Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Martin Lüter Kinq (ing. Martin Luther King, Jr.; 15 yanvar 1929[…], Atlanta – 4 aprel 1968[…], Memfis, Tennessi) — 1955-ci ildən 1968-ci ildə baş vermiş qətlinə qədərki dövrdə afroamerikan insan haqları hərəkatının ən üzdə olan liderlərindən biri, dini rəhbər və aktivist. Corciya ştatının Atlanta şəhərində anadan olmuşdur. Xristian inancından və Mahatma Qandinin fəaliyyətindən ilhamlanaraq həyata keçirdiyi dinc itaətsizlik və zorakılığa baş vurmama yolları ilə insan haqları uğrunda apardığı mübarizəyə görə tanınır.
| Martin Lüter Kinq | |
|---|---|
| ing. Martin Luther King Jr. | |
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum adı | Michael King Jr. |
| Doğum tarixi | 15 yanvar 1929[…] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 4 aprel 1968[…](39 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | güllə yarası[d] |
| Təhsili |
|
| Fəaliyyəti | hüquq müdafiəçisi, ilahiyyatçı, vaiz[d], din xadimi[d], yazıçı, pastor[d], pasifist, humanist, insan hüquqları fəalı, sülh aktivisti, siyasətçi |
| Dini | Baptizm |
| Elmi fəaliyyəti | |
| Elm sahəsi | rasizm, Seqreqasiya, siyasət, publisistika |
| Elmi dərəcəsi |
|
| | |
| Təltifləri |   |
 | |
| thekingcenter.org | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Kinq 1955-ci ildə həyata keçirilmiş təşkil etmiş və 1957-ci ildə ilk prezidenti olmuşdur. Bu təşkilat ilə 1962-ci ildə Corciyanın Albani şəhərində irqi ayrı seçkiliyə qarşı uğursuz mübarizə təşkil etmişdir. 1963-cü il dinc Birminqem etirazlarının təşkilinə kömək etmişdir. 1963-cü il Vaşinqtona yürüşün təşkilatçılarından biri olmuş və orada özünün məşhur "Mənim bir arzum var" nitqini demişdir.
14 oktyabr 1964-cü ildə Kinq irqi ayrı-seçkiliyə qarşı apardığı mübarizəyə görə Nobel Sülh mükafatını qazanmışdır. 1965-ci ildə Selmadan Montqomeriyə yürüşün təşkilinə kömək etmişdir. Növbəti il, o və təşkilatı hərəkatı şimala — Çikaqoya doğru yönləndirmişdir. Bu illərdə daha çox kasıblığa və Vyetnam müharibəsinə qarşı mübarizəyə fokuslanmışdır. 1967-ci ildə Vyetnam müharibə ilə bağlı etdiyi çıxışdan sonra liberal müttəfiqlərinin əksəriyyəti ilə münasibətləri pozulmuşdu. FTB uzun müddət onun kommunist əlaqələrinin olub-olmamasını araşdırmış və tapa bildikləri bütün informasiyaları hökumətə təqdim etmişdir.
1968-ci ildə "Kasıb xalqın kompaniyası" adını verdiyi və Vaşinqtonu lərzəyə gətirməyi planlayarkən, 4 aprel tarixində Tennessi ştatındakı Memfis şəhərində qətlə yetirilmişdir. Onun qətli ABŞ-nin bir çox şəhərlərində çıxışlara və toqquşmalara səbəb olmuşdu. İddia olunur ki, Kinqin təqsiri sübuta yetirilmiş qatili Ceyms Örl Rey hökumət agentləri ilə əlbir olmuş və onların diktəsi ilə hərəkət etmişdir. Kinqi qətlə yetirdiyinə görə, 99 il həbsə məhrum edilmiş qatil 29 il həbsdə qaldıqdan sonra 1998-ci ildə hepatit xəstəliyindən xəstəxanada vəfat etmişdir. Onun həbs edilərkən 41 yaşı var idi.
Kinq ölümündən sonra "Prezident Azadlıq" medalı və "Konqres Qızıl" medalı ilə mükafatlandırılmışdır. 1971-ci ildən sonra ABŞ-nin müxtəlif şəhər və ştatlarında Martin Lüter Kinq günləri elan edilmiş və bu günlər tətil kimi qəbul edilmişdir. 1986-cı ildə Ronald Reyqanın imzaladığı qanunla bu federal səviyyəyə daşınmışdır. ABŞ-də onun şərəfinə adlandırılmış yüzlərlə küçə var. Vaşinqton şəhərinin bir hissəsinə onun adı verilmişdir. 2011-ci ildə Milli Mallda Martin Lüter Kinq Memorialının açılışı olmuşdur.
Həyatının erkən dövrü və təhsili
Kinq 1929-cu ilin 15 yanvarında Corciya ştatının Atlanta şəhərində din xadimi Martin Lüter Kinq Sr. ilə Alberta Vilyams Kinqin ailəsində anadan olmuşdur. Kinqin atasının və özünün anadan olarkən verilən adı Maykl Kinq idi, lakin 1934-cü ildə atası həm özünün, həm də oğlunun adını dəyişdirmişdi. Ata Kinq Almaniyada təşkil edilən Baptizm Dünya Alyansının konfransında iştirak edərkən çox təsirlənmişdi. O, protestant lider Martin Lüterlə əlaqəli yerləri gəzərkən nasizmin yüksəlişini hiss etmişdi. Alyans sonda antisemitizmi qınayan qərar qəbul etmiş və ata Kinq Lüter etirazının gücünə bir daha şahid olmuşdu.
Atası sonralar bildirmişdir ki, oğluna Maykl adı qoyulması doğumda iştirak edən həkimin səhvi nəticəsində olmuşdur. Sonralar isə oğlu Martin Lüter Kinq adlandırılması barədə sənəd almışdır. Kinqin valideynlərinin hər ikisi afroamerikalı idi, lakin ata tərəfdən ulu baabsı irland mənşəli idi.
Kinq ortancıl uşaq idi, özündən böyük Kristin Kinq Farris adlı bacısı, A. D. Kinq adlı isə kiçik qardaşı olmuşdur. Kinq "Küləklə sovrulanlar" filminin 1939-cu il versiyasının Atlantadakı təqdimatında kilsə xorunda ifa etmiş, oxumaqdan və musiqidən xoşu gəlmişdir. Gözəl orqan ifaçısı və xor lideri olan anası Kinqi oxumaq üçünj müxtəlif kilsələrə aparmış və onda bu xüsusiyyətlərin inkişafına xüsusi diqqət ayırmışdır. Kinq əsasən "daha çox, daha çox İsa kimi olmaq istəyirəm" xor musiqisini oxumaqdan xüsusi zövq alırmış. O, sonradan öz kilsəsində uşaq xorunun üzvlərindən biri olmuşdur.
Kinq deyirdi ki, atası onu 15 yaşına qədər döymüşdü. Qonşuları atasının Kinqi döyməsini və ona "səni ölümünə döysəm belə, səndən nəsə düzəldəcəm" deməyini eşitmişdi. Kinq atasının ayrı-seçkiliyə qarşı qürurla və qorxusuz formada mübarizə apardığına şahid olmuşdu. O, atasıyla birgə olarkən ona "oğlan" deyə müraciət edən yol polisini, marketə arxadan girməlisən deyə ona irad tutan satıcını diqqətə almadığına dəfələrlə şahidlik etmişdi.
Kinq uşaq olarkən ağdərili bir uşaqla dost olmuşdu. Ağdərili uşağın ailəsinin Kinqin evinin yanında biznesləri var idi. 6 yaşına çatdıqdan sonra Kinq afroamerikalılar üçün ayrılmış məktəbə, dostu isə ağdərililər üçün ayrılmış məktəbə yollandı. O, dostunu itirdi, çünki ağdərili uşağın atası oğlunun afroamerikalı ilə dostluq etməsini istəmirdi.
Kinq həyatının bir çox dönəmində depressiyadan əziyyət çəkmişdir. Yeniyetməlik illərində o, özünün, ailəsinin və qonşularının tez-tez qarşılaşdığı və xüsusən, cənub ştatlarında geniş yayılmış olan irqi ayrı-seçkiliyə görə, ağdərililərə nifrət edirdi. 12 yaşı olarkən, ana nənəsi ölmüş və özünü günahkar hiss edən Kinq intihara cəhd etmişdi.
Kinq ilk dövrlərdə xristianlığın bir çox doktirinasına şübhə ilə yanaşırdı. 13 yaşında bazar günü məktəbində olarkən, İsa peyğəmbərin fiziki olaraq dirilməsini rədd etdiyini bildirmişdi. O, sonradan bildirmişdi ki, bu hadisədən sonra "şübhələr durmadan ortaya çıxmağa başlamışdır", lakin sonra İncilin "heç kimin qaça bilməyəcəyi həqiqətlərə" sahib olduğunu bildirmiş və seminariyaya daxil olmuşdur.
Atlantada böyüyən Kinq Kitabçı T. Vaşinqton Orta Məktəbində təhsil almışdır. Burada təhsil alarkən natiqlik bacarığına görə seçilmiş və məktəbin debat komandasının üzvü olmuşdur. 1942-ci ildə, 13 yaşı olarkn Atlanta jurnalının ən gənc satış meneceri köməkçisi olmuş və Neqro Elks Klubu tərəfindən Corciya ştatının Dublin şəhərində keçirilən rotariya yarışında qalıb gəlmişdir. Bu yarışdan qayıdarkən müəllimi ilə avtobusa minmək istəyərkən buna sürücü tərəfindən icazə verilməmişdi. Sürücü onları geri qaytararkən, birinci ağdərili sərnişinlərin əyləşməsinin lazım olduğunu bildirmişdi. Bu Kinqin qəzəbinə səbəb olmuş və o, etiraz etmişdi, lakin müəllimi onu sakitləşdirmiş və ona əgər tabe olmasa qanunları pozacağını bildirmişdi. Kinq sonralar bu hadisəni onu ən çox əsəbləşdirən hadisə kimi qeyd edirdi. Bacarıqlı şagird olan Kinq orta məktəbin IX və XII dərəcələrini keçmişdi.
Morhaus Kolleci
Orta məktəbi bitirməsinə bir müddət qalmış tarixi baxımdan görkəmli qaradərili kolleci olan Morhaus Kolleci imtahanları keçə bilən orta məktəb şagirdlərinin orada təhsil ala biləcəklərini elan etdi. İkinci Dünya müharibəsinə görə, kollecin tələbələrinin bir hissəsi təhsillərini dayandırmışdı və kollec öz sinif otaqlarını doldurmaq istəyirdi. 15 yaşlı Kinq imtahanı uğurla keçdi və kollecə daxil oldu. Universiteti bitirməyinə bir il qalmış — 1947-ci ildə, 18 yaşlı Kinq rahib olmaq qərarına gəldi. O, düşünürdü ki, daxilində insanlıa xidmət etmə arzusu var və bu arzunu dini xidmətlə reallaşdıra bilər. Bu səbəbdən o, Baptist kilsəsi ilə "sülh" bağladı. O, rasional rahib ola biləcəyinə və "ideyalara, hətta sosial etirazlara hörmətlə yanaşa biləcəyinə" inanırdı.
Krozer Teologiya Seminariyası
1948-ci ildə Kinq Morhaus Kollecininin sosiologiya sahəsindən məzun oldu. O, bundan sonra Pensilvaniya ştatının Çester şəhərində yerləşən Krozer Teologiya Seminariyasında təhsilini davam etdirdi. O, burada 1951-ci ilə qədər təhsil aldı. Kinqin atası onun təhsilini davam etdirmək barədə qərarını tamamilə dəstəkləyirdi. O, Kinq üçün Çesterdəki Kalvari Baptist kilsəsində çalışan və ailə dostu olan Pius Barbourla iş görüşməsi təşkil etmişdi. Bundan sonra Kinq "Kalvarinin oğlanları"ndan birinə çevrildi və burada gələcəkdə qaradərili kilsələrinin məşhur natiqlərinə çevriləcək və tanış oldu.
Krozerdə təhsil alarkən Morhausdan sinif yoldaşı olan Valter MakKall da ona qoşuldu. Kinq burada tələbə təşkilatının prezidenti seçildi.
Kinq bir dəfə öz otağında pivə gizlədən tələbəni tənbeh etmiş və ona Amerika qaradərililəri olaraq qara irqin nümayəndəsi olmalarının möhnətini çəkdiklərini bildirmişdi. Bu dövrdə o, Valter Rausşenbusş sosiol xütbələrinə maraq salmışdı.
Burada təhsil aldığı ilk 3 il ərzində o, müəssisənin kafesində işləyən və alman mənşəli miqrantın qızı ilə romantik münasibətdə idi. Kinq bu qızla evlənmək fikrində idi, lakin dostları onu bu fikirdən yayındırmağa çalışırdılar. Çünki, onlar hesab edirdilər ki, iki ayrı-ayrı irqin nümayəndəsinin bir-biri ilə evlənməsi onlara qarşı hər iki irqin düşmənçiliyinə səbəb olardı. Həmçinin, ağdərili qadınla evlənməsi Kinqin ABŞ-nin cənub ştatlarına rahib kimi təyinat almasına və işləməsinə də mane ola bilərdi. Kinq öz dostuna bu məsələ barədə "anasının evliliklə bağlı acılarına dözə bilmədiyini və 6 ay sonra münasibətinə son qoyduğunu" bildirmişdi, lakin ondan ayrıldıqdan sonra belə həmin qadına qarşı hissləri qalmışdı. Bir dostu bu barədə "o, heç vaxt sağalmadı" sözlərini işlətmişdi.
Kinq 1953-cü ildə valideynlərinin Alabama ştatının Heyberger şəhərində yerləşən evində Koretta Skottla ailə həyatı qurmuşdur. Bu cütlüyün 4 övladı dünyaya gəlmişdir: Yolanda Kinq (1955–2007), Martin Lüter Kinq III (d.1957), Dekster Skott Kinq (d.1961) və Bernis Kinq (1963). Kinq evlilikləri müddətində Korettaya insan haqları hərəkatına aktiv formada qoşulmasına mane olmuş, ondan evdar qadın və ana olmasını istəmişdir.
1954-cü ildə, 25 yaşı olarkən Alabama ştatının Montqomeri şəhərinin Dekster Prospekti Batist Kilsəsində rahib kimi çalışmağa başlamışdır.
Doktorantura araşdırmaları
Kinq doktorantura təhsilini Boston Universitetində sistematik teologiya üzrə almışdır. O, bu təhsilini 1955-ci ildə tamamlamışdır. Rəhbərləri isə Edqar Braytmən və Lotan Harold Devolf idi. Onun doktorantura araşdırma mövzusu "Paul Tiliç və Nelson Viemanın düşüncələrindəki Allah konsepsiyasının müqayisəsi" adlanırdı.Doktorantura təhsilini alarkən atasının yaxın dostu Uilyam Hanter Hesterin köməkçisi kimi Bostonun tarixi On İkinci Baptist Kilsəsində çalışmışdır. Onun Kinqin düşüncələrinin formalaşmasında mühüm rolu olmuşdur.
Yeni İngiltərə Musiqi Konservatoriyasında təhsil alan tanışı Mari Povelə münasib bir cənublu qızla tanış olmaq istədiyini bildirdikdən sonra, Mari onu Koretta ilə tanış etmişdir. İlk əvvəllər Koretta bunda maraqsız olsa da, Marinin təkidi və zamin durmasından sonra fikrini dəyişdirmişdir. Elə ilk görüşlərdən sonra Kinq Korettada öz həyat yoldaşında görmək istədiyi keyfiyyətlərin olduğunu hiss etmişdi. Atasının onun Atlantanın məşhur ailələrindən olan Dobb ailəsindən bir nəfərlə evlənəcəyini gözləməsinə baxmayaraq, Kinq Koretta ilə ailə həyatı qurmuşdur.
Kinq Bostonda yaşıdları olan rahiblərin kiçik çevrəsi ilə dostlaşmışdı. Onlar tez-tez bir-birilərini öz kilsələrində qonaq edirdi. Bu rahiblərin sırasına Roksburidəki On İkinci Baptist Kilsəsinin rahibi Maykl Hayns (caz musiqiçisi Roy Haynsın kiçik qardaşı) da daxil idi. Gənc rahiblər görüşərək teologiyanı, xütbə vermə üsullarını, sosial məsələləri müzakirə edirdilər.
Uzun müddət keçdikdən sonra, 1991-ci ilin oktyabr ayında Kinqin doktorantura işində müəyyən plagiatların və digər uyğunsuz faktların olduğu üzə çıxdı. Lakin bunu müzakirə etmək üçün qurulan komitə Kinqin elmi dərəcəsini geri almadı və bu işin hələ də gərəkli olduğunu bildirdi.
Hal-hazırda universitet kitabxanasında saxlanılan Kinqin dissertasiyasına məktub daxil edilmişdir. Məktubda dissertasiyada istinadı göstərilməyən bir sıra materialların yerləşdirilməsi əks etdirilmişdir. Kinqin plagiatı ilə bağlı müxtəlif mübahisələr mövcuddur.
Montqomeri avtobus boykotu (1955)
1955-ci ilin martında 15 yaşlı qaradərili məktəbli qız olan Klaudette Kolvin Montqomeri şəhərində Cim Krou qanunlarını pozaraq ağdərili sərnişinə yerini verməkdən imtina etdi. Bu irqi ayrı-seçkilik ABŞ-nin cənub ştatlarında qanun qüvvəsində idi. Kinq bu işlə maraqlanan Birminqem Afrikalı-Amerikalı Komitəsində idi. E. D. Nikson və Klifford Durr hadisənin kiçik miqyaslı olmasına görə, daha yaxşı şəraiti və hadisəni gözləmək qərarına gəldi.
9 ay sonra, 1 dekabr 1955-ci ildə oxşar hadisə baş verdi. Roza Parks adlı qaradərili qadın öz oturacağını ağdərili şəxsə verməkdən imtina etdi. Bu iki hadisə Montqomeri boykotuna səbəb oldu. Boykot planı Nikson tərəfindən planlanmış və Kinq tərəfindən həyata keçirilmişdi. 385 gün davam edən boykot xeyli gərginliklərlə müşahidə edilmişdi. Hətta, bəzi şəxslər Kinqin evini belə bombalamış, özü isə həbs edilmişdi. Lakin boykot uğurla nəticələndi. ABŞ Əyalət Məhkəməsinin Brovder v. Qeyl nümunəsi ilə Montqomerinin ictimai avtobuslarında irqi ayrı-seçkilik qadağan edildi. Kinqin boykot prosesindəki rolu onun milli fiqura çevrilməsinə şərait yaratdı və o, afroamerikan insan haqları hərəkatının ən tannımış sözçüsü oldu.
Cənubi Xristian Liderlik Konfransı
1957-ci ildə Kinq , Fred Şattlesvors, Jozef Loveri və digər insan haqları aktivistləri ilə birlikdə Cənubi Xristian Liderlik Konfransının (ing. Southern Christian Leadership Conference) əsasını qoydu (CXLK). Qrup afroamerikan insan haqları hərəkatına qaradərililərin kilsələrinin dəstəyini təmin etmək məqsədilə yaradılmışdı. Qrup 1957-ci ildə Kinqin Nyu Yorkda dostlaşdığı yevangelist ilhamlanaraq yaradılmışdı. Kinq ölümünə qədər bu təşkilatın rəhbəri olmuşdur. Təşkilat tərəfindən 1957-ci ildə təşkil edilən "Azadlıq üçün müqəddəs ziyarət" yürüşündə Kinq ilk dəfə kütləyə müraciət etdi. Digər insan haqları aktivistləri də Kinq ilə birlikdə idi. Bunlara misal olaraq Ceyms Beveli, Allen Consonu, Kurtis Harrisi, Valter Fauntroyu, K. T. Vivianı, Endryu Yanqı, Çarlz Eversi, Klevelənd Robinsonu, Randolf Blakvelli, Annie Bell Devini, Çarlz Kenzie Stili, Alfred Daniyel Vilyams Kinqi, Benjamin Huksu, Aaron Henrini və Bayard Rastini göstərmək olar.
1958-ci ilin 20 sentyabrında Kinq Harlemdəki Blamşteyn departamentində özünün "Azadlığa doğru iri addımlar" kitabının imzalanma mərasimində ona qarşı sui-qəsd cəhdi oldu. adlı əqli problemləri olan qadın Kinqi öldürməyə cəhd etdi. İzola hesab edirdi ki, Kinq kommunistlərlə birləşərək, ona qarşı sui-qəsd təşkil etmişdir. O, Kinqi çiynindən biçaqladı. Kinq dərhal xəstəxanaya aparıldı və Aubre de Lambert Maynard, Emil Naklerio, Con Kordis adlı 3 həkim tərəfindən tibbi müdaxilə edildi. Kinq uzun müddət xəstəxanada qaldı. Onu biçaqlayan İzola əqli yetərsizliklərinə görə məhkəməyə çıxarılmadı. 1959-cu ildə Kinq "İnsan nədir?" və "Tamamlanmış həyatın mərhələləri" adlı xütbələri əsasında "İnsanın ölçüsü" adlı qısa kitabını yazdı. Xütbələrində o, iddia edirdi ki, insanın Allah sevgisinə ehtiyacı var. O, həmçinin Qərb mədəniyyətinin irqi ədalətsizliyini də tənqid edirdi.
