Slug Driven Strombolian Explosive Activity 317 5835 2007 227 30 Bibcode 2007Sci 317 227B doi 10 1126 science 1141900 ISSN 1095 9203 PMID 17626881 14 January 2010 tarixinde Istifade tarixi 30 July 2010 Cain Fraser Vulcanian Eruptions 31 March 2012 tarixinde Istifade tarixi 1 August 2010 Donald Hyndman David Hyndman Natural Hazards and Disasters April 2008 134 35 ISBN 978 0 495 31667 1 27 June 2014 tarixinde Istifade tarixi 2 August 2010 Xarici kecidler