ABŞ-nin baş prokuroru Robert F. Kennedi Kinqin telefon danışıqlarını dinləmək üçün 1963-cü ildə icazə verdi. Kennedi CXLK liderlərinin kommunistlərlə əlaqələrinin olması barədə ictimai iddialardan narahat idi. Bütün bunlardan sonra, Kennedi FTB-ə Kinqin və digər hərəkat liderlərinin telefonlarının dinlənməsinə icazə verdi. FTB lideri Edqar Huver bunu araşdırdıqdan sonra heç nə tapa bilmədi. Bu iddiani dəstəkləyən heç bir fakt tapa bilməyən FTB telefon danışıqlarından əldə etdiyi bəzi detalları 5 il boyunca dövriyyəyə buraxaraq onun rəhbər vəzifəsindən getməsinə çalışırdılar. Bu KOINTELPRO proqramının bir hissəsi idi.
Kinq inanırdı ki, yüksək səviyyədə təşkil edilmiş və şiddətə qarşı olan hərəkatla mətbuatın diqqətini öz üzərinə çəkə biləcək. Onun əsas hədəfi cənub ştatlarında irqi ayriseçkiliyi hüquqi səviyyəyə qoruyan Cim Krou qanunları idi. Hərəkatın gedişi Kinqin istəklərinə uyğun formada inkişaf etdi. Şiddətə qarşı olan afroamerikalı insan haqları hərəkatı Amerika gündəmində böyük diqqət çəkdi. Kinq və həmkarlarının səyləri nəticəsində Amerika ictimaiyyətinin böyük bir qismi qaradərili işçilərin vəziyyəti və irqi ayrı-seçkilik barədə düşünməyə başlamışdı. Nəticədə, bu məsələ 1960-cı illərin ABŞ siyasi gündəmində çox mühüm rol oynamağa başladı.
Kinq qaradərililərin səsvermə hüququ, irqi ayrı-seçkilik, işçi haqları və digər təməl haqları üçün yürüşlər təşkil edir və ona rəhbərlik edirdi. Bu haqların əksəriyyəti 1964-cü il İnsan haqları aktı və 1965-ci il Səsvermə hüququ aktı ilə ABŞ dövləti tərəfindən qəbul edildi. Bu baxımdan Kinq və tərəfdaşlarının bu sahədəki istəkləri həyata keçirildi..
Kinq insan haqları hərəkatındakı fəaliyyəti boyunca müxtəlif qruplar və ya şəxslər tərəfindən tənqid edilmişdir. Bu qrupların və şəxslərin əksəriyyəti müxtəlif qaradərili hərəkatlarının üzvləri idi. Onun ən böyük tənqidçisi "İslam milləti" hərəkatından Malkolm X idi. Stokli Karmaykl separatçı idi və Kinqin irqi inteqrasiya tezisi ilə razılaşmırdı. O, bunu təkraredilməz afroamerikan mədəniyyəti üçün təhqir hesab edirdi. Omali Yeşitela iddia edirdi ki, afrikalılar zorba Avropanın kolonizasiya dövrünü xatırlamalı və başa düşməlidir ki, irqi inteqrasiya güc tətbiq edilmədən reallaşa bilməz. Bunu yalnız şiddət və güc yolu ilə həyata keçirmək olar.
Albani hərəkatı (1961)
Albani hərəkatı Corciya ştatının Albani şəhərində irqi ayriseçkiliyə qarşı 1961-ci ilin noyabrında təşkil edilmiş hərəkat idi. Kinq və digər CXLK liderləri hərəkata 1961-ci ilin dekabr ayında qoşulmuşdu. Hərəkat minlərlə vətəndaşın iştirak etdiyi və gücün tətbiq edilmədiyi hərəkat halına gəlmiş, xeyli sayda vətəndaşın diqqətini cəlb edə bilmişdi. Kinq hərəkatı 15 dekabr 1961-ci ildə ilk dəfə ziyarət edərkən planı iştirakçılara məsləhətlər verərək bir gün sonra evinə qayıtmaq idi, lakin növbəti gün o, dinc nümayişçilərin kütləvi formada həbs edilməsinə şahidlik etdi. Bu onun fikrini dəyişdirdi və şəhər güzəştə gedənə qədər orada qalmasına səbəb oldu. Geri qayıtdıqdan sonra isə "razılaşmanın alçaldığını və şəhər tərəfindən pozulduğunu" bildirdi.
Kinq 1962-ci ilin iyulunda həbs edildi. O, ya 45 günlük həbsi ya da 178 $ (2018-ci il dəyəri ilə 1.500 $) cəriməni seçməli idi. Kinq həbsi seçdi və cəriməni ödəmədi, lakin 3 gün sonra polis rəisi Laurie Pritçet ehtiyatlı formada Kinqin cəriməsinin ödənilməsini təşkil etdi və onu həbsxanadan çıxardı. Kinq bu barədə sonralar "biz insanların yeməkxanalardan, kilsələrdən və s. qovulmasına şahidlik etmişik…biz insanların həbsxanalara salınmasına şahidlik etmişik…amma ilk dəfə insanın həbsxanadan qovulmasına şahidlik etdik" sözlərini işlətmişdi. Sonralar Kinq Mərkəzinin açıqlamasından aydın oldu ki, onun cəriməsini ödəmişdir.
Təxminən bir il müddətinə davam edən aktivist fəaliyyətdən sonra gözlə görünə bilən bir nailiyyət əldə etməmək hərəkatın zəifləməyinə səbəb oldu. Kinq bunun qarşısını almaq üçün nümayişlərə bir müddətlik son verməyi və əhval-ruhiyəni yüksəltmək üçün "Cəza günü" yürüşü keçirməyi təklif etsə də, bu baş tutmadı. Qaradərililər arasında bölünmələr və hökumətin aşağı səviyyəli təklifləri məğlubiyyətdə mühüm rol oynadı. Ölkənin əsas mətbuat orqanları isə məğlubiyyətin səbəbi kimi isə Kinqi göstərirdilər. Məğlubiyyət CXLK ilə bir qədər radikal qaradərili təşkilatlar arasındakı fikir uyuşmazlıqlarını daha da böyütdü. Albani hərəkatı CXLK-a bir növ dərs xarakterli oldu və Kinq bu hadisədən təsirlənərək bəzi qərarlar verdi. O, Albanidən sonra özündən əvvəl formalaşan hərəkatlara qoşulmaqdansa, şərtləri özünün formalaşdıra biləcəyi fəaliyyəti daha üstün tutmağa başladı.
Birminqem kompaniyası (1963)
1963-cü ilin aprelində CXLK Alabama ştatının Birminqem şəhərində irqi ayriseçkiliyə qarşı və iqtisadi ədalətsizliyə qarşı kompaniyaya start verdilər. Kompaniya güc tətbiq edilmədən həyata keçirilsə də, rahib Vyatt Tii Volker tərəfindən yaradılmış qəsdli toqquşma taktikasından da istifadə edilirdi. Birminqemdə yaşayan qaradərili insanlar CXLK tərəfindən sistemləşdirilirdi. Onlar ədalətsiz olduğunu düşündükləri qanunları pozur, onlara qadağan olunmuş yerlərə yürüş edir və orada bəstə otururdular.
Kinqin məqsədi kütləvi həbslərə nail olmaq idi. O, düşünürdü ki, "yüksək dərəcəli böhran şübhəsiz danışıqlara səbəb olacaqdı." Kompaniyanın ilk könüllüləri nə şəhəri qapamaqda, nə də mətbuatın diqqətini polisin münasibətinə çəkməkdə uğurlu ola bilmədilər. Kinqin istəyindən sonra kompaniyanın strategiyaçısı Ceyms Bevel taktikanı dəyişdi. Kompaniyaya yeniyetmələr, uşaqlar cəlb edildi. Buna görə də, Nyusviik qəzeti bu kompaniyanı "Uşaqların Xaç yürüşü " adlandırmışdı.
Etirazlar zamanı Yugin "Öküz" Konnorun rəhbərlik etdiyi Birminqem Polis Departamenti nümayişçilərə qarşı yüksək təzyiqli su şırnaqlarından və polis itlərindən istifadə etdi. Güc tətbiq edilən etirazçılar arasında uşaqlar da var idi. Polisin özünü bu cür aparması mətbuatın əsas gündəminə çevrildi və demək olar ki, əksər televiziyalar şiddət görüntülərini yayımladılar. ABŞ-nin ağdərili əhalisi belə bu görüntülərdən şok oldu. Hətta, bəzi ağdərili vətəndaşlar etirazları dəstəkləməyə başladı. Etirazçılar CXLK-nın bildirdiyinin əksinə olaraq, tamamilə dinc nümayişlə məşğul deyildilər. Onlardan bəziləri polisə hücum edir və qarşılıq alırdı. Kinq və CXLK-nın ən çox tənqid edildiyi məqam isə uşaqları təhlükəyə atmaları idi. Hər halda, kompaniya Kinq və qaradərililər üçün uğurla nəticələndi. Konnor işdən uzaqlaşdırıldı, "Cim Krou işarələri" götürüldü və ictimai yerlərin qapıları qaradərililər üçün bir qədər də açıldı. Kinqin reputasiyası xeyli yüksəldi.
Kinq kompaniyanın əvvəlində həbs edildi. O, ümumiyyətlə həyatı boyunca 29 dəfə həbs edilmişdi və bu həbs 13-cü idi. Həbsdə olarkən özünün məşhur "Məktub"unu yazdı. O, hərəkat üzvlərini qanuni yollarla sosial dəyişikliklər etməyə çağırırdı. Kinq inanırdı ki, "irqçiliyin böhranı labüddür və hazırkı sistem isə çox dəyişməzdir." O, deyirdi:
 | Biz acı təcrübə hesabına bilirik ki, azadlıq zalım tərəfindən heç vaxt könüllü formada verilmir. O məzlum tərəfindən tələb edilməlidir. |  |
O, Amerika koloniyalarında üsyanın başlanğıclarından hesab edilən Boston çay qonaqlığının, sivil itaətsizliyin qeyri-qanuni olmağına, Adolf Hitlerin isə Almaniyada etdiklərinin hamısının qanuni olduğuna diqqəti çəkirdi. O, bununla insanları irqçiliyi dəstəkləyən qanunlara qarşı qaldırmağa çalışırdı.
Müqəddəs Avqustin (Florida, 1964)
1964-cü ilin martında Kinq və CXLK Robert Haylinqin sonradan bəzi mübahisələrə səbəb olan Floridanın Müqəddəs Avqustin şəhərindəki hərəkatına qoşuldular. Haylinqin qrupu əvvəllər bir digər qaradərili hərəkatı olan NAACP-a bağlı olmuşdu, lakin özündə şiddət ehtiva etməyən mübarizə ilə yanaşı, özünümüdafiə üçün silahlı qüvvələrin də yaradılmasını istədiyi üçün NAACP-dan qovulmuşdu. Hər halda, pasifist CXLK onları qəbul etdi. Kinq və təşkilatı şimaldakı aktivistləri bir araya gətirmək üçün çalışırdı. Buraya yəhudi din adamlarının nümayəndələri və Massaçusets qubernatorunun 72 yaşlı anası da daxil idi. Bu şəxslərin hamısı hərəkat müddətində həbs edildi. İyun ayında hərəkat üzvləri gecə vaxtı şəhərə yürüşə başladılar. Onlar tez-tez Klan üzvü olan antinümayişçi qrupların güc tətbiqi ilə qarşılaşırdılar. Bu hadisələr zamanı güc tətbiqi mətbuatın diqqətini bu hadisələrə yönəltdi. Yüzlərlə yürüşçü həbs edildi. Bu hərəkatın getdiyi müddətdə 1964-cü il İnsan haqlar aktı qəbul edildi.
Selma (Alabama, 1964)
1964-cü ilin dekabr ayında Kinq və hərəkat rəhbərləri Alabama ştatının şəhərindəki Pasifist Tələbələrin Kordinasiya Komitəsinə (ing. Student Nonviolent Coordinating Committee) qoşuldular. Onlar bir neçə ay idi ki, burada seçicilərin qeydiyyatı məsələsi ilə məşğul idilər. Elə bu zaman yerli hakimin çıxardığı qərar ilə CXLK-nın, PTKK-nin və digər 41 insan haqları təşkilatı ilə əlaqəsi olan 3 və ya 4 nəfərin bir araya gəlməsi qadağan edildi. Bu insan haqları hərəkatının öz işlərini bir qədər dayandırmağa məcbur etdi. Kinq 1965-ci ilin 2 yanvar tarixində Braun kilsəsindəki çıxışı zamanı bu qərarı tənqid etdi. 1965-ci il Alabama ştatının Montqomeri şəhərinə olan yürüş polis və digər qüvvələrin dinc yürüşçülərə qarşı güc tətbiq etməsi ilə müşayiət olundu. Bu mətbuatın diqqətinin bu məsələyə yönəlməsi ilə nəticələndi. Alabama ştatı bütün ölkə ərazisində rasizmin mərkəzi kimi qəbul edilməyə başladı.
Nyu-York (1964)
1964-cü ilin 6 fevralında Nyu-York şəhərindəki Yeni Məktəb Universitetində açılış nitqi ilə çıxış etdi. Çıxışının əsas mövzusu "Amerikan irq böhranı" adlanırdı. Onun bu çıxışının səsyazması tapılmamışdır, lakin 2013-cü ildə, yəni təxminən 50 il sonra Kinqin çıxışını bitirdikdən sonra dinləyicilərlə etdiyi sual-cavab hissəsinin 15 dəqiqəlik bölümünün audio qeydi aşkar edildi. Bu çıxışında o, açıq formada Cəvahirləl Nehru ilə arasında keçən dialoquna istinad edirdi. O, təssüfedici bir məqama toxunaraq, afroamerikalılarla Hindistandakı dalitləri və ya toxunulmazları müqayisə edirdi.
Vaşinqtona yürüş
"Vaşinqtona yürüşü" və ya digər adı ilə "iş və azadlıq uğrunda Vaşinqtona yürüş"ü 6 insan haqları hərəkatı təşkil etmişdi. Bu yürüşdə CXLK-ı Kinq təmsil edirdi. Bu təşkilatların nümayəndələrinə rəmzi olaraq "böyük altılıq" deyilirdi. Yürüş 28 avqust 1963-cü ildə baş vermişdi. Rəhbər heyətə Rol Vilkins, Vitney Yanq, Flipp Randolf, Con Levis, Ceyms Farmer daxil idi.
Ətrafı Kinqə Bayard Rastinin homoseksual olması, demokratik sosializmi dəstəkləməsi və ABŞ Kommunist Partiyası ilə keçmişdə əlaqələrinin olmasına görə onunla olan münasibətlərinə son verməsi üçün təzyiq edirdi. Kinq belə də etdi, lakin Vaşinqtona yürüş zamanı Kinq yenidən Rastinlə birgə işləməyə məcbur oldu. Çünki Rastin yürüşün əsas logistik və strateji təşkilatçısı idi. Bu mübahisərə səbəb oldu. Kinqin bu hadisədən sonra prezident Con Kennedinin yürüşün əsas fokuslandığı məsələni dəyişilməsi ilə bağlı xahişini qəbul edənlərdən biri olması bu mübahisələri daha da şiddətləndirdi.
Kennedi ilk öncə yürüşə qarşı idi. Çünki o, yürüşün insan haqları haqqda qanunun qəbul edilməsinə mane ola biləcəyindən narahat idi. Lakin təşkilatçıların yürüşü həyata keçirmək barədə qətiyyətini gördükdən sonra fikrini dəyişdi. Yürüş davam etdikcə Kennedi yürüşün uğurları üçün çalışmaq qərarına gəldi. O, yürüşün iştirakçılarının 100.000-dən az olacağından ehtiyat edirdi. Buna görə də, əlavə kilsə rəhbərlərini və Birləşmiş Avtomobil İşçiləri prezidenti Valter Reuteri nümayişçiləri təşkilatlandırmaq işinə cəlb etdi.
Yürüş ilk əvvəllər ABŞ-nin cənub ştatlarındakı qaradərililərin acınacaqlı vəziyyətini paytaxtda nümayiş etdirmək və dilə gətirmək üçün planlanmışdı. Nümayişçilər federal hakimiyyətə insan haqları aktivistlərinin, işçilərinin və qaradərililərin təhlükəsizliyini təmin etməkdə uğursuzluğunu elan etmək niyyətində idilər. Qrup prezidentin təsirinə və təzyiqinə məruz qaldı və onun bəzi istəklərini qəbul etdi. Nəticədə, yürüşün sonu daha aşağı "ton"da sonlandı. Bəzi insan haqları aktivistləri buna görə yürüş təşkilatçılarını qınamış və yürüşün irqi harmoniyanın qeyri-dəqiq, təmizlənmiş hissəsini təqdim etdiyini bildirmişdir. Malkolm X yürüşü "Vaşinqtonda axmaqlıq" adlandırmışdı. Həmçinin, İslam milləti hərəkatı öz üzvlərinə yürüşdə iştirak etməyi qadağan etmişdi.
Yürüşün spesifik tələbləri var idi: ictimai məktəblərdə irqi ayriseçkiliyə son qoyulması, insan haqları qanunvericiliyi daha da dərinləşdirilməsi, əmək sahəsində irqi diskriminasiyanın qanunla qadağan edilməsi, insan haqları işçilərinin polis zorakılığından müdafiə edilməsi, işçilərə hər saatlarına görə minimum 2$ (2018-ci il dəyərinə görə 16$) məvacibin veriməlsi, Vaşinqtona sonradan Konqresə ötürüləcək özünüidarə hüququnun verilməsi. Sonrakı dəyərləndirmələrə görə, yürüş əsasən uğurlu hesab edilir. Yürüş zamanı Linkoln memorialından Milli Malla qədərki ərazidə 250 mindən çox müxtəlif etnoslardan olan insan toplaşmışdı. Bu Vaşinqton tarixinin ən böyük göstəricisidir.
Kinq burada 17 dəqiqəlik, sonradan "Mənim bir arzum var" adlanan nitqini demişdir. Nitqin ən məşhur hissəsini o, arxasında dayanmış köməkçisi Mahaliya Ceksonun "onlara arzun barədə danış" deyə qışqırmasından demişdi:—King said:
| | Mənim dostlarım, mən bu gün sizlərə, bugünkü və sabahkı çətinliklərlə üzləşərkən deyirəm - mənim hələ də bir arzum var. Bu amerikan arzusuna köklənmiş bir arzudur Mənim bir arzum var ki, bir gün bu xalq ayağa qalxacaq və öz dininin əsl mənasını həyata keçirəcək: "Bu həqiqətləri özümüzə aydın görmək üçün saxlayırıq: bütün insanlar bərabər yaradılmışdır." Mənim bir arzum var ki, bir gün Corciyanın qırmızı təpələrində keçmiş kölələrin övladları və keçmiş kölə sahiblərinin övladları qardaşlıq masasında bir yerdə otura biləcəklər. Mənim bir arzum var ki, bir gün ədalətsizliyin, zalımlığın qızğınlığı ilə qovrulan Missisipi ştatı belə azadlığın və ədalətin oazisinə çevriləcək. Mənim bir arzum var ki, mənim kiçik 4 övladım bir gün dərilərinin rənginə görə yox, xarakterlərinin kontentinə görə mühakimə olunacaqları millətin nümayəndəsi kimi yaşayacaqlar. Mənim bu gün bir arzum var ki, bu gün qubernatoru dişlərini qıcadıb bizi «məhv etmək» niyyətində olan Alabama ştatını sabahısı ağlı-qaralı oğlanların-qızların əl-ələ verib bacı-qardaş kimi gəzib-dolandığı məkan kimi tanısınlar. Bu gün bir arzum var! Elə bir günün arzusundayam ki, onda çöllər qabaracaq, dağlar enəcək! Dərə-təpə yerlər hamarlanacaq, dolama yollar düz gedəcək və “Tanrı möcüzəsi zühur edəcək və hamı bunu öz gözüylə görəcək!” Ümidimiz bundadır! Elə bu inamla Cənuba qayıdıram. Bu inamla biz naümidlik dağından ümid qayasına yol açırıq. Bu inam, niyyətimizdəki kəskin dissonansı gözəl bir qardaşlıq simfoniyasına çevirməkdə bizə yardımçı olacaq. Bu inam, bizə birlikdə işləməyə, birlikdə ibadət etməyə, birlikdə mübarizə aparmağa, bir yerdə həbsxanaya düşməyə, bir gün xilas olacağımızı bilərəkdən azadlığın təəssübünü birlikdə çəkməyə kömək göstərəcək! Və bu elə bir gün olacaq ki, Allah-təalanın bütün bəndələri məşhur sözlərə yeni məna qataraq belə oxuyacaqlar: «Yurdum, azadlığın şirin torpağı, səni vəsf edirəm! | |
"Mənim bir arzum var" nitqi ABŞ natiqlik tarixinin ən yaxşı çıxışlarından biri hesab edilir. Yürüş, xüsusilə Kinqin çıxışı insan haqları məsələsinin ABŞ siyasi şəxslərinin gündəminin ən üst yerinə çıxmasında və 1964-cü il İnsan haqları aktının qəbul edilməsində çox mühüm rol oynamışdır.
Nitqin orijinal və üzərində Kinqin qeydlər etdiyi əl yazısı 1984-cü ildə tapılmışdır. Belə ki, yazı ilk qaradərili basketbol məşqçisi olan tapılmışdır. basketbol komandasının baş məşqçisi olmuş afroamerikalıdır. 1963-cü ildə 26 yaşı olan Corc Kinq çıxış edən zaman onun yanında dayanıbmış və nitq bitən zaman qeyri-ixtiyari nitqin qeyd olunduğu kağızı Kinqdən istəmiş və o da, vermişdir.
Selma səsvermə hüququ hərəkatı və "Qanlı bazar günü" (1965)
Ceyms Bevelin Montqomeriyə yürüş etmək barədə təklifi Kinq tərəfindən qəbul edildi. O, və CXLK-nın digər rəhbərləri SNCC ilə tərəfdaşlıq formalaşdıraraq ştatın paytaxtına yürüşü təşkil etməyə başladılar. 1965-ci ilin mart ayının 7-ə planlanan yürüş ağdərili insanların və polislərin yüksək dərəcədə güc tətbiq etməsinə görə təxirə salındı. Bu gün "Qanlı bazar günü" kimi bilinir və afroamerikan insan haqları hərəkatına ictimai dəstəyin təmin olunmasında dönüş nöqtəsi hesab edilir. Bu güc tətbiqi Kinqin pasifist və şiddət ehtiva etməyən etiraz strategiyasının dramatik potensialını tamamilə aydın şəkildə göstərdi.
Kinq 5 mart tarixində Conson adminstrasiyasının rəsmiləri ilə görüşmüş və etirazçılara güc tətbiq edilməməsi ilə bağlı qərar vermələrini istəmişdi. Yürüşdə onun özü kilsədəki vəzifə öhtəliklərinə görə iştirak edə bilməmişdi. Lakin sonralar bu hadisə barədə "əgər hökumət qüvvələrinin tətbiq etdikləri səviyyədə zorakılığa müraciət edəcəklərini bilsəydim, bütün kilsə öhtəliklərimdən imtina etməyə məcbur hiss edərdim" deyə qeyd etmişdi.
Kinq növbəti yürüşü 9 mart tarixinə müəyyən etmişdi. CXLK Alabama ştatına qarşı federal məhkəməyə müraciət etmişdi, lakin onların vəsadəti rədd edilmiş və yürüş qadağan edilmişdi, lakin Kinq 9 mart günü Selmadakı Edmund Pettus körpüsündə yürüşçülər qarşına çıxdı və qısa bir dua oxudu. Sonra isə yürüşçülər tərəfə dönərək qanunları pozmamaq üçün dağılışmalarını istədi. Onun bu qərarı etirazçılar və ümumi aktivistlər arasında narazılıqla qarşılandı. Nəhayət, yürüş 25 mart tarixində reallaşdı. Yürüş ştat kapitolunun pilləkənləri yaxınlığında sonlandı. Kinq burada özünün məşhur ntqlərindən ibir ilə çıxış etdi və afroamerikalıların digər vətəndaşlarla bərabər hüquqlara sahibo lacağı günün uzaqda olmadığını bildirdi, çünki "mənəvi bəşəriyyətin qövsü uzundur, lakin o həmişə ədalət tərəfə əyilir."
Çikaqo açıq mənzil hərəkatı (1966)
Cənubda qazanılmış bir sıra uğurlardan sonra, 1966-cı ildə Kinq, Bevel və digər insan haqları təşkilatları hərəkatı şimala da daşımaq qərarına gəldilər. Onların ilk fəaliyyət nöqtəsi olaraq Çikaqo seçildi. Kinq və Ralf Abernati tədris təcrübələri olduğu üçün Çikaqonun qərb bölgəsindəki Şimali Loundalın Hamlin küçəsində məskunlaşdılar. Onların məqsədi bu bölgədə hərəkata dəstəyi təmin etmək və kasıb əhali arasındakı dayaqları möhkəmləndirmək idi.
Kinqin təşkilatı burada Albert Rabi tərəfindən əsası qoyulmuş İcma Komitələrinin Kordinasiya şurası ilə koalisiya formalaşdırdı və Çikaqo Azadlıq Təşkilatı adı altında fəaliyyət göstərməyə başladı. Həmin yaz boyunca müxtəlif ağdərili və qaradərili ailələr üzərində müxtəlif araşdırmalar edildi və ortadakı fərqlər aşkara çıxarıldı. Aydın oldu ki, ağdərili və qaradərili ailələrin mal varlıqlarında, uşaq sayılarında, gəlir göstəricilərində və digər xüsusiyyətlərində böyük fərqlər mövcuddur. Həmçinin, xeyli sayda yürüşlər planlandı və bu yürüşlər Boqanda, Belmont Kraqində, Ceferson parkında, Həmişəyaşıl parkında, Qeyq parkında, Marquett parkında təşkil edildi.
Kinqin və Abernatinin sonradan bildirdiklərinə görə, onlar Çikaqoda cənubdakından daha sərt münasibətlə qarşılaşmışdılar. Bu çətinliklər içində 5 avqust 1966-cı ildə Marquett parkında yaşanan hadisələr xüsusi seçilir. Bu yürüşdə kütlə yürüşçlərin üzərinə butulkalar və digər xəsarət verici əşyalar atmışdı. Üsyan xeyli dərəcədə mümkün görünürdü, lakin Kinqin mövqeyi daha üstün olmuş və onun şəhər bələdiyyəsinin sədri Riçard Daleylə görüşməsindən sonra güc tətbiqinə görə qorxulu nəticələr verə biləcək yürüşdən imtina edildi. Bir digər yürüşdə Kinq kərpiclə vurulsa da, ayağa qalxmış və yürüşü davam etdirmişdi.
Kinq və müttəfiqləri cənuba qayıtdıqdan sonra bəzi düşüncələrinə görə öz aralarından xaric etdilər. Cekson hələ seminariyada təhsil alarkən hərəkata qoşulmuşdu. Cekson "Çörək qabı əməliyyatı" adlı hərəkat formalaşdıraraq, insan haqları uğrunda mübarizə aparmağa davam etdi.
2017-ci ildə MKİ 1967-ci ilə aid sənədlərini ictimaiyyətə elan etdi. Bu sənədlərdə Kinqin Çikaqodakı "qaradərili yaraqlı sitiuasiyası"ndakı rolu kiçildilirdi. Mənbədə qeyd olunurdu ki, Kinqə "ən azı konstuktiv, pozitiv layihə lazım idi."
Vyetnam müharibəsinə müxalifliyi
—Martin Luther King Jr
Kinq uzun müddət idi ki, Vyetnam müharibəsinə qarşı idi, lakin ilk dövrlərdə Consonun xarici siyasətinə qarışmanın onun insan haqları mübarizəsinə problemlər yaradacağından ehtiyat edirdi. Lakin CXLK-nin rəhbərlərindən olan Ceyms Bevelin təkidi ilə, Məhəmməd Əlinin səmimi çıxışlarından ilhamlanaraq Vyetnam müharibəsinin əleyhinə çıxışlar etməyə başladı. Kinq bunu edərkən Amerikan cəmiyyətində böyüyən müharibə əleyhdarlığını da nəzərə almışdı.
1967-ci ilin 4 aprelində — ölümündən bir il əvvəl Nyu-York şəhərindəki Riversayd kilsəsindəki çıxışında Kinq Vyetnam müharibəsi ilə bağlı özünün ən məşhur nitqi ilə çıxış etdi. O, ABŞ-nin Vyetnamı koloniyasına çevirməy istədiyini iddia edərək, onun müharibədəki rolunu ciddi formada tənqid etdi. Bu çıxışında o, ABŞ hökumətini dünyadakı "zorakılığın tədarükçüsü" adlandırmışdı. O, müharibəni iqtisadi ədalətsizliklə əlaqələndirirdi və iddia edirdi ki, ölkənin ciddi əxlaqi dəyişikliklərə ehtiyacı vardır:
| | Əsl dəyərlər inqilabı, yoxsulluq və var-dövlətin gözə çarpan təzadına qısa müddət sonra narahatlıqla baxacaqdır. Saleh hirslə dənizləri gəzəcək və Asiya, Afrika və Cənubi Amerikaya böyük miqdarda pul xərcləyən Qərbin ayrı-ayrı kapitalistlərinin qazanclarını həmin ölkələrin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün narahat olmadan götürməsini görəcək və deyəcəkdir: "Bu ədalətli deyil." | |
Kinq Vyetnam müharibəsinə müxalifliyini ilk öncə bu müharibə üçün dövlətin xeyli kapital sərf etməsi ilə əsaslandırırdı. O, düşünürdü ki, dövlət sosial rifahı yüksəltməkdənsə müharibələrə pul xərcləyir. O, qeyd edirdi ki, "bir millətki illər ötdükcə hərbi müdafiə proqramlarına sosial rifahı yüksəltmək üçün olan proqramlardan daha çox pul xərcləyir, o millət ruhən ölmüşdür." Onun düşüncəsinə görə, Şimali Vyetnam ABŞ-nin ora on minlərlə qoşun göndərməsinə qədər böyük miqdarda ordu toplamamışdı. Kinq həmçinin, amerikalıları çoxu uşaqlardan ibarət olan bir milyon insanın öldürülməsində ittiham edirdi. Kinqin ABŞ hökumətini tənqid etdiyi yönlərdən biri də onların Şimali Vyetnamın torpaq islahatına qarşı çıxması idi.
Kinqin Vyetnam müharibəsinə qarşı olması onun bəzi ağdərililər tərəfindən də dəstəklənməsinə səbəb oldu. Lakin bəzi böyük mətbuat orqanları Kinqə hücumlar etməyə başladı. Kinq bildirirdi ki, "evdə şiddətə qarşı olub da, Vyetnamda kiçik qəhvəyi uşaqların öldürülməsini alqışlamaq ikili standartdır." Layf jurnalı onun bu çıxışını "Hanoy radiosu üçün yazılmış kimi demaqoji skript" deyə tərif etmişdi.Vaşinqton Post qəzeti öz yazısında Kinqin mübarizəsinin "öz milləti və ölkəsi üçün artıq əvvəlki əhəmiyyətini itirdiyini" elan etdi.
Kinq 1952-ci ildə Koretta Skotta yazdığı məktubunda "mən fikirləşirəm ki, sən artıq mənim iqtisadi nəzəriyyəmin kapitalizmdən daha çox sosialist olduğunu bilirsən" deyə qeyd etmişdi. Bir digər nitqində o, "kapitalizmlə bağlı nəyinsə yanlış olduğunu" bildirir və iddia edirdi ki, "maddi nemətlərin daha yaxşı paylaşdırılma yolu olmalıdır və bəlkə də, Amerika demokratik sosializmə doğru getməlidir." Kinq Morhausda olarkən Marksın əsərlərini oxumuş, lakin ənənəvi kapitalizmi rədd etməklə bərabər, kommunizmi də rədd etmişdi. O, kommunizmi dini inkar edən "tarixin materialist şərhinə", "əxlaqi relativizminə" və "siyasi totalitarizminə" görə rədd edirdi.
Kinq Vyetnam haqqında yazdığı əsərində qeyd edirdi ki, "gerçək mərhəmət dilənçiyə qəpik atmaq deyil…əsl mərhəmət odur ki, dilənçilər yaradan sistem yenidən qurulmalıdır." Kinq bir dəfə ABŞ rəsmisinə bildirmişdi ki, ABŞ Vyetnamdan tutmuş Latın Amerikasına qədər hər yerdə dünya inqilabının yanlış tərədindədir. O, hər yerdə ABŞ-nin müttəfiqlərinin varlı təbəqə olmasını tənqid edir və bildirirdi ki, ABŞ III dünya ölkələrində inqilab cəhdlərini yatırmaq və o ölkələrin varlı təbəqələrini dəstəkləmək yerinə həmin o ölkələrin "köynəksiz" və "ayaqqabısız" insanlarını dəstəkləməlidir.
Kinqin Vyetnam müharibəsinə qarşı göstərdiyi mövqeyi onun Allard Lovenşteyn, Uilyam Sloan Koffin və Norman Tomas kimi müharibəyə qarşı olan demokratların dəstəyini qazanmasına səbəb oldu. Onlar Kinqin 1968-ci il prezident seçkilərində Consona qarşı namizəd olmağını istəyirdilər. Kinq bu təklifi düşünsə də, sonradan seçkilərdə iştirak etməmək qərarına gəldi. O, siyasi məsələlərlə paraleldə özünün aktivist fəaliyyətini aparmağın çətin olacağını və ambisiyasız aktivist fəaliyyətinin ona ən uyğun olduğunu düşünürdü.
15 aprel 1967-ci ildə Kinq Manhetten Mərkəzi Parkından BMT binasına olan antimüharibə yürüşündə iştirak etdi. Bu yürüşü Bahar Mobilizasiya Komitəsi Vyetnam müharibəsinə son verilməsi üçün qurumun katibi Ceyms Bevel tərəfindən təşkil edilmişdi. BMT-dəki çıxışında Kinq insan haqları və qətnamə layihəsi məsələlərinə toxundu:
| | Mən insan haqları və sülh hərəkatının qaynaşmasını təşviq etməmişəm. İnsan var ki, məcburi əxlaqi bərabərliyi görməyə gəlirlər, lakin dünya qardaşlığının əxlaqi məcburiyyətini görə bilmirlər. Mən insan haqları hərəkatının daha böyük gücə çevrilməsi üçün sülh hərəkatı ilə qaynaşdığını görmək istəyirəm. Və mən inanıram ki, hər kəsin həm insan haqları, həm də sülh hərəkatında mənəvi öhtəlikləri vardır. Lakin hal-hazırda bunlardan birini seçənlərin bir gün bu ikisinin əxlaqi kökünün eyni olduğunu görəcəyinə ümid edirəm. | |
İnsan haqları hərəkatı ilə antimüharibə hərəkatını birləşdirmək şansının olduğunu görən Ceyms Bevel Kinqi antimüharibə fəaliyyətini daha da artırmağa təşviq etmişdi. Vyetnam müharibəsinə qarşı olmasına baxmayaraq, Kinq antimüharibə hərəkatı əsasında meydana çıxmış Hippi mədəniyyətini xoşlamırdı. Kinq 1967-ci ildə Messi mühazirələrində bildirmişdi:
| | Hippilərin əhəmiyyəti onların qeyri-adi davranışlarında deyil, lakin fakt odur ki, yüz minlərlə gənc özünü reallıqdan ayırmışdır. Bu onların mənsub olduğu cəmiyyətin vəziyyətinin sübutudur. | |
13 yanvar 1968-ci ildə Consonun xalqa müraciətindən sonra Kinq tarixin "ən qəddar və mərhəmətsiz müharibəsi" üçün Vaşinqtonda yürüş keçirilməsinə qərar verdi.
Tik Nyat Han ilə yazışmaları
Prinston və Kolumbiya Universitetlərində dərs deyən görkəmli Vyetnam buddisti idi. O, 1965-ci ildə Martin Lüter Kinqə "İnsanın düşməninin axtarışında" adlı məktub yazmışdı. Tik Nyat ABŞ-də yaşadığı 1966-cı ildə Kinqlə görüşmüş və ondan Vyetnam müharibəsini ictimai formada qınamasını istəmişdi.. Kinq 1967-ci ildə Nyu-York şəhərindəki River Sayd kilsəsindəki məşhur çıxışında ilk dəfə ABŞ-nin Vyetnam siyasətini sorğuladı. Növbəti il o, Nyat Hanın 1967-ci il Nobel Sülh Mükafatına namizədliyini irəli sürdü. Kinq bu barədə demişdi:
| | Mən şəxsən mükafat üçün bu mədəni vyetnamlıdan daha layiqli şəxs tanımıram. Onun sülh barədə düşüncələri əgər tətbiq edilərsə, ekumanizmə, dünya qardaşlığına və insanlıq üçün bir abidə ucaldılmış olar. | |
Kasıb Xalqın Kompaniyası (1968)
1968-ci ildə Kinq və CXLQ "Kasıb Xalqın Kompaniyası"nı təşkil etdi. Yürüş əsas hədəfi iqtisadi ədalətsizlik idi. Kinq yürüşdən əvvəl "irqlər üstündə kasıblar ordusu" təşkil etmək üçün ölkənin əksər hissələrinə səfərlər etdi. Yürüşün planı Vaşinqton şəhərində Kapitoldan Konqresə qədərki ərazidə şivil itaətsizlikdən ibarət idi. Yürüşün əsas hədəflərindən biri də kasıb amerikalılar üçün iqtisadi qanun layihəsinın qəbul etdirilməsi idi.
Yürüş Kinqin son kitabı olan "Biz buradan haraya gedirik: xaos ya cəmiyyət ?"-dan əvvəl təşkil edilmişdi. Kinq bu kitabında sosial məsələlər və kasıblıq barədə olan fikirlərini qeyd etmişdi. Kinq kitabda Henri Corcun "İnkişaf və kasıblıq" kitabından sitadlar gətirmiş və minimum gəlirin yüksəldilməsinin vacibliyini qeyd etmişdir. Yürüş Vaşinqton şəhərində Amerikanın kasıb təbəqəsinə iqtisadi yardım edilməsi tələbi ilə özünün kulminasiya nöqtəsinə çatdı.
Kinq və CXLK hökuməti ABŞ şəhərlərini yenidən qurmağa çağırırdı. Kinq insanlar qarşısında çıxışlarında qeyd edirdi ki, Konqres "hərbi fondlara comərdliklə və əliaçıqlıqla yanaşaraq, kasıblara qarşı düşmənlik edir." Onun dəyişiklik barədə olan düşüncələri islahatlardan daha çox inqilabi düşüncələrə yaxın idi. O, irqçilik, kasıblıq, militarizm və materializm problemlərini təhlil edir, bu problemlərin bir-biri ilə əlaqəli olduğunu qeyd edir və iddia edirdi ki, "cəmiyyətin yenidən kontruksiyası üzləşməli olan real məsələdir."
"Kasıb Xalqın Kompaniyası" insan haqları hərəkatı üzvlərinin bəzilərində belə şübhəylə qarşılanmışdı. Rastin yürüşdən imtina etmişdi. O bunu onunla əsaslandırmışdı ki, kompaniyanın hədəfləri xeyli genişdir, belə olduqda isə, tələblərin reallaşdırılması qeyri-mümkün olur. Nəticədə, yürüş əks reaksiya verir və kasıb, qaradərili əhali üzərində təzyiq daha da artır.
Kinqin ölümündən sonra
4 aprel sui-qəsdindən sonra Vaşinqtonda gecəqondular tikmək planı sürətlə yerinə yetirildi. Kinqin tənqid olunan planı onun ölümündən sonra mübahisəsiz yerinə yetirildi. CXLK qətldən sonra görünməmiş miqdarda ianələr toplamağa başladı. Kompaniya rəsmi formada 2 may tarixində Memfis şəhərində, Kinqin qətlə yetirildiyi hoteldə başladılmışdı.
Minlərlə nümayişçi gəlmiş və "Diriliş şəhəri" adlandırılan düşərgə salmışdı. Onlar orada 6 həftə boyunca qaldılar.
Sui-qəsdi
Kinq 1968-ci ilin 29 martında qaradərili işçilərə dəstək olmaq üçün Tennessi ştatının Memfis şəhərinə getdi. İşçilər həmin ilin 12 mart tarixindən daha yüksək əməkhaqqı və daha yaxşı müqavilə şərtləri üçün tətil keçirirdilər. Tətilin başlamasına yol təmiri ilə məşğul olan qaradərili işçinin iş saatının ortasında yağış başlamasına görə evə göndərilərkən ona 2 iş saatı yazılması, həmçinin eyni zamanda ağdərili işçilərə tam gün yazılması səbəb olmuşdu. 3 aprel tarixində Kinq özünün daha bir məşhur çıxışını etdi. Onun Memfis şəhərinə uçuşu bomba təhlükəsinə görə təxirə salınmışdı. Həyatının son nitqində bomba təhlükəsini nəzərdə tutaraq bu sözləri demişdi:
| | Və sonra mən Memfisə çatdım. Bəziləri qorxuları deməyə başladı və ya oradakı qorxular barədə danışmağa başladı. Bizim bəzi ağdərili xəstə qardaşlarımızdan mənə nə ola bilər ? Hər halda, mən indi nə olacağını bilmirəm. Qarşıda bizi bəzi çətin günlər gözləyir. Ancaq indi heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Çünki mən dağın zirvəsində oldum. Və vecimə də deyil. Hər kəs kimi mən də uzun müddət yaşamaq istəyirəm. Lakin mən indi buna görə narahat deyiləm. Mən yalnız Allahın istədiyini edəcəyəm. Və oda mənə dağa çıxmağa icazə verdi. Və mən oradan baxdım. Mən vəd edilmiş torpaqları gördüm. Mən ora sizinlə gedə bilmədim. Lakin mən bu gün sizin bilməyinizi istəyirəm ki, biz vəd edilmiş torpaqlara gedəcəyik. Bu gün mən çox xoşbəxtəm. Heç nə barədə narahat deyiləm. Mən heç kəsdən qorxmuram. Mənim gözlərim İsanın gəlişinin ehtişamını görüb. | |
Kinq Memfis şəhərində sahibi Valter Beyli olan Lorreyn hotelinin 306 nömrəli otağında qalırdı. Sui-qəsd zamanı orada olan Abernatinin ABŞ Sui-qəsdlər üzrə Seçilmiş Komitəyə verdiyi ifadə zamanı Kinqin və məsləkdaşlarının bu otaqda qaldığını bildirmişdi. Bu otaq sonradan Kinq-Abernati otağı kimi tanınmağa başladı. Kinqin ölümündən əvvəl son sözlərini eşidən Cesse Ceksona görə o, ölümündən əvvəl balkonda qaradarili musiqiçi danışırmış. Ben Brançın həmin günün gecəsi üçün çıxışı planlanıbmış. Jesse Kinqin "Ben, bu gün "Qiymətli Rəbbim, əllərimi qəbul et"i ifa edəcəyindən əmin ol. Onu ifa et, çox gözəldir" sözlərini dediyini eşitmişdir.
Kinq 1968-ci ilin 4 aprel tarixində, saay 18:01-də motelin ikinci mərtəbəsindəki balkonunda olarkən vurulmuşdur. Güllə onun sağ yanağından girmiş, çənəsini zədələmiş, sonra isə çiynində ilişənə qədər onurğa beyninə qədər getmişdir. Abernati otaqda olarkən atəş səsi eşitmiş və balkona doğru qaçmışdır. O, ifadəsində Kinqi balkonda yerə yıxılmış vəziyyətdə tapdığını bilirmişdir.
Təcili əməliyyat edilməsinə baxmayaraq, Kinqin həyatını xilas etmək mümkün olmur. O, 19:05-də Müqəddəs İosif xəstəxanasında dünyasını dəyişdi. Onun bioqrafi Teylor Brança görə, Kinqin yarılması zamanı məlum olmuşdur ki, onun ürəyi təxminən 60 yaşındakı insanın ürəyi ilə eyni vəziyyətdədir. Teylor bunu 13 illik insan haqları hərəkatında olmanın nəticəsi kimi təqdim edir.
Nəticə
Kiqin sui-qəsdə məruz qalması Vaşinqton, Çikaqo, Baltimor, Luisvill, Kanzas-Siti və s. şəhərlərində genişmiqyaslı çıxışlara səbəb oldu. Prezidentliyə namizəd olan Robert Kennedi İndianapolisə gedərkən Kinqin qətlə yetirilməsi xəbərini eşitdi. Toplaşan Kinq tərəfdarları qarşısında qısa çıxış edən Kennedi onları Kinqin şiddətə baş vurmamaq idealını davam etdirməyə çağırdı. Növbəti gün isə, Klivlənddə Kinqin öldürülməsi ilə bağlı hazırlanmış daha geniş məzmunlu mətni səsləndi. Ceyms Farmer və digər insan haqları aktivistləri etirazçıları şiddətə baş vurmamağa çağırırdı, lakin nisbətən daha radikal olan Karmaykl etirazçıları daha çox güc tətbiqinə çağırırdı. Memfis şəhərindəki tətil də dərhal işçilərin eyrinə həll edildi.
Prezident Lindon Conson 7 apreli insan haqları hərəkatı liderinin şərəfinə milli matəm günü elan etdi. Vitse-prezident Hyubert Hamfri prezidentin nümayəndəsi kimi dəfn mərasimində iştirak etdi. Əksəriyyət qorxurdu ki, prezident dəfn mərasimində iştirak edərsə, bu ixtişaşların daha şiddətlənməsinə səbəb ola bilər.
Kinqin dul həyat yoldaşının istəyi ilə Kinqin Ebenezer Baptist kilsəsindəki son xütbəsi dəfn mərasimində səsləndirildi. Kinqin bu xütbəsi 4 fevral 1968-ci ildə qeydə alınmışdı. O, bu xütbəsində özünün dəfn mərasimində fəxri adlarının, mükafatlarının çəkilməsini istəmirdi. Xütbəsində o özünün sadəcə "acları yedirdən", "çılpaqları geyindirən", "Vyetnam müharibəsi məsələsində haqqın tərəfində olan" və "insanlığı sevən və ona xidmət edən" kimi təqdim edilməsini istəyirdi.
Dəfndə həmçinin onun yaxın dostu Mahaliya Cekson Kiqin sevimli musiqisi olan "Qiymətli Rəbbim, əllərimi qəbul et"i ifa etmişdir.
Konspirasiya iddiaları
Reyin vəkilləri onu eynən Con Kennedinin qətlindəki Li Harvi Osvald kimi qapazaltı olduğunu sübut etməyə çalışırdılar. Onların bu iddiaları konspirasiya nəzəriyyələrini meydana çıxmasına səbəb olmuşdu. Vəkilləri bildirirdilər ki, Rey öz etirafını təzyiq altında və əksi təqdirdə edam olunacağını düşünərək vermişdir. Onlar qəbul edirdilər ki, Rey oğru və soyğunçudur, lakin onun silahlı bir cinayət törətməsi barədə heç bir sənədin olmadığını bildirirdilər. Hər halda, ABŞ-nin müxtəlif şəhərlərindən toplanmış sənədlər sübut etdi ki, Rey əvvəllər bir neçə dəfə silahla oğurluq törətməyə görə həbs edilmişdir. 2008-ci ildə CNN kanalı Reyin kiçik qardaşı Ceyms Örl Reydən müsahibə götürmüşdür. Ceyms müsahibəsində bildirir ki, qardaşı çox ağıllı biri olmuş və bəzən silahlı soyğun ittihamlarından canını qurtara bilmişdir. Onunla bir neçə soyğunda olduğunu bildirən Ceyms qeyd etmişdir ki, həyatında Rey qədər soyuqqanlı və cəsarətli ikinci bir adam görməmişdir. Həmçinin, qardaşı barədə "o, sadəcə daxil olur və silahı adamın önünə qoyurdu. Bu hər gün edilən adi bir şey kimi görünürdü" sözlərini də işlətmişdir.
Konspiroqlar əsasən iki məsələyə görə öz nəzəriyyələrini ortaya çıxarırlar. Bunlardan birincisi silah məsələsidir. Reyin silahına bənzər silahlardan açılan atəş nəticəsində iki dəfə həyata keçirilən testlər sübut etdi ki, qatilin silahı bu növdə olan silah olmuşdur. Lakin spesifik olaraq Reyin silahı test edilmədi. İkinci məsələ isə, atəşin açıldığı məkandır. Kinqin ölümü anında yanında olan şəxslər bildirirlər ki, atəş səsi bir başqa yerdən gəlmişdir. Onlar atəş səsini kiçik evdən yox, kiçik evin yaxınlığında olan və qətl ərəfəsində kəsilməkdə olan qalın kolluqdan gəldiyini qeyd edirlər. Hər halda, Reyin barmaq izləri müxtəlif obyektlərdə (tüfəngdə, binoklda, bir sıra paltarlarda, qəzetdə) aşkarlandı. Üzərində Reyin barmaq izləri olan tüfəngin ekspertizası sübut etdi ki, sui-qəsd zamanı silahdan ən azı bir atəş açılmışdır.
1997-ci ildə Kinqin oğlu Rey ilə görüşdü və onun yeni məhkəmə istəməsi tələbəni açıq formada dəstəklədi.
İki il sonra Kinqin həyat yoldaşı Koretta Skott və uşaqları Loyd Koversı və bir sıra "bilinməyən konspiroloqları" yanlış ölüm iddiasına görə məhkəmədə məğlub etdi. Kovers iddia edirdi ki, Kinqin sui-qəsdini təşkil etmək üçün ona 100.000 dollar pul verilmişdir. 6 nəfər ağdərilidən və 6 nəfər qaradərilidən ibarət heyət Kinqin ailəsinin tərəfində dayandı. Məhkəmədə Kinq ailəsini təmsil edirdi.
2000-ci ildə ABŞ Ədliyyə Nazirliyi Koversin iddiası üzrə məhkəmə işini tamamlasa da, konspirologiya iddiaçılarının dediklərini sübut edən heç bir fakt tapa bilmədi. Bundan sonra Koversin bacısı bildirdi ki, Kovers bu hekayəni quraşdırmış və onun satışından 300.000 dollar gəlir təmin etmişdir. Coversin bacısı isə vergi borcunun bağlanması qarşılığında onun dediklərini təstiqləmişdir.
2002-ci ildə Nyu York Tayms Kinqin öldürülməsi barədə material yayımladı. Yayımlanan xəbərə görə, kilsə rahibi olan Ronald Denton Vilson iddia edirdi ki, Kinqi onun atası qətlə yetirmişdir. O, deyirdi:
| | Atam irqçi biri deyildi. O, sadəcə düşünürdü ki, Kinq kommunistlərlə əlaqədədir və onu yoldan kənarlaşdırmaq istəyirdi. | |
Lakin Vilson iddiasını dəstəkləyəcək heç bir fakt təqdim etməmişdir.
Kinqin həyat və fəaliyyətini araşdıran David Qarou və Gerald Pozner Uilyam Pepperin iddiası ilə razılaşmırlar. Pepper iddia edir ki, Kinqi ABŞ hakimiyyəti öldürmüşdür. Pepper 2003-cü ildə uzun müddətli araşdırma və məhkəmə barədə kitab yazmış, Ceyms Örl Reyin yenidən məhkəməsinin keçirilməsini tələb etmişdir. Kinqin yaxın dostu və həmkarı Ceyms Bevel də Reyin sui-qəsddə tək iştirak etməsinə inanmadığını bildirmiş və "10 sentlik ağdərili oğlanın milyon dollarlıq qaradərili kişini öldürmək üçün plan hazırlaya bilməsi mümkün deyil" deyə qeyd etmişdir.
2004-cü ildə deyirdi:
| | Reallıq budur ki, yürüşü pozmaq istəyən sabotajçılar var idi. Və öz təşkilatımız daxilində dövlətin əmək haqqı hesabında olan çox vacib bir şəxsi tapdıq. İçəriyə sızmalar, sabotajçılar və mətbuatın hücumları...Mən Ceyms Örl Reyin bunu özbaşına edəcək qədər motivə, pula və mobilliyə sahib olduğuna heç vaxt inanmayacağam. Bizim hökumətimiz səhnə arxasında çox işlər görmüşdü. | |
Mirası
Martin Lüter Kinqin əsas mirası ABŞ-də insan haqlarının daha genişləndirilməsidir. Kinq sui-qəsdindən qısa müddət sonra ABŞ Konqresində 1968-ci il İnsan haqları aktı qəbul edildi. Aktın Ədalətli Mənzil aktı olaraq bilinən VIII başlığına əsasən, irqinə, dininə və milli mənsubiyyətinə (sonradan bura cinsi, ailə vəziyyəti və fiziki məhdudiyyətləri də daxil edildi) görə, insanların evə və ya mülkiyyətə sahib olma hüququnun məhdudlaşdırılması qadağan edildi. Kinq son dövrlərdə ABŞ-dəki bu diskriminasiyaya qarşı mübarizə aparırdı və bu dəyişiklik ölümündən sonra qəbul edilsə də, onun əsas qələbələrindən hesab edilir.
Kinqin mirası beynəlxalq aləmdə də bəzi hadisələrə təsir etmişdir. Onun hərəkatı Cənubi Afrikadakı irqçilik əleyhinə olan hərəkata təkan vermiş və Qara Şüur Hərəkatı formalaşmışdır. Kinqin fəaliyyəti və əsərləri sonradan Nobel mükafatına layiq gprülən Albert Lutuliyə xeyli təsir etmişdir. Albert Cənubi Afrikada irqçiliyə qarşı mübarizə aparırdı. Kinqin öldürülməsindən sonra Ayova ştatının Raysvill şəhərində məktəb müəllimi olan Ceyn Elliott özünün ilk əsəri olan "Mavi/qəhvəyi gözlər" əsərini yazdı. Onun bu əsəri yazmaqda məqsədi əsasən ağdərililərdən ibarət olan cəmiyyətdə yaşayan uşaqlara irqçiliyi az da olsa başa salmaq idi.
Kinq və simvollarından biridir. Kinqdən həmçinin, irland siyasətçisi və aktivisti Con Hyum da təsirlənmişdir. Keçmiş Sosial Demokrat və İşçi partiyasının sədri olan Con Kinqi "əsrimizin qəhrəmanlarından biri" adlandıraraq, irland insan haqları hərəkatının və Xeyirli Cümə Razılaşmasının ərsəyə gəlməsində rolunun olduğunu bildirmişdir.
Kinqin həyat yoldaşı Kinqin öldürülməsindən sonra onun fəaliyyətini davam etdirmiş və 2006-cı ildə ölümünə qədər sosial ədalət və insan haqları məsələlərində aktiv olmuşdur. Kinqin öldürülməsindən sonra Atlantada Kinq Mərkəzini qurmuşdur. Bu mərkəzi qurmaqda məqsədi isə Kinqin mirası olan zorakılıq etmədən mübarizə aparmaq və tolerantlığı mühafizə etmək idi. Kinqin oğlu olan hal-hazırda bu mərkəzin katibidir. Kinqin qızı Yolanda Kinq motivasiya təlimçisi, yazıçı olmuşdur. Yolanda 2007-ci ildə vəfat etmişdir.
Kinqin ailəsində belə onun geylər, lezbiyanlar, biseksuallar və transgenderlər barədə olan dini və siyasi düşüncələrini paylaşmayanlar vardır. Kinqin dul həyat yoldaşı Koretta ərinin yaşayacağı təqdirdə gey haqlarını qoruyacağına inandığını bildirmişdi. Lakin Kinqin kiçik qızı Bernis Kinq atasının gey evliliklərinə qarşı olacağını düşündüyünü bildirmişdi.
Kinq 1968-ci ilin 4 fevralında Ebenezer Baptist Kilsəsində danışarkən ölümündən sonra bu cür xatırlanmasını arzuladığını bildirmişdi:
| | Mən istərdim ki, kimsə o gün desin ki, Martin Lüter Kinq həyatını digərlərinə xidmət etməyə həsr eləməyə çalışdı. Mən istərdim ki, kimsə o gün desin ki, Martin Lüter Kinq kimlərisə sevməyə çalışdı. Mən istəyirəm siz həmin gün deyəsiniz ki, mən müharibə məsələsində düzgün tərəf olmağa çalışdım. Mən istəyirəm siz mənim acları doyurmağa çalışdığımı deyə biləsiniz. Mən istəyirəm həmin gün siz mənim həyatım boyunca çılpaqları geyindirməyə çalışdığımı deyə biləsiniz. Mən istəyirəm həmin gün siz mənim həyatım boyunca həbsdə olanları ziyarət etməyə çalışdığımı deyə biləsiniz. Və mən istəyirəm siz həmin gün mənim insanlığı sevməyə və ona xidmət etməyə çalışdığımı deyə biləsiniz. Bəli, əgər siz mənim major baraban olduğumu demək istəsəniz, onu deyin. Deyin ki, mən sülh üçün major barabanam. Mən dürüstlük üçün major barabanam. Digər bütün dayaz şeylər əhəmiyyətsizdir. Mənim geridə buraxacaq pulum yoxdur. Mən həyatda geridə buraxacaq lüks və yaxşı şeylərim yoxdur. Lakin mən sadəcə bir məqsədə həsr edilmiş həyatı geridə buraxmaq istəyirəm. | |
Martin Lüter Kinq Günü
1971-ci ildən etibarən Missuri ştatının Sent-Luis şəhəri kimi bəzi şəhərlər Kinqə həsr edilmiş illik bayramlar keçirməyə başladı. 1983-cü ilin 2 noyabr tarixində Ronald Reyqan Ağ Evdə Kinqin şərəfinə həsr edilmiş xüsusi bayram gününün yaradılması ilə bağlı qərar imzaladı. İlk dəfə 1986-cı ilin 20 yanvar tarixində bu gün qeyd edildi və Martin Lüter Kinq Günü adlanmağa başladı. Növbəti prezident Corc Herbert Uoker Buşun 1992-ci ildə verdiyi qərarla bayramın hər ilin yanvar ayının üçüncü bazar ertəsində keçirilməsi qərara alındı. Bununla bayramın Kinqin doğum günü vaxtı ilə yaxın vaxta düşməsi planlaşdırılırdı. 2000-ci ilin 17 yanvar tarixində Martin Lüter Kinq Günü tarixdə ilk dəfə ABŞ-nin bütün ştatlarında rəsmi formada qeyd edildi. Bu günü bayram kimi qəbul edən son 3 ştat bunlar idi: Arizona 1992-ci ildə, Nyu-Hempşir 1999-cu ildə və Yuta 2000-ci ildə. Yuta bu günü digər ştatlarla eyni vaxtda qeyd etsə də, günü Martin Lüter Kinq Günü yox, İnsan Haqları Günü adlandırmışdır.
Liturgik mərasimlərdə
Kinq Amerikadakı Episkopal Kilsəsi tərəfindən qətl edildiyi gün olan 4 aprel tarixində şəhid kimi yad edilir.ABŞ-dəki Yevangelikal Lüteran Kilsəsi isə onu doğum tarixi olan 15 yanvar tarixində yad edir.
Birləşmiş Krallıq mirası və Martin Lüter Kinq Sülh Komitəsi
Birləşmiş Krallıqda Nyukasl və Nortumbriya Universitetlərində Martin Lüter Kinq Sülh Komitələri mövcuddur. Bu komitələr Kinqin 1967-ci ildəki İngiltərə ziyarətindən sonra onun mirasının şərəfinə yaradılmışdır. Kinq bu səfəri zamanı Nyukasl Universitetindən fəxri dərəcə almışdı. Bu komitələr və Nyukasl şəhərlərində fəaliyyət göstərir və əsas məqsədi Martin Lüter Kinqin həyat və fəaliyyətini, ABŞ-dəki insan haqları hərəkatını araşdırmaqdır. Komitənin məqsədlərindən biri də Kinqin fəaliyyətindən ilhamlanaraq, Birləşmiş Krallıqda "sülh mədəniyyətləri qurmaqdır."
2017-ci ildə Nyukasl Universiteti Kinqin onlardan fəxri dərəcə almasının 50-ci ildönümü münasibətilə onun bürüncdən heykəlini ucaltmışdır. Həmçinin, universitein Tələbələr Birliyi onlara aid lövhənin "Lüterlər" adlandırılmasına səs vermişdir.
Materiallarının itməsi
2019-cu ilin 25 iyununda The New York Times Magazine xəbər yaymıdşır ki, 2008-ci ildə baş vermiş materialları ziyan görən yüzlərlə şəxsdən biri də Martin Lüter Kinqdir.
İdeyaları, təsirləri və siyasi mövqeyi
Dini düşüncələri
Xristian dini rəhbər kimi Kinq İsa peyğəmbərdən və İncildən təsirlənmişdi. O, özünün bütün dini görüşlərində, kilsədəki nitqlərində və ictimai çıxışlarında bundan istifadə edirdi. Kinqin inancı güclü formada İsa peyğəmbərin "biri səni vurarsa üzünün digər yanını çevir" və Mattada keçən "İsa qılıncını qınına qoydu" təlimlərinə əsaslanırdı. Kinq Birminqem həbsxanasından yazdığı məşhur məktubunda tərəfdaşlarını zorakılığa müraciət etməməyə çağırır və İsa peyğəmbərdən, digər xristian pasifist müəlliflərdən sitatlar gətirərək bunu stimullaşdırmaq istəyirdi. O, bir digər xütbəsində deyirdi:
| | Mən insan haqları hərəkatı lideri olmamışdan əvvəl İncilin vaizlərindən biri idim. Bu mənim ilk çağırışım idi və mən hələ də ən böyük öhtəçiliyimə sadiqəm. Siz bilirsiniz, əslində mən insan haqları hərəkatında nə edirəmsə, bunu dini rəhbərliyimin bir hissəsi hesab etdiyimə görə edirəm. Mənim həyatımda xristian dini rəhbərliyində daha da kamilləşməkdən başqa heç bir ambisiyam yoxdur. Mən hansısa siyasi vəzifəyə keçməyi planlamıram. Mən rahib kimi qalmaq istəyirəm və başqa heç nə planlamıram. Və mənim bu mübarizədə digər çox saylı insanlarla birgə etdiyim şey rahibin bütün insanlıq üçün narahatlıq duymalı olduğu fikrindən qaynaqlanır. | |
Kinqin şəxsi yazıları göstərir ki, o, biblikal literalizmi rədd etmiş və Bibliyanı mifoloji məhsul adlandırmışdır. O, İsa peyğəmbərin bakirə Məryəmdən doğulmasına şübhə etmiş və Yunus peyğəmbərlə bağlı hekayəyə inanmamışdır.
Zorakılığa qarşı olması
Veteran afroamerikalı insan haqları aktivisti Kinqin zorakılığa müraciət etməmə məsələsində ilk məsləhətçisi olmuşdur. Kinqə bu barədə ağdərili aktivistlər olan Harris Vofford və Qlenn Smiley də təsir göstərmişdir. Rastin və Smiley pasifist xristian ənənəsindən, Vafford və Rastin isə Qandinin təlimlərindən təsirlənmişdilər. Hələ 1940-cı illərdə Rastin Uzlaşma Səyahəti zamanı bu strategiyadan istifadə etmişdi. Vofford isə 1950-ci illərdə ABŞ-nin cənub ştatlarında yaşayan qaradərililər arasında Qandinin düşüncələrinin yayılması üçün təbliğat aparmışdı.
Kinq ilk dövrlərdə Qandi barədə az məlumata sahib idi və 1950-ci illərdə, yəni aktivist fəaliyyətinin əvvəllərində zorakılığa qarşı olmaq barədə nadir hallarda danışırdı. Bu dövrlərdə Kinq daha ox özünümdafiəyə inanırdı və bundan istifadə də edirdi. O, hətta evində saxlamaq və hər hansısa hücum olan zaman istifadə etmək üçün silahlar almışdı, lakin pasifistlər onun bu barədə düşüncələrini dəyişdirdilər və onu insan haqları uğrunda zorakılığa müraciət etmədən mübarizə aparmanın özünümüdafiə prinsiplərinə inanaraq mübarizə aparmaqdan daha xeyirli olacağına inandırdılar. Kinq sonradan silahdan istifadə etməyəcəyinə and içdi.
Kinq boykot hərəkatının ardından "Azadlığa doğru iri addımlarla" adlı əsərini yazdı. Bu əsərə "Zorakılıqsızlığa doğru müqəddəs ziyarət" adlı başlıq da daxil idi. Bu hissədə Kinq özünün zorakılığa qarşı olmaq barədə düşüncələrini izah etmişdir. O, düşməni məğlub və ya məhv etməkdənsə, ona dostluq təklif etməklə uğur qazana biləcəyinə inandığını bildirirdi. Bu hissənin yazılışında Vofford, Rastin və da köməklik etmişdi.
Kinq Qandiyə və onun zorakılıqsız aktivizminin uğurlarına heyran olmuşdu. O, teologiya tələbəsi kimi Qandini "Allahın nurunu əks etdirən şəxs" kimi təsəvvür edirdi. Kinq uzun müddət Hindistana səfər etmək fikrində idi. Harris Voffordun köməkliyi ilə Kinqin Hindistan səfərinə lazım olan pul tapıldı. Amerikan Dost Xidməti Komitəsi və onun dəstəkçiləri səfər üçün lazım olan pulu topladı və Kinq 1959-cu ilin aprel ayında Hindistana səfər etdi. Hindistan səfəri Kinqə xeyli dərəcədə təsir etmişdi. O, məhz bu səfərindən sonra zorakılığa müraciət etməyən mübarizənin ABŞ insan haqları hərəkatına nə qədər xeyir verə biləcəyini başa düşdü.
Kinqin Qandi heyranlığı sonrakı dövrlərdə də azalmadı. 1964-cü ildə Nobel Sülh Mükafatına layiq görülərkən bu fəaliyyəti əsas götürülmüşdü. Onun barədə "Qandinin Britaniya imperiyası ilə mübarizə apararkən istifadə etdiyi möhtəşəm yoldan istifadə edən, yalnız həqiqət silahı ilə, qəlbin gücü ilə, yaralanmadan və cəsarətlə mübarizə aparan şəxs" deyə bəhs edilirdi.
Kinqin zorakılığa müraciət etməmə barədə düşüncələrinin formalaşmasında Henri Devid Toronun "Sivil itaətsizlik" əsərinin mühüm rolu olmuşdur. Bu əsərin əsas mövzusu şeytani sistemlə bütün əlaqələri kəsməkdən ibarətdir. Kinqə həmçinin, protestant Reynhold Niebuhr və Paul Tillixin də təsiri olmuşdur. Kinq bildirmişdi ki, xristianlığı və sosial böhranın onun beynində buraxdığı silinməz izlər sosial problemlərin həlli barədəki düşüncələrinə dini əsaslar formalaşdırmışdı. Rausşenbusş tərəfindən Kinqin dövlətlə bağlı düşüncələri də müəyyən dəyişikliyə məruz qalmışdır. Rausşenbusş xristianların dövlət ilə daimi və dostcasına münaqişədə olduğunu bildirirdi. Çünki eyni zamanda onlar dövləti tənqid edir, həm də onu ədalətin təminatçısı kimi qələmə verirlər. Görünüşə görə, o, Adin Ballou və Uilyam Lloyd Qarrison tərəfindən tərif edilən amerikan pasifizminin ənənələrindən xəbərsiz idi. Kinq tez-tez İsa peyğəmbərin dağdakı xütbəsinə də istinad edirdi. Bəzən isə "" (qardaşcasına olan və mənfəət güdmədən bəslənən xristian sevgisi) konsepsiyasından istifadə edirdi. Lakin 1960-cı illərdən etibarən öz yazılarında bundan istifadə etməyə dayandırdı.
Hətta silahların şəxsi istifadəsindən imtina etməsini elan etdikdən sonra belə Kinqin hərəkatdakı özünümüdafiə fenomeni ilə mürəbbək münasibəti var idi. O, ictimaiyyət qarşısında bunu rədd etsə də, bəzi hallarda gərəkli olmasını başa düşürdü. Kareyerası boyunca Kinq Kolonel Ston Conson, Robert Haylinq və "Ədalət və Müdafiənin diyakonları" kimi silaha müsbət baxan aktivistlər və ya aktivist təşkilatları tərəfindən müdafiə edilmişdir.
Aktivizmi və yerli amerikalılarla münasibəti
Kinq yerli amerikalı haqlarının qatı müdafiəçilərindən biri idi. Kinqin insan haqları mübarizəsinin dəstəkçiləri arasında da xeyli sayda yerli amerikalı var idi. Əslində, Yerli Amerikalılarin Hüquqları Fondu NAAKP-ın Qanuni Müdafiə və Təhsil fondundan sonra yaradılmışdır. Milli Hindli Gənclik Şurası Kinqin kompaniyasını xüsusi olaraq dəstəkləyən yerli təşkilatlarından idi. Onlar Kinqin 1968-ci ildə həyata keçirilmiş "Kasıb xalqın kompaniyası"nı xüsusi olaraq dəsyəkləyirdilər. Kinq özünün "Niyə gözləyə bilmərik" kitabında yazırdı:
| | Bizim millətimiz orijinal amerikalılar olan hindlilərin aşağı irq hesab edildiyi soyqırım prosesində meydana çıxmışdır. Sərhədlərimiz daxilində çox saylı qaradərililər yaşamasa da, irqi nifrət yarası artıq kolonial cəmiyyətimizi formalaşdırmışdı. XVI əsrdən etibarən irqi üstünlük uğrundakı döyüşlərdə qanlar axmağa başladı. Biz yəqin yeganə millətik ki, milli siyasətimiz olaraq yerli əhalimizi məhv etməyi planlamışıq. Üstəlik, biz bu faciəli təcrübəni nəcib bir səlib yürüşünə yüksəltdik. Həqiqətən, bu gün belə özümüzə bu rüsvayçı epizodu rədd etməyə və ya peşman olmağa icazə vermədik. Bizim ədəbiyyatımızın, bizim filmlərimizin, bizim dramlarımızın, bizim folklorumuzun hamısı bunu ucaltmağa xidmət etmişdir. | |
1950-ci illərdə Kinq yerli amerikalılara Alabamada yardım edirdi. Həmçinin eyni zamanda Alabamada yaşayan qriklər öz bölgələrindəki məktəblərdə olan irqi ayriseçkiliyə qarşı mübarizə aparırdılar. Cənubda xeyli irqi ayrı-seçkilik problemləri mövcud idi. Məktəb avtobuslarına açıq rəngli yerlilər buraxılsa da, rəngi daha tünd olan yerlilər xidməti avtobuslara buraxılmırdılar. Tayfa liderləri Kinqə onun irqi ayriseçkiliyə görə Alabama ştatının Birmenqem şəhərindəki kompaniyasına öz yardımlarını təklif etdilər. O, dərhal cavab verdi və onun müdaxiləsindən sonra problem dərhal həll edildi.
1959-cu ilin sentyabr ayında Kinq Kaliforniya ştatının Los-Anceles şəhərindən Arizona ştatının Tukson şəhərinə uçdu.Arizona Universitetində nitq söyləyərkən özünün zorakılığa müraciət etməmə idealı barədə danışdı və yalnız bu yolla sosial dəyişikliklər etmənin mümkün olduğunu bildirdi. Nitqin sonunda isə təəssüf edərək bildirdi ki, onun rəqibləri zorakılığa müraciət edə bilirlər. Kinq sonra Cənub Previteriyan kilsəsinə getdi. O, bu kilsənin şəkillərini görmüş və ona heyran olmuşdu. Bu kilsənin üzvlərinin əksəriyyəti yerli amerikalı idi. Kilsədə olduğu zaman Kinq yerlilərin yaşadığı rezervasiyaları görmək istədiyini bildirdi. Keşiş Kasper Qlenn onu Papaqo Hindli Rezervasiyasına apardı. Rezervasiyada olduğu zaman Kinq bütün tayfa rəhbərləri ilə görüşlər keçirdi. Sonra digər presviteriyan kilsəsi olan və rezervasiyaya yaxın ərazidə yerləşən kilsəyə getdi və yerli amerikalılar üçün xütbə verdi. 1962-ci ilin martında Qədim Puebloya geri döndü və oradakı yerlilər üçün də xütbə verdi. Oradan yenidən Arizona Universitetinə gedərək, orada nitq ilə çıxış etdi. Kinq bundan sonra da yerli amerikalılar məsəlsəini daim gündəmində saxlamışdır. 1963-cü ildəki Vaşinqtona yürüş zamanı yürüşçülər arasında xeyli sayda Cənubi Dakotadan olan yerlilər və Navaxo tayfası üzvləri var idi.} Amerika yerliləri 1968-ci ildə baş tutmuş "Kasıb xalqın kompaniyası"nda da aktiv formada iştirak etmişdilər.
Kinqin insan haqları hərəkatındakı fəaliyyəti 1960-cı illərdəki yerli amerikalıların insan haqları hərəkatının və onun bəzi rəhbərlərinin ilham mənbəyi olmuşdu. Pavni tayfasının üzvü, Yerli Amerikalıların Haqları Fondunun yaradıcılarından biri və ciracı direktoru Con Exohavk deyirdi:
| | Dr.Kinqin bu ölkənin qanunları əsasında bərabərlik üçün insan haqları hərəkatındakı fəaliyyətindən ilhamlanaraq düşündük ki, biz də qanunların nəzarəti altında öz hindliliyimizi inkişaf etdirərək, 1831-ci ildə imzalanmış tayfaların suverenliyi haqqında qanunlar əsasında öz qanunlarımızla tayfa formasında yaşayaraq öz bölgəmizi idarə edə bilərik. | |
Siyasəti
CXLK-nin lideri kimi Kinq heç bir zaman hər hansısa ABŞ siyasi partiyasını və ya namizədini dəstəkləməmişdir. Özü bu barədə deyirdi:
| | Mən hiss edirəm ki, bir nəfər bitərəf qalmalıdı, beləliklə həmin şəxs bir partiyanın rəhbəri və ya xidmətçisi olmayacaq, hər partiyanın fəaliyyətinə obyektiv yanaşa biləcəkdir. | |
1958-ci ildəki müsahibəsində "mən düşünürəm ki, nə Respublikaçılar partiyası, nə də Demokratlar partiyası Allahın hər şeyə yetən gücünə sahib deyillər. Onların hər ikisinin zəiflikləri vardır…və qırılmaz formada heç bir partiyaya bağlı deyiləm" sözlərini işlətmişdi.
Kinq hər iki partiyanın irqi bərabərliyin təmin edilməsi üçün etdiklərini tənqid edərək demişdi:
| | Əslində, qaradərililər həm respublikaçılar, həm də demokratlar tərəfindən xəyanətə uğramışdır. Demokratlar Cənubi Diksiekratların müvəqqəti həvəslərinə və kaprizlərinə qapılaraq xəyanət etdilər. Respublikaçılar cənub ştatlarındakı sağçı respublikaçıların aşkar ikiüzlü mürtəcə qüvvələrinə qatılaraq xəyanət etdilər. Və cənublu Diksiekratlarla, sağçı mürtəce tərəfdarları olan şimallı respublikaçıların koalisiyası bu yerlərdəki insan haqları hərəkatının hər bir liberal qanunvericilik cəhdini məğlub etdi. | |
Kinqin açıq formada heç vaxt heç bir partiyanı və namizədi dəstəkləməməsinə baxmayaraq, 1956-cı ildə insan haqları dəstəkçisinə yazdığı məktubda 1956-cı il prezident seçkilərində Adlay Stivensonamı, yoxsa DVayt Eyzenhauermi səs verəcəyinə qərar verə bilmədiyini yazmışdı. Lakin keçmişdə demokratlara səs verdiyini də vurğulamışdı.Avtobioqrafiyasında qeyd edir ki, 1960-cı il seçkilərində Con Kennediyə səs vermişdi. "Bu barədə isə mən hiss edirdim ki, o, ən yaxşı prezident olacaq" sözlərini yazmışdır. Birinci prezidentliyi dövründə Kennedi ilə bütün məsələlərdə razılaşmasalar da, Kinq qeyd edir ki, əgər sağ qalsaydı ikinci dövr prezidentliyi üçün də ona səs verərdi.
Kinq 1964-cü il seçkiləri barədə iddia edir ki, "onun bütün dəstəkçiləri və təmiz qəlbli insanlar" respublikaçıların namizədi senator Berri Qoldvatənin əleyhinə səs vermişdir. Kinqin Berrinin prezidetn seçilməsini dünya və millət üçün fəciə və sui-qəsd olacağını yazırdı.
Kinq demokratik sosializm ideallarının dəstəkçisi idi. Sosializmin kommunizm ilə assosiasiya edilməsinə və o dövr Amerikasındakı mövcud şəraitə görə Kinq bunu birbaşa elan edə və açıq formada dəstəkləyə bilmirdi. King hesab edirdi ki, kapitalizm bir çox Amerika xalqının, xüsusən Afrika-Amerika cəmiyyətinin əsas ehtiyaclarını lazımi səviyyədə təmin edə bilməz.
Kompensasiya
Kinq bildirirdi ki, qaradərili amerikalılara və digər ziyan görmüş azlıqlara tarixi səhvlərə görə kompensasiya ödənilməlidir. 1965-ci ildə Pleyboy jurnalına verdiyi müsahibə zamanı bildirmişdi ki, afroamerikalılarla ağdərililər arasında bərabərliyin yaradılması əslində ağlar və qaralar arasındakı iqtisadi fərqləri aradan qaldıra bilməyəcəkdir. Kinq hesab edirdi ki, quldarlıq dövründə vurulmuş ziyana görə onlara kompensasiyanın verilməsi vurulan ziyanın dəhşətli dərəcədə yüksək olmasına görə qeyri-mümkündür, lakin o, hesab edirdi ki, hökumət bütün ziyan görmüş qruplara 10 il müddətinə 50 milyard dollar dəyərində yardım etməlidir.
Kinq kompensasiya kimi xərclənməsini istədiyi pulların ABŞ-də ailə münaqişələrini, boşanmaları, cinayət hadisələrini, qanunsuzluğu azaldacağını güman edirdi. O, bu ideyasını ödənməmiş əməyin qarşılığını ödəmək üçün lazımlı olduğunu bildirirdi, lakin Kinq həmçinin, əlavə edirdi ki, bu təkcə qaradərililərə aid olmamalı, bütün haqları istismar olunan irqlərin nümayəndələrinə şamil edilməlidir.
Ailə planlanması
Kinq 1966-cı ilin 5 may tarixində tərəfindən Marqaret Senger mükafatına layiq görülərkən demişdi:
| | Bu yaxınlarda mətbuat uçan dairələrin görülməsi barədə xəbərlərlə doludur. Bu hekayələrə etimad göstərməməyimiz lazım olsa da, onlar təsəvvürümüzün kosmosdan gələn qonaqların bizi necə mühakimə edəcəyi barədə fərziyyələr irəli sürməsinə imkan verir. Bizimlə əlaqədən keyləşəcəklərindən qorxuram. Onlar müşahidə edəcəklər ki, biz ölüm planlanması üçün müharibə strategiyalarına və mühəndislik ləvazimatlarının yaradılmasına milyardlarla pul xərcləyirik. Onlar eyni zamanda xəstəlik və digər səbəblərlə ölümün qarşısını almaq üçün milyonlarla pul xərclədiyimizi də görəcəklər. Nəhayət, planetimizdəki həyat üçün vacib təhdid olan əhali planlaması üçün çox aşağı səviyyəli pul xərcləyirik. Bizim yad planetdən gələn ziyarətçilərimiz öz rəhbərlərinə planetimizdə gələcəyi qeyri-müəyyən və qaranlıq, çılğın irqin məskunlaşdığını məruzə etsə, səhv etmiş olmaz. Çarəsi asanlıqla tapıla bilən zərərli bir vəziyyətin mövcudluğundan daha faciəli bir hal yoxdur. Ailənin planlaşdırılması, əhalini dünya qaynaqları ilə əlaqələndirmək mümkündür, praktik və zəruridir. Qaranlıq əsrlərin və ya hələ başa düşmədiyimiz müasir xəstəliklərdən fərqli olaraq, əhalinin həddindən artıq artması "xəstəliyini" əlimizdə olan və kəşf edə biləcəyimiz qaynaqlarla həll edə bilərik. Çatışmayan məsələ həll yolu haqqında kifayət qədər məlumat deyil, problemin ciddiliyini və onun qurbanı olan milyardların təhsili haqqında universal şüurdur ...} | |
Televiziya
Aktrisa 1967-ci ildə şousunu tərk edərək musiqili teatra geri dönmək istəyirdi. Lakin o, şounun izləyicisi olan Kinqlə danışdıqdan sonra fikrini dəyişdirdi. King Nikolsa izah etdi ki, onun xasiyyəti daha böyük irqi harmoniya və əməkdaşlığın gələcəyini göstərir.
| | Sən getdiyimiz yerin görüntüsünsən, sən indidən 300 il öndəsən. Bu indi harda olmağımız və nə etdiyimiz mənasına gəlir. Nə işlə məşöulsansa, onu etməyə davam et. Sən bizim ilham mənbəyimizsən. | |
Nikolsun dediyinə görə, Kinq və onun həyat yoldaşı Koretta öz azyaşlı uşaqlarına yalnız Star Trekə baxmağa icazə verirdilər. Nikols sonradan şounu tərk etdi.
Dövlət nəzarəti və təzyiqlər
FTB nəzarəti və dinlənilməsi
FTB-nin rəhbəri Edqar Huver Kinqin insan haqları hərəkatındakı nüfuzuna zərbə vurmaq üçün daim nəzarətdə saxlanılmasını əmr etmişdi.ABŞ Konqresindəki araşdırmanın 1975-ci ildəki hesabatında Kinqin 1963-cü ilin dekabr ayından 1968-ci ildə ölümünə qədər FTB-nin intensiv araşdırıldığı bildirilirdi. Bu araşdırmanın əsas məqsədi insan haqları hərəkatının lideri kimi Kinqin nüfuzuna xələl yetirmək və onu "neytrallaşdırmaq" idi.
1963-cü ilin sonlarında FTB ABŞ baş prokuroru Robert Kennedidən Kinqin telefon danışıqlarını dinləmək üçün icazə almışdı. Büro həmçinin, prezident Con Kennedini də bu barədə məlumatlandırmışdı. Kennedi qardaşları Kinqin Nyu-Yorkdan olan hüquqşünas Stenli Levisonla olan münasibətlərini sonlandırmasını istəyirdilər. Çünki Levisonun ABŞ Kommunist Partiyası ilə əlaqələri mövcud idi. Robert Kennedinin telefon danışıqlarının dinlənilməsi üçün Huverə sınaq müddəti kimi 1 ay verməsinə baxmayaraq, Huver bu müddəti xeyli uzatmışdı.
Büro Levisonla Kinqin ev və ofislərindəki telefon xəttlərinə dinləmə cihazları yerləşdirmişdi. Kinqin ölkə boyunca çıxdığı səyahətlər zamanı qaldığı otellərə də bu dinləmə cihazları yerləşdirilirdi. Huver 1967-ci ildə Kinqin rəhbəri olduğu CXLK-nı də qaradərili millətçi təşkilatların siyahısına əlavə etmişdi:
| | Hədəf qrupu iflasa uğratmaq, alçaltmaq və ya gözdən salmaq üçün qrup rəhbərlərinin təşkilati və şəxsi qarşıdurmalarından istifadə edilməli, əks-kəşfiyyat üsullarından yararlanmada heç bir fürsət qaçırılmamalıdır.
| |
Kinqin əlaqələrinin MTA monitorinqi
ABŞ-nin Milli Təhlükəsizlik Agentliyinin "Minaret" adlı gizli əməliyyatına əsasən hər hansısa sahədə lider olan amerikalılar müşahidə altında saxlanılırdı. Müşahidə edilən liderlərdən biri də Kinq idi. Bunun əsas səbəbi isə onun ABŞ-nin Vyetnamdakı siyasətini tənqid etməsi idi. Sonradan əməliyyat MTA tərəfindən təftiş edilmiş və əməliyyatın qanunsuz olmasa da, "etibarsız olduğu qənaətinə gəlinmişdi."
Kommunizm iddiaları
Huver uzun müddət işçi birliklərinin və insan haqları hərəkatlarının kommunizmlə əlaqələrinin olmasından şübhələnmişdir. Beləliklə, Huver 1957-ci ildə FTB-yə Kinqi və onun təşkilatını izləmə əmri verdi. Halbuki, 1960-cı ilə qədər CXLK-nin tam direktoru yox idi. 1962-ci ilə qədər FTB-nin bu araşdırmaları səthi idi. 1962-ci ildə Kinqin ən çox inandığı məsləhətçilərdən birinin nyu-yorklu hüquqşünas Stenli Levison olduğu üzə çıxdı.
FTB Levisonun Kinqə təsir etməsi üçün göndərilməsindən qorxurdu. Bu məsələlərə görə Levison 1963-cü ildə partiyanı tərk etdi. Kommunizmlə əlaqəsi olduğu iddia edilən Kinqin bir digər köməkçisi isə Cek O'Dell idi.
Hər halda, FTB 1976-cı ildə Kinqin və ya CXLK-dan hər hansısa rəhbər şəxsin kommunizmlə əlaqəsinin olması barədə ortada heç bir sübutun olmadığını etiraf etdi.
Bu baş verənlərdən sonra Kinq kommunizmlə hər cür əlaqəni sərt formada rədd edirdi. jurnalına 1965-ci ildə verdiyi müsahibədə hərəkatdakı kommunistlərin sayının Florida ştatındakı Eskimos sayına bərabər olduğunu bildirmişdi.
Kinq iddia edirdi ki, Huver cənub ştatlarındakı siyasi gücləri zəiflətmək istəyir. Onun narahatlıqlarının səbəbi isə bu siyasi güclərin kommunist təsir dairəsinə düşə biləcəyindən qaynaqlanır. Kinq bildirirdi ki, bu yalnız cənubdakı qatı sağçı elementlərə və irqçilərə kömək edə bilər. Huver Kinqin sözlərinə inanmırdı və Kinqi ölkənin "ən tanınmış yalançısı" deyə tərif edirdi. Kinqin Vaşinqtona yürüş zamanı 28 avqust 1963-cü ildə "Mənim bir arzum var" nitqini verməsindən sonra FTB onu ölkənin "ən təhlükəli və ən effektiv qaradərili lideri" deyə təsvir etmişdi. FTB iddia edirdi ki, Kinq "bilərək, könüllü şəkildə və davamlı olaraq kommunistlərlə işləyir və onlardan məsləhətlər alır."
Kinqin kommunizmlə əlaqəli olmasının sübut edilməsi cəhdləri dövlətin qorxularından əlavə, cənubdakı irqçilərin iddialarına görə daha da şiddətlənirdi. Onlar cənubdakı qaradərililərin vəziyyətlərinin yaxşı olduğunu, ortadakı problemlərin isə kommunistlər tərəfindən meydana atıldığını və qızışdırıldığını iddia edirdilər. Lakin 1950 və 1960-cı illərdəki qaradərili insan haqları hərəkatı tarixi I Dünya müharibəsindən də əvvələ uzanan qaradərili aktivizmindən meydana çıxmışdı. Kinq deyirdi:
| | Qaradərili inqilabı bütün böyük sosial dəyişikliklərlə eyni bətndən doğulmuş həqiqi inqilabdır. Bunlar isə dözülməz şərtlərdən və dözülməz vəziyyətlərdən meydana çıxır. | |
Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin nəzarəti
MKİ-nin 2017-ci ildə ictimaiyyətə elan etdiyi sənədlərdən məlum olur ki, idarə 1964-cü ilin 4 noyabr tarixində The Washington Post qəzetində çıxan xəbərdən sonra Kinqlə kommunizm arasındakı əlaqəni araşdırmağa başlamışdır. Məqalədə iddia edilirdi ki, Kinq Sovet İttifaqına dəvət edilmişdir. Kinqin köməkçisi isə bunu şərh etməkdən imtina etmişdir. Bu dövr ərzində Kinqə və digər insan haqları hərəkatı liderlərinə məxsus olan məktublar MKİ-nin HTLINGUA adlanan gizli proqramı əsasında ələ keçirilmişdi.
Zina
FTB Kinqin kommunizmlə təhlükəli əlaqələrinin olmasını özlüyündə kəşf etdikdən sonra çalışırdı ki, şəxsi həyatından istifadə edərək onun şəxsi nüfuzuna xələl yetirsin. FTB Kinqin evlilikdən kənar münasibətlərə sahib olduğunu göstərməyə çalışırdı. Lindon Conson Kinqi bir dəfə "hipokritikal keşiş" adlandırmışdı.
1989-cu ildə yazdığı avtobioqrafiyasına qeyd Kinqin "qadınlara qarşı zəifliyi"nin olduğunu bildirirdi. Lakin o, Kinqin İncildə bəhs edilən evlilikdən kənar cinsi münasibətin qadağan edilməsinə inandığını və başa düşdüyünü də qeyd edirdi. Bu qadağa ilə bağlı Kinqin çətinlik yaşadığını qeyd edən Ralf sonradan verdiyi müsahibədə yalnızca "qadınlaşdırma" ifadəsindən istifadə etdiyini, Kinqin evlilikdən kənar cinsi münasibətinin olmasını demədiyini və onun seksualdan daha çox emosianal olduğunu bildirmişdir.
Ralf həmçinin onun sözlərinə başqa don geydirərək gündəmə gətirən mətbuatı da tənqid etdi. Ralfın kitabına istinad edərək mətbuat iddia edirdi ki, guya öldürülməsindən bir gecə əvvəl Kinq seksual münasibətdə olmuşdu. Əsl yazıda isə Ralf Kinqin bir qadınla otaqdan çıxmasını gördüyünü yazmışdır. Ralf bu barədə "o, orada diskussiya apara, debat edə və ya o qadını hərəkata qoşmağa çalışa bilərdi, mən bilmirəm" sözlərini demişdi.
David Qarrou 1986-cı ildə yazdığı və "Xaç daşıyan" adlana kitabında Kinqin evlilikdən kənar münasibətlərindən bəhs edirdi. Garrou iddia edirdi ki, Kinq bu münasibətlərə özü üzərində hiss etdiyi psixoloji təzyiqi azaltmaq üçün girirdi.
Sui-qəsd zamanı polisin müşahidəsi
Yanğın söndürmə stansiyası Lorreyn hotelinin qarşısında, dayandığı taxta evin yaxınlığında yerləşirdi. Bu stansiyadan polislər Kinqi müşahidə altında saxlayırdılar. Kinqin Ceyms tərəfindən vurulduğu an polislər Kinqi kənardan müşahidə edirdilər. Atəş səsini eşidən polislər dərhal stansiyadan çıxaraq hotelə daxil oldular. Mülki geyimdə olan gizli polis Marrel MakKollouq Kinqə tibbi yardımı göstərmiş ilk şəxsdir. King və FTB arasındakı antaqonizm, qatili tapmaq üçün bütün lazimi bülletenlərinin olmaması və hadisə baş verən yerin yaxınlığında polislərin olması FTB-nin sui-qəsddə iştirak etdiyinə dair fərziyyələrə səbəb oldu.
Mükafatları və tanınması
Kinq ən azı 50-dən çox universitet və kollecdən fəxri dərəcələrlə mükafatlandırılmışdı. Kinq 1964-cü ilin 14 oktyabr tarixində Nobel Sülh Mükafatına layiq görüldü. O, bu mükafata layiq görülmüş ən gənc şəxsdir. O, bu mükafata ABŞ-dəki irqi diskriminasiyaya qarşı zorakılığa müraciət etmədən mübarizə apardığına görə layiq görülmüşdü. 1965-ci ildə o, tərəfindən Amerikan Azadlıq Medalyonu ilə mükafatlandırıldı. O, bu mükafat qəbul edərkən demişdi:
| | Azadlıq bir bütövdür. Ya sən hamısına sahibsən, ya da azad deyilsən. | |
Kinq 1957-ci ildə NAAKP tərəfindən "Spinqarn" mükafatına layiq görülmüşdür. İki il sonra isə "Azadlığa doğru iri addımlarla: Monqqomeri hekayəsi" kitabına görə Anisfild-Volf Kitab mükafatına layiq görüldü. 1966-cı ildə Amerikanın Planlı Valideynlik Federasiyası Kinqi "geridəqalmışlığa qarşı cəsarətli müqavimət göstərdiyinə və sosial ədalətin və insan ləyaqətinin inkişafına verdiyi ömürlük fədakarlığa görə" "Marqaret Sanger" Mükafatına layiq gördü. Həmçinin, həmin ildə üzvü seçildi. 1967-ci ildə Birləşmiş Krallığa 24 saatlıq səfər edərək Nyu Kasl Universitetindən fəxri dərəcəni qəbul etdi. O, bu mükafata layiq görülən ilk afroamerikalıdır. Mükafatın təqdim edilmə mərasimindəki çıxışında bu sözləri demişdi:
| | 3 vacid və böyük problem vardır ki, biz onlarla yalnız ABŞ-də yox, bütün dünyada qarşılaşırıq. Bu irqçilik, kasıblıq və müharibə problemidir. | |
3 dəfə Qremmi mükafatına namizəd olmasına baxmayaraq, ölümündən sonra, 1971-ci ildə "Ən Yaxşı Qeydə Alınmış Danışıq Mükafatı"na layiq görülmüşdür. O, bu mükafata Vyetnam müharibəsi barədə dediyi "Mən niyə Vyetnam müharibəsinə qarşı çıxıram ?" adlı çıxışına görə layiq görülmüşdü.
Ölümündən sonra, 1977-ci ildə ABŞ prezidenti Cimmi Karter tərəfindən "Prezident Azadlıq" medalı ilə təltif edilmişdir. Kinq və həyat yoldaşı Koretta ölümlərindən sonra, 2004-cü ildə "Konqres Qızıl" medalı ilə təltif edilmişdirlər.
Kinq Qallupun XX əsrin ən heyranedici şəxslər siyahısında ikinci yerdə qərarlaşmışdır. O, 1963-cü ildə Time jurnalı tərəfindən ilin adamı seçilmişdir. Time jurnalı tərəfindən 2000-ci ildə XX əsrin adamını seçmək üçün internet üzərindən səs vermə keçirmişdi. Kinq bu səsvermədə VI yeri tutmuşdu. Kinq Discovery Channel və AOL tərəfindən keçirilən "Ən Möhtəşəm Amerikan" müsabiqəsində III yeri tutmuşdur.
Beş dollarlıq əskinas
2016-cı ilin 20 aprelində ABŞ-nin xəzina naziri 2020-ci ilə qədər 5, 10 və 20 dollarlıq əskinasların yenidən dizayn ediləcəyini elan etdi. Lyu bildirdi ki, Linkolnun şəklinin 5 dollarlıq əskinasın üzərində saxlamaqla, əks tərəfdə Linkolnun memorial abidəsi yaxınlığında baş vermiş bəzi məşhur hadisələr əks etdiriləcəkdir. Əks etdirilməsi planlanan hadisələr içərisində Kinqin burada dediyi məşhur Mənim bir arzum var nitqi də var idi. Həmçinin, məşhur qaradərili ifaçı 1939-cu ildə burada verdiyi konsertin də təsvir edilməsi planlaşdırılmışdır.
Əsərləri
- Stride Toward Freedom: The Montgomery Story (1958) ISBN
- The Measure of a Man (1959) ISBN
- Strength to Love (1963) ISBN
- Why We Can't Wait (1964) ISBN
- Where Do We Go from Here: Chaos or Community? (1967) ISBN
- Conscience for Change|The Trumpet of Conscience (1968) ISBN
- A Testament of Hope: The Essential Writings and Speeches of Martin Luther King Jr. (1986) ISBN
- The Autobiography of Martin Luther King Jr. (1998), ed. ISBN
- "All Labor Has Dignity" (2011) ed. Michael Honey ISBN
- "Thou, Dear God": Prayers That Open Hearts and Spirits Collection of King's prayers. (2011), ed. Lewis Baldwin ISBN
- MLK: A Celebration in Word and Image Photographed by Bob Adelman, introduced by Charles R. JohnsonISBN
Həmçinin bax
Mənbə
İstinadlar
- Нитобург Э. Л. Кинг Мартин Лютер // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1973. Т. 12 : Кварнер — Конгур. С. 114–115.
- Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
- Ogletree, Charles J. All Deliberate Speed: Reflections on the First Half Century of Brown v. Board of Education. W. W. Norton & Co. 2004. səh. 138. ISBN .
- "Upbringing & Studies". The King Center. January 22, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: September 2, 2012.
- King, 1992. səh. 30–31
- Brown, DeNeen L. "The story of how Michael King Jr. became Martin Luther King Jr". The Washington Post. January 15, 2019. December 31, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: January 20, 2019.
- Mikkelson, David. "Four Things About King". Snopes. Snopes.com. July 19, 2003. July 27, 2023 tarixində . İstifadə tarixi: March 14, 2011.
- King, 1992. səh. 31
- . December 17, 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 24, 2014.
- Nsenga, Burton. "AfricanAncestry.com Reveals Roots of MLK and Marcus Garvey". 2020-01-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-01.
- Nelson, Alondra. The Social Life of DNA. 2016. 160–161. ISBN .
- Katznelson, Ira. When Affirmative Action was White: An Untold History of Racial Inequality in Twentieth-Century America. WW Norton & Co. 2005. səh. 5. ISBN .
- Millender, Dharathula H. Martin Luther King Jr.: Young Man with a Dream. Aladdin. 1986. 45–46. ISBN .
- Frady, Marshall. Martin Luther King, Jr: A Life. 2005. 12–15. ISBN .
- Pierce, Alan. Assassination of Martin Luther King Jr. Abdo Pub Co. 2004. səh. 14. ISBN .
- Blake, John. "How MLK became an angry black man". 2018-12-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-01.
- Carson, Clayborn. "Martin Luther King Jr". 2015-04-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-01.
- "An Autobiography of Religious Development". The Martin Luther King Jr. Research and Education Institute. Stanford University. 2014-12-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 15, 2018.
- Fleming, Alice. Martin Luther King Jr.: A Dream of Hope. Sterling. 2008. səh. 9. ISBN .
- King, 1992. səh. 35–36
- Frady, 2002. səh. 18
- Downing, Frederick L. To See the Promised Land: The Faith Pilgrimage of Martin Luther King, Jr. Mercer University Press. 1986. səh. 150. ISBN .
- Nojeim, Michael J. Gandhi and King: The Power of Nonviolent Resistance. Greenwood Publishing Group. 2004. səh. 179. ISBN .
- Baldwin, Lewis V. There is a Balm in Gilead: The Cultural Roots of Martin Luther King, Jr. Minneapolis: Fortress Publishing. 1991. 281–282. ISBN . July 27, 2023 tarixində . İstifadə tarixi: July 5, 2018.
- Baldwin, Lewis V. There is a Balm in Gilead: The Cultural Roots of Martin Luther King, Jr. Minneapolis: Fortress Publishing. 1991. səh. 167. ISBN . July 27, 2023 tarixində . İstifadə tarixi: July 5, 2018.
- . Through It All: Reflections on My Life, My Family, and My Faith. Atria Books. 2009. 44–47. ISBN .
- L. Lewis, David. King: A Biography. University of Illinois Press. 2013. səh. 27.
- Frady, 2002. səh. 20–22
- "Coretta Scott King". The Daily Telegraph. February 1, 2006. November 13, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: September 8, 2008.
- Warren, Mervyn A. King Came Preaching: The Pulpit Power of Dr. Martin Luther King, Jr. InterVarsity Press. 2001. səh. 35. ISBN .
- Civil Rights History from the Ground Up: Local Struggles, a National Movement. University of Georgia Press. 2011. səh. 410. ISBN . 2022-05-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-01.
- Fuller, Linda K. National Days, National Ways: Historical, Political, And Religious Celebrations around the World. Greenwood Publishing. 2004. səh. 314. ISBN .
- Radin, Charles A. (October 11, 1991). "Panel Confirms Plagiarism by King at BU". The Boston Globe. p. 1.
- Baldwin, Lewis V. The Voice of Conscience: The Church in the Mind of Martin Luther King, Jr. Oxford University Press. 2010. 42–44. ISBN .
- Radin, Charles A. "Panel Confirms Plagiarism by King at BU". The Boston Globe. October 11, 1991. səh. 1.
- "Boston U. Panel Finds Plagiarism by Dr. King". The New York Times. October 11, 1991. November 8, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: November 13, 2013.
- Ling, Peter. "Plagiarism, preaching and prophecy: the legacy of Martin Luther King, Jr. and the persistence of racism [Review]". . 19 (4). October 1996: 912–916. doi:10.1080/01419870.1996.9993942.
- "King's Ph.D. dissertation, with attached note" (PDF). November 7, 2014 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: November 7, 2014.
- Manheimer, Ann S. Martin Luther King Jr.: Dreaming of Equality. Twenty-First Century Books. 2004. səh. 103. ISBN .
- "December 1, 1955: Rosa Parks arrested". CNN. March 11, 2003. September 18, 2007 tarixində . İstifadə tarixi: June 8, 2008.
- Walsh, Frank. The Montgomery Bus Boycott. Gareth Stevens. 2003. səh. 24. ISBN .
- McMahon, Thomas F. Ethical Leadership Through Transforming Justice. University Press of America. 2004. səh. 25. ISBN .
- Fisk, Larry J.; Schellenberg, John. Patterns of Conflict, Paths to Peace. Broadview Press. 1999. səh. 115. ISBN .
- King, 1992. səh. 9
- Jackson, 2006. səh. 53
- Frady, 2002. səh. 52
- Marable, Manning; Mullings, Leith. Let Nobody Turn Us Around: Voices of Resistance, Reform, and Renewal: an African American Anthology. Rowman & Littlefield. 2000. 391–2. ISBN .
- Miller, Steven P. Billy Graham and the Rise of the Republican South. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. 2009. səh. 92. ISBN . İstifadə tarixi: April 8, 2015.
- "Prayer Pilgrimage for Freedom". Civil Rights Digital Library. October 29, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: October 25, 2013.
- . The King Center. September 26, 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 7, 2015.
- Pearson, Hugh (2002). When Harlem Nearly Killed King: The 1958 Stabbing of Dr. Martin Luther King, Jr. Seven Stories Press. p. 37. ISBN .
- Graham, Renee. . The Boston Globe. vasitəsilə (abunə tələb olunur). February 4, 2002. May 14, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 20, 2013.
- . vasitəsilə (abunə tələb olunur). Associated Press. September 19, 2012. May 14, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 20, 2013.
- Measure of a Man, The // Martin Luther King, Jr., Encyclopedia. The Martin Luther King, Jr., Research and Education Institute, Stanford University. December 12, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: December 18, 2018.
- . Stanford University. October 1, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 30, 2013.
- Theoharis, Athan G.; Poveda, Tony G.; Powers, Richard Gid; Rosenfeld, Susan. The FBI: A Comprehensive Reference Guide. Greenwood Publishing. 1999. səh. 148. ISBN .
- Theoharis, Athan G.; Poveda, Tony G.; Powers, Richard Gid; Rosenfeld, Susan. The FBI: A Comprehensive Reference Guide. Greenwood Publishing Group. 1999. səh. 123. ISBN .
- Herst, 2007. səh. 372–74
- Wilson, Joseph; Marable, Manning; Ness, Immanuel. Race and Labor Matters in the New U.S. Economy. Rowman & Littlefield. 2006. səh. 47. ISBN .
- Schofield, Norman. Architects of Political Change: Constitutional Quandaries and Social Choice Theory. Cambridge University Press. 2006. səh. 189. ISBN .
- Shafritz, Jay M. International Encyclopedia of Public Policy and Administration. Westview Press. 1998. səh. 1242. ISBN .
- Loevy, Robert D.; Humphrey, Hubert H.; Stewart, John G. The Civil Rights Act of 1964: The Passage of the Law that Ended Racial Segregation. SUNY Press. 1997. səh. 337. ISBN .
- Bobbitt, David. The Rhetoric of Redemption: Kenneth Burke's Redemption Drama and Martin Luther King Jr.'s "I Have a Dream" Speech. Rowman & Littlefield. 2007. səh. 105. ISBN .
- Ling, Peter J. Martin Luther King, Jr. Routledge. 2002. 250–1. ISBN .
- Yeshitela, Omali. "Abbreviated Report from the International Tribunal on Reparations for Black People in the U.S." African People's Socialist Party. May 17, 2008 tarixində . İstifadə tarixi: June 15, 2008.
- King, Martin Luther. The Autobiography of Martin Luther King Jr. 2022-04-11 at the Wayback Machine Hatchette Digital. 2001. Accessed January 4, 2013.
- King, Martin Luther Jr. A Testament of Hope: The Essential Writings and Speeches of Martin Luther King Jr. Harper Collins. 1990. səh. 105. ISBN .
- King Center:Billy Graham mart 15, 2015, at the Wayback Machine Accessed September 15, 2014
- Glisson, 2006. səh. 190–93
- "Albany, GA Movement". Civil Rights Movement Veterans. July 7, 2010 tarixində . İstifadə tarixi: September 8, 2008.
- Frady, 2002. səh. 96
- Garrow, (1986) p. 246.
- McWhorter, Diane. Two Mayors and a King // Carry Me Home: Birmingham, Alabama: The Climactic Battle of the Civil Rights Revolution. Simon and Schuster. 2001. ISBN . 2022-04-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-04.
- Harrell, David Edwin; Gaustad, Edwin S.; Miller, Randall M.; Boles, John B.; Woods, Randall Bennett; Griffith, Sally Foreman. Unto a Good Land: A History of the American People, Volume 2. Wm B Eerdmans Publishing. 2005. səh. 1055. ISBN .
- "Birmingham USA: Look at Them Run". Newsweek: 27. May 13, 1963.
- Frady, 2002. səh. 113–14
- "Integration: Connor and King". Newsweek: 28,  , 33. April 22, 1963.
- King, Coretta Scott. "The Meaning of The King Holiday". The King Center. May 14, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: August 22, 2012.
- King, Martin Luther Jr. "Letter from Birmingham Jail". The Martin Luther King Jr. Research and Education Institute. January 7, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: August 22, 2012.
- Augustine.com – "Black History: Dr. Robert B. Hayling" 2016-01-22 at the Wayback Machine; David J. Garrow, Bearing the Cross: Martin Luther King Jr. and the Southern Christian Leadership Conference (Harper Collins, 1987) p 316–318
- "We Shall Overcome—Lincolnville Historic District". nps.gov. 2013-11-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-04.
- Jones, Maxine D.; McCarthy, Kevin M. African Americans in Florida: An Illustrated History. Pineapple Press. 1993. 113–5. ISBN .
- St. Augustine, Florida // Martin Luther King, Jr., Encyclopedia. The Martin Luther King, Jr., Research and Education Institute, Stanford University. July 6, 2022 tarixində . İstifadə tarixi: December 18, 2018.
- . . Interview. Playboy. yanvar 1965. May 5, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 10, 2012.
- "The Selma Injunction". Civil Rights Movement Veterans. December 25, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: September 8, 2008.
- El Naggar, Mona. "Found After Decades, a Forgotten Tape of King 'Thinking on His Feet[[:Şablon:'-]]". The New York Times. August 22, 2013. November 5, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: August 31, 2013.
- Gates, Henry Louis; Appiah, Anthony. Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience. Basic Civitas Books. 1999. səh. 1251. ISBN .
- Arsenault, Raymond. Freedom Riders: 1961 and the Struggle for Racial Justice. Oxford University Press. 2006. səh. 62. ISBN .
- De Leon, David. Leaders from the 1960s: A biographical sourcebook of American activism. Greenwood Publishing. 1994. 138–143. ISBN .
- Cashman, Sean Dennis. African-Americans and the Quest for Civil Rights, 1900–1990. NYU Press. 1991. səh. 162. ISBN .
- Rosenberg, Jonathan; Karabell, Zachary. Kennedy, Johnson, and the Quest for Justice: The Civil Rights Tapes. WW Norton & Co. 2003. səh. 130. ISBN .
- Schlesinger Jr., Arthur M. Robert Kennedy and His Times. Houghton Mifflin Books. 2002 [1978]. 350, 351. ISBN .
- Schlesinger Jr., Arthur M. Robert Kennedy and His Times. Houghton Mifflin Books. 2002 [1978]. səh. 351. ISBN .
- Marable, Manning. Race, Reform, and Rebellion: The Second Reconstruction in Black America, 1945–1990. Univ. Press of Mississippi. 1991. səh. 74. ISBN .
- Aron, Paul. Mysteries in History: From Prehistory to the Present. ABC-CLIO. 2005. 398–399. ISBN . 2022-04-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-04.
- Boggs, Grace Lee. Living for Change: An Autobiography. U of Minnesota Press. 1998. səh. 127. ISBN .
- Singleton, Carl; Wildin, Rowena. The Sixties in America. Salem Press. 1999. səh. 454. ISBN .
- Bennett, Scott H. Radical Pacifism: The War Resisters League and Gandhian Nonviolence in America, 1915–1963. Syracuse University Press. 2003. səh. 225. ISBN .
- . "Celebrating the Birthday and Public Holiday for Martin Luther King, Jr". Congressional Record. Library of Congress. yanvar 16, 2007. July 28, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: July 11, 2011.
- Powers, Roger S.; Vogele, William B.; Kruegler, Christopher; McCarthy, Ronald M. Protest, power, and change: an encyclopedia of nonviolent action from ACT-UP to Women's Suffrage. Taylor & Francis. 1997. səh. 313. ISBN .
- Younge, Gary. "I have a dream". The Guardian. August 21, 2003. August 27, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: January 9, 2013.
- Hansen, Drew. The Dream: Martin Luther King Jr. and the Speech that Inspired a Nation. HarperCollins. 2005. səh. 98. ISBN .
- King, Martin Luther Jr.; King, Coretta Scott. The Words of Martin Luther King Jr.: Second Edition. Newmarket Press. 2008. səh. 95. ISBN .
- Moore, Lucinda. "Dream Assignment". Smithsonian. August 1, 2003. January 5, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2008.
- James T. Patterson, Grand Expectations: The United States, 1945–1974 (Oxford University Press 1996) pp 482–85, 542–46
- Harvard Sitkoff, The Struggle for Black Equality (Hill and Wang; 2008) pp 152–53
- Patrick, Alvin. . CBS News. CBS Interactive Inc. August 30, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 31, 2013.
- King, 1998. səh. 6
- King, 1998. səh. 276–79
- Jackson, 2006. səh. 222–23
- Isserman, Maurice; Kazin, Michael. America Divided: The Civil War of the 1960s. Oxford University Pressk. 2000. səh. 175. ISBN .
- Azbell, Joe. The Riotmakers. Oak Tree Books. 1968. səh. 176.
- "Theodore Parker And The 'Moral Universe'". National Public Radio. September 2, 2010. June 27, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: January 24, 2013.
- Leeman, Richard W. African-American Orators: A Bio-critical Sourcebook. Greenwood Publishing. 1996. səh. 220. ISBN .
- Democracy Now!. Rare Video Footage of Historic Alabama 1965 Civil Rights Marches, MLK's Famous Montgomery Speech. April 20, 2022 tarixində . İstifadə tarixi: May 5, 2018.
- "North Lawndale". Encyclopedia. Chicago History. January 30, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: September 8, 2008.
- Ralph, James. Northern Protest: Martin Luther King Jr., Chicago, and the Civil Rights Movement. Harvard University Press. 1993. səh. 1. ISBN .
- Cohen, Taylor, 2000. səh. 347
- Cohen, Taylor, 2000. səh. 416
- Fairclough, Adam. To Redeem the Soul of America: The Southern Christian Leadership Conference & Martin Luther King Jr. University of Georgia Press. 1987. səh. 299. ISBN .
- Baty, Chris. Chicago: City Guide. Lonely Planet. 2004. səh. 52. ISBN .
- Stone, Eddie. Jesse Jackson. Holloway House Publishing. 1988. 59–60. ISBN .
- Isserman, Maurice; Kazin, Michael. America Divided: The Civil War of the 1960s. Oxford University Press. 2000. səh. 200. ISBN . See also: Miller, Keith D. Voice of Deliverance: The Language of Martin Luther King Jr. and Its Sources. University of Georgia Press. 1998. səh. 139. ISBN .
- Lentz, Richard. Symbols, the News Magazines, and Martin Luther King. LSU Press. 1990. səh. 230. ISBN .
- Slessarev, Helene. The Betrayal of the Urban Poor. Temple University Press. 1997. səh. 140. ISBN .
- Mis, Melody S. Meet Martin Luther King, Jr. Rosen Publishing Group. 2008. səh. 20. ISBN .
- CIA. "Views on Black Militant Situation in Chicago" (PDF). October 5, 1967. September 17, 2021 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: February 13, 2018.
- Luther King Jr, Martin. "MLK's vehement condemnations of US militarism are more relevant than ever". 10 May 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 21 Jan 2013.
- Luther King Jr, Martin. "The 11 Most Anti-Capitalist Quotes from Martin Luther King Jr". 15 April 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 21 Jan 2019.
- Peter Braunstein. The Sixties Chronicle. Legacy Publishing. 2004. səh. 311. ISBN .
- Alexander Remington. "The Rev. James L. Bevel dies at 72; civil rights activist and top lieutenant to King". Los Angeles Times. December 24, 2008. January 10, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: September 15, 2014.
- Krenn, Michael L. The African American Voice in U.S. Foreign Policy Since World War II. Taylor & Francis. 1998. səh. 29. ISBN .
- Robbins, 2007. səh. 102
- Robbins, 2007. səh. 109
- Harding, James M.; Rosenthal, Cindy. Restaging the Sixties: Radical Theaters and Their Legacies. University of Michigan Press. 2006. səh. 297. ISBN .
- Lentz, Richard. Symbols, the News Magazines, and Martin Luther King. LSU Press. 1990. səh. 64. ISBN .
- Robbins, 2007. səh. 106
- Baldwin, Lewis V. To Make the Wounded Whole: The Cultural Legacy of Martin Luther King, Jr. Fortress Press. 1992. səh. 273. ISBN .
- Long, Michael G. Against Us, But for Us: Martin Luther King Jr. and the State. Mercer University Press. 2002. səh. 199. ISBN .
- "A Prince of War Exposed". counterpunch.org. 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-04.
- Dyson, Michael Eric. Facing Death // April 4, 1968: Martin Luther King Jr.'s death and how it changed America. Basic Civitas Books. 2008. ISBN .
- David J. Garrow, Bearing the Cross (1986), pp. 440, 445.
- Pierre, Robert E. "Martin Luther King Jr. made our nation uncomfortable". The Washington Post. October 16, 2011. November 9, 2021 tarixində . İstifadə tarixi: August 17, 2012.
- Lawson, Payne və Patterson, 2006. səh. 148
- Franklin, Robert Michael. Liberating Visions: Human Fulfillment and Social Justice in African-American Thought. Fortress Press. 1990. səh. 125. ISBN .
- Obery M. Hendricks Jr., Ph. D. (January 20, 2014). The Uncompromising Anti-Capitalism of Martin Luther King Jr. 2015-02-17 at the Wayback Machine . Retrieved January 21, 2014.
- King, Martin Luther Jr.; King, Coretta Scott; King, Dexter Scott. The Martin Luther King Jr. Companion: Quotations from the Speeches, Essays, and Books of Martin Luther King, Jr. St. Martin's Press. 1998. səh. 39. ISBN .
- Zinn, Howard. The Power of Nonviolence: Writings by Advocates of Peace. Beacon Press. 2002. 122–123. ISBN .
- Engler, Mark; Engler, Paul. "Why Martin Luther King Didn't Run for President". Rolling Stone. January 18, 2016. January 13, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: March 16, 2017.
- "1967 Year In Review". United Press International. January 3, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: November 30, 2010.
- . 1968: The Year That Rocked the World. (). 2004. səh. 46. ISBN .
- Robinson, Douglas. "Dr. King Calls for Antiwar Rally in Capital February 5–6". The New York Times. January 13, 1968. səh. 4. November 5, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: April 22, 2010.
- "Searching for the Enemy of Man" in Nhat Nanh, Ho Huu Tuong, Tam Ich, Bui Giang, Pham Cong Thien". Dialogue. Saigon: La Boi. 1965. 11–20. October 27, 2006 tarixində . İstifadə tarixi: September 13, 2010., Archived on the African-American Involvement in the Vietnam War website
- Speech made by Martin Luther King, Jr. at the Riverside Church, NYC. "Beyond Vietnam". Archived on the African-American Involvement in the Vietnam War website. April 4, 1967. August 20, 2006 tarixində . İstifadə tarixi: September 13, 2010.
- King, Martin Luther, Jr. (letter). "Nomination of Thich Nhat Hanh for the Nobel Peace Prize". Archived on the Hartford Web Publishing website. January 25, 1967. February 25, 2021 tarixində . İstifadə tarixi: September 13, 2010.
- Vigil, Ernesto B. The Crusade for Justice: Chicano Militancy and the Government's War on Dissent. University of Wisconsin Press. 1999. səh. 54. ISBN .
- Kick, Russell. You are Being Lied to: The Disinformation Guide to Media Distortion, Historical Whitewashes and Cultural Myths. The Disinformation Campaign. 2001. səh. 1991. ISBN .
- Sullivan, Dan. "Where Was Martin Luther King Heading?". savingcommunities.org. April 15, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: January 20, 2015.
- . The Progress Report. January 9, 2007. February 4, 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 4, 2015.
- Yglesias, Matthew. "Martin Luther King's Case for a Guaranteed Basic Income". Slate. August 28, 2013. January 20, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: January 20, 2015.
- Lawson, Payne və Patterson, 2006. səh. 148–49
- Isserman, Maurice. The Other American: The Life of Michael Harrington. Public Affairs. 2001. səh. 281. ISBN .
- McKnight, Gerald D. 'The Poor People Are Coming!' 'The Poor People Are Coming!' // The last crusade: Martin Luther King Jr., the FBI, and the poor people's campaign. Westview Press. 1998. ISBN .
- Engler, Mark. "Dr. Martin Luther King's Economics: Through Jobs, Freedom". The Nation. January 15, 2010. February 21, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: July 19, 2012.
- "1,300 Members Participate in Memphis Garbage Strike". . February 1968. November 2, 2006 tarixində . İstifadə tarixi: January 16, 2012.
- "Memphis Strikers Stand Firm". . March 1968. November 2, 2006 tarixində . İstifadə tarixi: January 16, 2012.
- Davis, Townsend. Weary Feet, Rested Souls: A Guided History of the Civil Rights Movement. . 1998. səh. 364. ISBN .
- Thomas, Evan. "The Worst Week". Newsweek. November 19, 2007. səh. 2. October 10, 2008 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2008.
- Montefiore, Simon Sebag. Speeches that Changed the World: The Stories and Transcripts of the Moments that Made History. Quercus. 2006. səh. 155. ISBN .
- King V. Jowers Conspiracy Allegations // United States Department of Justice Investigation of Recent Allegations Regarding the Assassination of Dr. Martin Luther King, Jr. . June 2000. January 13, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: July 11, 2011.
- Pilkington, Ed. "40 years after King's death, Jackson hails first steps into promised land". The Guardian. April 3, 2008. April 8, 2022 tarixində . İstifadə tarixi: June 11, 2008.
- Garner, Joe; Cronkite, Walter; Kurtis, Bill. We Interrupt This Broadcast: The Events that Stopped Our Lives ... from the Hindenburg Explosion to the Attacks of September 11. Sourcebooks. 2002. səh. 62. ISBN .
- Pepper, William. An Act of State: The Execution of Martin Luther King. Verso. 2003. səh. 159. ISBN .
- Purnick, Joyce. "Koch Says Jackson Lied About Actions After Dr. King Was Slain". The New York Times. April 18, 1988. November 11, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: June 11, 2008.
- Lokos, Lionel. House Divided: The Life and Legacy of Martin Luther King. Arlington House. 1968. səh. 48.
- . PBS. January 25, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 12, 2008.
- "1968: Martin Luther King shot dead". On this Day. BBC (2006). April 4, 1968. March 11, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2008.
- Risen, Clay. A Nation on Fire: America in the Wake of the King Assassination. John Wiley & Sons. 2009. ISBN .
- Klein, Joe (2006). Politics Lost: How American Democracy was Trivialized by People Who Think You're Stupid. New York: Doubleday. p. 6. ISBN
- . Robert Kennedy: A Memoir (3rd). : . 1988. səh. 248. ISBN .
- "1968 Year In Review". United Press International. October 21, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: November 30, 2010.
- "AFSCME Wins in Memphis". The Public Employee. April 1968. November 2, 2006 tarixində . İstifadə tarixi: January 16, 2012.
- Manheimer, Ann S. Martin Luther King Jr.: Dreaming of Equality. Twenty-First Century Books. 2004. səh. 97. ISBN .
- Dickerson, James. Dixie's Dirty Secret: The True Story of how the Government, the Media, and the Mob Conspired to Combat Immigration and the Vietnam Antiwar Movement. ME Sharpe. 1998. səh. 169. ISBN .
- Hatch, Jane M.; Douglas, George William. The American Book of Days. Wilson. 1978. səh. 321.
- King, Martin Luther, Jr. Dream: The Words and Inspiration of Martin Luther King, Jr. Blue Mountain Arts. 2007. səh. 26. ISBN .
- Werner, Craig. A Change is Gonna Come: Music, Race & the Soul of America. University of Michigan Press. 2006. səh. 9. ISBN .
- "From small-time criminal to notorious assassin". CNN. 1998. October 25, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: September 17, 2006.
- Knight, Peter. Conspiracy Theories in American History: An Encyclopedia. ABC-CLIO. 2003. səh. 402. ISBN .
- "Questions left hanging by James Earl Ray's death". BBC. April 23, 1998. January 12, 2009 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2008.
- Frank, Gerold. An American Death: The True Story of the Assassination of Dr. Martin Luther King Jr. and the Greatest Manhunt of our Time. Doubleday. 1972. səh. 283.
- James Polk. "The case against James Earl Ray". CNN. December 29, 2008. July 14, 2014 tarixində . İstifadə tarixi: July 12, 2014.
- "James Earl Ray, convicted King assassin, dies". CNN. April 23, 1998. October 29, 2006 tarixində . İstifadə tarixi: September 17, 2006.
- . The King Center. May 6, 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2008.
- Sack, Kevin; Yellin, Emily. . The New York Times. December 10, 1999. January 26, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 20, 2013.
- Smith, Robert Charles; Seltzer, Richard. Contemporary Controversies and the American Racial Divide. Rowman & Littlefield. 2000. səh. 97. ISBN .
- // United States Department of Justice Investigation of Recent Allegations Regarding the Assassination of Dr. Martin Luther King, Jr. . June 2000. January 13, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 11, 2011.
- Posner, Gerald. "The Truth About Memphis". The Washington Post. January 30, 1999. səh. 2. November 11, 2012 tarixində .
- "Loyd Jowers, 73, Who Claimed A Role in the Killing of Dr. King". The New York Times. May 23, 2000. July 15, 2014 tarixində .
- Canedy, Dana. "A Minister Says His Father, Now Dead, Killed Dr. King". The New York Times. April 5, 2002. November 10, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: November 4, 2019.
- Sargent, Frederic O. The Civil Rights Revolution: Events and Leaders, 1955–1968. McFarland. 2004. səh. 129. ISBN .
- Pepper, William. An Act of State: The Execution of Martin Luther King. Verso. 2003. səh. 182. ISBN .
- King, Desmond. "The colours of conspiracy". Times Higher Education. March 14, 2003. January 29, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: January 29, 2018.
- Branch, Taylor. . Simon & Schuster. 2006. səh. 770. ISBN .
- Goodman, Amy; Gonzalez, Juan. "Jesse Jackson On 'Mad Dean Disease', the 2000 Elections and Rev. Dr. Martin Luther King". . January 15, 2004. February 19, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: September 18, 2006.
- . U.S. Department of Housing and Urban Development. March 27, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 19, 2012.
- Ansell, Gwen. Soweto Blues: Jazz, Popular Music, and Politics in South Africa. Continuum International Publishing Group. 2005. səh. 139. ISBN .
- Clinton, Hillary Rodham. It Takes a Village: And Other Lessons Children Teach Us. Simon & Schuster. 2007. səh. 137. ISBN .
- Peters, William. "A Class Divided: One Friday in April, 1968". Frontline. PBS. June 5, 2008 tarixində . İstifadə tarixi: June 15, 2008.
- Krugman, Paul R. The Conscience of a Liberal. W. W. Norton & Company. 2009. səh. 84. ISBN .
- "Nobel Lecture". Nobelprize.org. December 10, 1998. June 24, 2016 tarixində . İstifadə tarixi: May 18, 2016.
- "King remembered for civil rights achievements". January 18, 1999. August 5, 2016 tarixində . İstifadə tarixi: May 18, 2016.
- "Interview with John Hume (26 minutes)". August 31, 2006. June 24, 2016 tarixində . İstifadə tarixi: May 20, 2016.
- "The King Center's Mission". . April 12, 2008 tarixində . İstifadə tarixi: June 15, 2008.
- Copeland, Larry. "Future of Atlanta's King Center in limbo". USA Today. February 1, 2006. August 29, 2008 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2008.
- "Chairman's Message: Introduction to the King Center and its Mission". The King Center. January 18, 2008 tarixində . İstifadə tarixi: June 15, 2008.
- . Higher Ground Productions. May 13, 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 15, 2008.
- "The Triple Evils". . August 3, 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2008.
- Williams, Brandt. "What would Martin Luther King do?". . January 16, 2005. July 19, 2008 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2008.
- "IBM advertisement". . January 14, 1985. səh. 13A.
- "Proclamation 6401 – Martin Luther King Jr. Federal Holiday". The American Presidency Project. 1992. October 5, 2008 tarixində . İstifadə tarixi: September 8, 2008.
- "Martin Luther King Day". U.S. Department of State. March 28, 2008 tarixində . İstifadə tarixi: June 15, 2008.
- Goldberg, Carey. "Contrarian New Hampshire To Honor Dr. King, at Last". The New York Times. May 26, 1999. December 11, 2008 tarixində . İstifadə tarixi: June 15, 2008.
- "The History of Martin Luther King Day". Infoplease. 2007. July 4, 2011 tarixində . İstifadə tarixi: July 4, 2011.
- "Martin Luther King Day Weekend 2012" (PDF). Episcopal Church. May 23, 2012 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: January 4, 2013.
- . St. Bartholomew Lutheran Church. February 16, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 10, 2013.
- "Martin Luther King Peace Committee; Martin Luther King Peace Committee; Newcastle University". Newcastle University. 2022-08-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-06.
- "Martin Luther King Honorary Degree Ceremony". Newcastle University. 2018-12-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-06.
- Ward, Brian. "A King in Newcastle; Martin Luther King Jr. and British Race Relations, 1967–1968". The Georgia Historical Quarterly. 79 (3): 599–632.
- "Statue unveiled in honour of Martin Luther King Jr". November 13, 2017. July 20, 2022 tarixində . İstifadə tarixi: November 6, 2019.
- "New name for Newcastle University's Student Union Mensbar revealed". March 11, 2017. September 12, 2022 tarixində . İstifadə tarixi: November 6, 2019.
- Rosen, Jody. "Here Are Hundreds More Artists Whose Tapes Were Destroyed in the UMG Fire". The New York Times. June 25, 2019. July 1, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: June 28, 2019.
- "Martin Luther King Jr., Justice Without Violence – April 3, 1957". Mlk-kpp01.stanford.edu. September 8, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: July 9, 2013.
- The Martin Luther King Jr. Research and Education Institute. Why Jesus Called A Man A Fool 2015-04-21 at the Wayback Machine. Delivered at Mount Pisgah Missionary Baptist Church, Chicago, Illinois, on 27 August 1967.
- . 2013. 'A Gift Of Love': Martin Luther King's Sermons From Strength To Love (EXCERPT) 2017-10-19 at the Wayback Machine.
- Chakko Kuruvila, Matthai. "Writings show King as liberal Christian, rejecting literalism". San Francisco Chronicle. January 15, 2007. June 29, 2022 tarixində . İstifadə tarixi: June 5, 2019.
- Luther King Jr, Martin. "Dr. Martin Luther King, Jr. speaking at The New School". 8 September 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 21 Jan 2013.
- Farrell, James J.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Martin Luter Kinq ing Martin Luther King Jr 15 yanvar 1929 Atlanta 4 aprel 1968 Memfis Tennessi 1955 ci ilden 1968 ci ilde bas vermis qetline qederki dovrde afroamerikan insan haqlari herekatinin en uzde olan liderlerinden biri dini rehber ve aktivist Corciya statinin Atlanta seherinde anadan olmusdur Xristian inancindan ve Mahatma Qandinin fealiyyetinden ilhamlanaraq heyata kecirdiyi dinc itaetsizlik ve zorakiliga bas vurmama yollari ile insan haqlari ugrunda apardigi mubarizeye gore taninir Martin Luter Kinqing Martin Luther King Jr Sexsi melumatlarDogum adi Michael King Jr Dogum tarixi 15 yanvar 1929 1929 01 15 Dogum yeri AtlantaVefat tarixi 4 aprel 1968 1968 04 04 39 yasinda Vefat yeri Memfis Selbi d Tennessi ABSVefat sebebi gulle yarasi d Tehsili Morhaus Kolleci d 1944 1948 Krozer Ilahiyyat Seminariyasi d 1948 1951 Boston Universiteti 1951 1955 Fealiyyeti huquq mudafiecisi ilahiyyatci vaiz d din xadimi d yazici pastor d pasifist humanist insan huquqlari feali sulh aktivisti siyasetciDini BaptizmElmi fealiyyetiElm sahesi rasizm Seqreqasiya siyaset publisistikaElmi derecesi felsefe doktoru 1955 Teltifleri source source thekingcenter org Vikianbarda elaqeli mediafayllar Kinq 1955 ci ilde heyata kecirilmis teskil etmis ve 1957 ci ilde ilk prezidenti olmusdur Bu teskilat ile 1962 ci ilde Corciyanin Albani seherinde irqi ayri seckiliye qarsi ugursuz mubarize teskil etmisdir 1963 cu il dinc Birminqem etirazlarinin teskiline komek etmisdir 1963 cu il Vasinqtona yurusun teskilatcilarindan biri olmus ve orada ozunun meshur Menim bir arzum var nitqini demisdir 14 oktyabr 1964 cu ilde Kinq irqi ayri seckiliye qarsi apardigi mubarizeye gore Nobel Sulh mukafatini qazanmisdir 1965 ci ilde Selmadan Montqomeriye yurusun teskiline komek etmisdir Novbeti il o ve teskilati herekati simala Cikaqoya dogru yonlendirmisdir Bu illerde daha cox kasibliga ve Vyetnam muharibesine qarsi mubarizeye fokuslanmisdir 1967 ci ilde Vyetnam muharibe ile bagli etdiyi cixisdan sonra liberal muttefiqlerinin ekseriyyeti ile munasibetleri pozulmusdu FTB uzun muddet onun kommunist elaqelerinin olub olmamasini arasdirmis ve tapa bildikleri butun informasiyalari hokumete teqdim etmisdir 1968 ci ilde Kasib xalqin kompaniyasi adini verdiyi ve Vasinqtonu lerzeye getirmeyi planlayarken 4 aprel tarixinde Tennessi statindaki Memfis seherinde qetle yetirilmisdir Onun qetli ABS nin bir cox seherlerinde cixislara ve toqqusmalara sebeb olmusdu Iddia olunur ki Kinqin teqsiri subuta yetirilmis qatili Ceyms Orl Rey hokumet agentleri ile elbir olmus ve onlarin diktesi ile hereket etmisdir Kinqi qetle yetirdiyine gore 99 il hebse mehrum edilmis qatil 29 il hebsde qaldiqdan sonra 1998 ci ilde hepatit xesteliyinden xestexanada vefat etmisdir Onun hebs edilerken 41 yasi var idi Kinq olumunden sonra Prezident Azadliq medali ve Konqres Qizil medali ile mukafatlandirilmisdir 1971 ci ilden sonra ABS nin muxtelif seher ve statlarinda Martin Luter Kinq gunleri elan edilmis ve bu gunler tetil kimi qebul edilmisdir 1986 ci ilde Ronald Reyqanin imzaladigi qanunla bu federal seviyyeye dasinmisdir ABS de onun serefine adlandirilmis yuzlerle kuce var Vasinqton seherinin bir hissesine onun adi verilmisdir 2011 ci ilde Milli Mallda Martin Luter Kinq Memorialinin acilisi olmusdur Heyatinin erken dovru ve tehsiliSonradan afroamerikali Buker Vasinqton serefine adlandirilmis ve Kinqin oxudugu orta mekteb Kinq 1929 cu ilin 15 yanvarinda Corciya statinin Atlanta seherinde din xadimi Martin Luter Kinq Sr ile Alberta Vilyams Kinqin ailesinde anadan olmusdur Kinqin atasinin ve ozunun anadan olarken verilen adi Maykl Kinq idi lakin 1934 cu ilde atasi hem ozunun hem de oglunun adini deyisdirmisdi Ata Kinq Almaniyada teskil edilen Baptizm Dunya Alyansinin konfransinda istirak ederken cox tesirlenmisdi O protestant lider Martin Luterle elaqeli yerleri gezerken nasizmin yukselisini hiss etmisdi Alyans sonda antisemitizmi qinayan qerar qebul etmis ve ata Kinq Luter etirazinin gucune bir daha sahid olmusdu Atasi sonralar bildirmisdir ki ogluna Maykl adi qoyulmasi dogumda istirak eden hekimin sehvi neticesinde olmusdur Sonralar ise oglu Martin Luter Kinq adlandirilmasi barede sened almisdir Kinqin valideynlerinin her ikisi afroamerikali idi lakin ata terefden ulu baabsi irland menseli idi Kinq ortancil usaq idi ozunden boyuk Kristin Kinq Farris adli bacisi A D Kinq adli ise kicik qardasi olmusdur Kinq Kulekle sovrulanlar filminin 1939 cu il versiyasinin Atlantadaki teqdimatinda kilse xorunda ifa etmis oxumaqdan ve musiqiden xosu gelmisdir Gozel orqan ifacisi ve xor lideri olan anasi Kinqi oxumaq ucunj muxtelif kilselere aparmis ve onda bu xususiyyetlerin inkisafina xususi diqqet ayirmisdir Kinq esasen daha cox daha cox Isa kimi olmaq isteyirem xor musiqisini oxumaqdan xususi zovq alirmis O sonradan oz kilsesinde usaq xorunun uzvlerinden biri olmusdur Kinq deyirdi ki atasi onu 15 yasina qeder doymusdu Qonsulari atasinin Kinqi doymesini ve ona seni olumune doysem bele senden nese duzeldecem demeyini esitmisdi Kinq atasinin ayri seckiliye qarsi qururla ve qorxusuz formada mubarize apardigina sahid olmusdu O atasiyla birge olarken ona oglan deye muraciet eden yol polisini markete arxadan girmelisen deye ona irad tutan saticini diqqete almadigina defelerle sahidlik etmisdi Kinq usaq olarken agderili bir usaqla dost olmusdu Agderili usagin ailesinin Kinqin evinin yaninda biznesleri var idi 6 yasina catdiqdan sonra Kinq afroamerikalilar ucun ayrilmis mektebe dostu ise agderililer ucun ayrilmis mektebe yollandi O dostunu itirdi cunki agderili usagin atasi oglunun afroamerikali ile dostluq etmesini istemirdi Kinq heyatinin bir cox doneminde depressiyadan eziyyet cekmisdir Yeniyetmelik illerinde o ozunun ailesinin ve qonsularinin tez tez qarsilasdigi ve xususen cenub statlarinda genis yayilmis olan irqi ayri seckiliye gore agderililere nifret edirdi 12 yasi olarken ana nenesi olmus ve ozunu gunahkar hiss eden Kinq intihara cehd etmisdi Kinq ilk dovrlerde xristianligin bir cox doktirinasina subhe ile yanasirdi 13 yasinda bazar gunu mektebinde olarken Isa peygemberin fiziki olaraq dirilmesini redd etdiyini bildirmisdi O sonradan bildirmisdi ki bu hadiseden sonra subheler durmadan ortaya cixmaga baslamisdir lakin sonra Incilin hec kimin qaca bilmeyeceyi heqiqetlere sahib oldugunu bildirmis ve seminariyaya daxil olmusdur Atlantada boyuyen Kinq Kitabci T Vasinqton Orta Mektebinde tehsil almisdir Burada tehsil alarken natiqlik bacarigina gore secilmis ve mektebin debat komandasinin uzvu olmusdur 1942 ci ilde 13 yasi olarkn Atlanta jurnalinin en genc satis meneceri komekcisi olmus ve Neqro Elks Klubu terefinden Corciya statinin Dublin seherinde kecirilen rotariya yarisinda qalib gelmisdir Bu yarisdan qayidarken muellimi ile avtobusa minmek isteyerken buna surucu terefinden icaze verilmemisdi Surucu onlari geri qaytararken birinci agderili sernisinlerin eylesmesinin lazim oldugunu bildirmisdi Bu Kinqin qezebine sebeb olmus ve o etiraz etmisdi lakin muellimi onu sakitlesdirmis ve ona eger tabe olmasa qanunlari pozacagini bildirmisdi Kinq sonralar bu hadiseni onu en cox eseblesdiren hadise kimi qeyd edirdi Bacariqli sagird olan Kinq orta mektebin IX ve XII derecelerini kecmisdi Morhaus Kolleci Orta mektebi bitirmesine bir muddet qalmis tarixi baximdan gorkemli qaraderili kolleci olan Morhaus Kolleci imtahanlari kece bilen orta mekteb sagirdlerinin orada tehsil ala bileceklerini elan etdi Ikinci Dunya muharibesine gore kollecin telebelerinin bir hissesi tehsillerini dayandirmisdi ve kollec oz sinif otaqlarini doldurmaq isteyirdi 15 yasli Kinq imtahani ugurla kecdi ve kollece daxil oldu Universiteti bitirmeyine bir il qalmis 1947 ci ilde 18 yasli Kinq rahib olmaq qerarina geldi O dusunurdu ki daxilinde insanlia xidmet etme arzusu var ve bu arzunu dini xidmetle reallasdira biler Bu sebebden o Baptist kilsesi ile sulh bagladi O rasional rahib ola bileceyine ve ideyalara hetta sosial etirazlara hormetle yanasa bileceyine inanirdi Krozer Teologiya Seminariyasi Kinqin bitirdiyi Krozer Teologiya Seminariyasi 2009 1948 ci ilde Kinq Morhaus Kollecininin sosiologiya sahesinden mezun oldu O bundan sonra Pensilvaniya statinin Cester seherinde yerlesen Krozer Teologiya Seminariyasinda tehsilini davam etdirdi O burada 1951 ci ile qeder tehsil aldi Kinqin atasi onun tehsilini davam etdirmek barede qerarini tamamile destekleyirdi O Kinq ucun Cesterdeki Kalvari Baptist kilsesinde calisan ve aile dostu olan Pius Barbourla is gorusmesi teskil etmisdi Bundan sonra Kinq Kalvarinin oglanlari ndan birine cevrildi ve burada gelecekde qaraderili kilselerinin meshur natiqlerine cevrilecek ve tanis oldu Krozerde tehsil alarken Morhausdan sinif yoldasi olan Valter MakKall da ona qosuldu Kinq burada telebe teskilatinin prezidenti secildi Kinq bir defe oz otaginda pive gizleden telebeni tenbeh etmis ve ona Amerika qaraderilileri olaraq qara irqin numayendesi olmalarinin mohnetini cekdiklerini bildirmisdi Bu dovrde o Valter Raussenbuss sosiol xutbelerine maraq salmisdi Burada tehsil aldigi ilk 3 il erzinde o muessisenin kafesinde isleyen ve alman menseli miqrantin qizi ile romantik munasibetde idi Kinq bu qizla evlenmek fikrinde idi lakin dostlari onu bu fikirden yayindirmaga calisirdilar Cunki onlar hesab edirdiler ki iki ayri ayri irqin numayendesinin bir biri ile evlenmesi onlara qarsi her iki irqin dusmenciliyine sebeb olardi Hemcinin agderili qadinla evlenmesi Kinqin ABS nin cenub statlarina rahib kimi teyinat almasina ve islemesine de mane ola bilerdi Kinq oz dostuna bu mesele barede anasinin evlilikle bagli acilarina doze bilmediyini ve 6 ay sonra munasibetine son qoydugunu bildirmisdi lakin ondan ayrildiqdan sonra bele hemin qadina qarsi hissleri qalmisdi Bir dostu bu barede o hec vaxt sagalmadi sozlerini isletmisdi Kinq 1953 cu ilde valideynlerinin Alabama statinin Heyberger seherinde yerlesen evinde Koretta Skottla aile heyati qurmusdur Bu cutluyun 4 ovladi dunyaya gelmisdir Yolanda Kinq 1955 2007 Martin Luter Kinq III d 1957 Dekster Skott Kinq d 1961 ve Bernis Kinq 1963 Kinq evlilikleri muddetinde Korettaya insan haqlari herekatina aktiv formada qosulmasina mane olmus ondan evdar qadin ve ana olmasini istemisdir 1954 cu ilde 25 yasi olarken Alabama statinin Montqomeri seherinin Dekster Prospekti Batist Kilsesinde rahib kimi calismaga baslamisdir Doktorantura arasdirmalari Kinq doktorantura tehsilini Boston Universitetinde sistematik teologiya uzre almisdir O bu tehsilini 1955 ci ilde tamamlamisdir Rehberleri ise Edqar Braytmen ve Lotan Harold Devolf idi Onun doktorantura arasdirma movzusu Paul Tilic ve Nelson Viemanin dusuncelerindeki Allah konsepsiyasinin muqayisesi adlanirdi Doktorantura tehsilini alarken atasinin yaxin dostu Uilyam Hanter Hesterin komekcisi kimi Bostonun tarixi On Ikinci Baptist Kilsesinde calismisdir Onun Kinqin dusuncelerinin formalasmasinda muhum rolu olmusdur Yeni Ingiltere Musiqi Konservatoriyasinda tehsil alan tanisi Mari Povele munasib bir cenublu qizla tanis olmaq istediyini bildirdikden sonra Mari onu Koretta ile tanis etmisdir Ilk evveller Koretta bunda maraqsiz olsa da Marinin tekidi ve zamin durmasindan sonra fikrini deyisdirmisdir Ele ilk goruslerden sonra Kinq Korettada oz heyat yoldasinda gormek istediyi keyfiyyetlerin oldugunu hiss etmisdi Atasinin onun Atlantanin meshur ailelerinden olan Dobb ailesinden bir neferle evleneceyini gozlemesine baxmayaraq Kinq Koretta ile aile heyati qurmusdur Kinq Bostonda yasidlari olan rahiblerin kicik cevresi ile dostlasmisdi Onlar tez tez bir birilerini oz kilselerinde qonaq edirdi Bu rahiblerin sirasina Roksburideki On Ikinci Baptist Kilsesinin rahibi Maykl Hayns caz musiqicisi Roy Haynsin kicik qardasi da daxil idi Genc rahibler goruserek teologiyani xutbe verme usullarini sosial meseleleri muzakire edirdiler Uzun muddet kecdikden sonra 1991 ci ilin oktyabr ayinda Kinqin doktorantura isinde mueyyen plagiatlarin ve diger uygunsuz faktlarin oldugu uze cixdi Lakin bunu muzakire etmek ucun qurulan komite Kinqin elmi derecesini geri almadi ve bu isin hele de gerekli oldugunu bildirdi Hal hazirda universitet kitabxanasinda saxlanilan Kinqin dissertasiyasina mektub daxil edilmisdir Mektubda dissertasiyada istinadi gosterilmeyen bir sira materiallarin yerlesdirilmesi eks etdirilmisdir Kinqin plagiati ile bagli muxtelif mubahiseler movcuddur Montqomeri avtobus boykotu 1955 Esas meqale Montqomeri avtobus xetti insidentiRosa Parks King ile 1955 1955 ci ilin martinda 15 yasli qaraderili mektebli qiz olan Klaudette Kolvin Montqomeri seherinde Cim Krou qanunlarini pozaraq agderili sernisine yerini vermekden imtina etdi Bu irqi ayri seckilik ABS nin cenub statlarinda qanun quvvesinde idi Kinq bu isle maraqlanan Birminqem Afrikali Amerikali Komitesinde idi E D Nikson ve Klifford Durr hadisenin kicik miqyasli olmasina gore daha yaxsi seraiti ve hadiseni gozlemek qerarina geldi 9 ay sonra 1 dekabr 1955 ci ilde oxsar hadise bas verdi Roza Parks adli qaraderili qadin oz oturacagini agderili sexse vermekden imtina etdi Bu iki hadise Montqomeri boykotuna sebeb oldu Boykot plani Nikson terefinden planlanmis ve Kinq terefinden heyata kecirilmisdi 385 gun davam eden boykot xeyli gerginliklerle musahide edilmisdi Hetta bezi sexsler Kinqin evini bele bombalamis ozu ise hebs edilmisdi Lakin boykot ugurla neticelendi ABS Eyalet Mehkemesinin Brovder v Qeyl numunesi ile Montqomerinin ictimai avtobuslarinda irqi ayri seckilik qadagan edildi Kinqin boykot prosesindeki rolu onun milli fiqura cevrilmesine serait yaratdi ve o afroamerikan insan haqlari herekatinin en tannimis sozcusu oldu Cenubi Xristian Liderlik Konfransi1957 ci ilde Kinq Fred Sattlesvors Jozef Loveri ve diger insan haqlari aktivistleri ile birlikde Cenubi Xristian Liderlik Konfransinin ing Southern Christian Leadership Conference esasini qoydu CXLK Qrup afroamerikan insan haqlari herekatina qaraderililerin kilselerinin desteyini temin etmek meqsedile yaradilmisdi Qrup 1957 ci ilde Kinqin Nyu Yorkda dostlasdigi yevangelist ilhamlanaraq yaradilmisdi Kinq olumune qeder bu teskilatin rehberi olmusdur Teskilat terefinden 1957 ci ilde teskil edilen Azadliq ucun muqeddes ziyaret yurusunde Kinq ilk defe kutleye muraciet etdi Diger insan haqlari aktivistleri de Kinq ile birlikde idi Bunlara misal olaraq Ceyms Beveli Allen Consonu Kurtis Harrisi Valter Fauntroyu K T Viviani Endryu Yanqi Carlz Eversi Klevelend Robinsonu Randolf Blakvelli Annie Bell Devini Carlz Kenzie Stili Alfred Daniyel Vilyams Kinqi Benjamin Huksu Aaron Henrini ve Bayard Rastini gostermek olar 1958 ci ilin 20 sentyabrinda Kinq Harlemdeki Blamsteyn departamentinde ozunun Azadliga dogru iri addimlar kitabinin imzalanma merasiminde ona qarsi sui qesd cehdi oldu adli eqli problemleri olan qadin Kinqi oldurmeye cehd etdi Izola hesab edirdi ki Kinq kommunistlerle birleserek ona qarsi sui qesd teskil etmisdir O Kinqi ciyninden bicaqladi Kinq derhal xestexanaya aparildi ve Aubre de Lambert Maynard Emil Naklerio Con Kordis adli 3 hekim terefinden tibbi mudaxile edildi Kinq uzun muddet xestexanada qaldi Onu bicaqlayan Izola eqli yetersizliklerine gore mehkemeye cixarilmadi 1959 cu ilde Kinq Insan nedir ve Tamamlanmis heyatin merheleleri adli xutbeleri esasinda Insanin olcusu adli qisa kitabini yazdi Xutbelerinde o iddia edirdi ki insanin Allah sevgisine ehtiyaci var O hemcinin Qerb medeniyyetinin irqi edaletsizliyini de tenqid edirdi ABS nin bas prokuroru Robert F Kennedi Kinqin telefon danisiqlarini dinlemek ucun 1963 cu ilde icaze verdi Kennedi CXLK liderlerinin kommunistlerle elaqelerinin olmasi barede ictimai iddialardan narahat idi Butun bunlardan sonra Kennedi FTB e Kinqin ve diger herekat liderlerinin telefonlarinin dinlenmesine icaze verdi FTB lideri Edqar Huver bunu arasdirdiqdan sonra hec ne tapa bilmedi Bu iddiani destekleyen hec bir fakt tapa bilmeyen FTB telefon danisiqlarindan elde etdiyi bezi detallari 5 il boyunca dovriyyeye buraxaraq onun rehber vezifesinden getmesine calisirdilar Bu KOINTELPRO proqraminin bir hissesi idi Lindon Conson ve Robert Kennedi insan haqlari herekati liderleri ile birlikde 22 iyun 1963 Kinq inanirdi ki yuksek seviyyede teskil edilmis ve siddete qarsi olan herekatla metbuatin diqqetini oz uzerine ceke bilecek Onun esas hedefi cenub statlarinda irqi ayriseckiliyi huquqi seviyyeye qoruyan Cim Krou qanunlari idi Herekatin gedisi Kinqin isteklerine uygun formada inkisaf etdi Siddete qarsi olan afroamerikali insan haqlari herekati Amerika gundeminde boyuk diqqet cekdi Kinq ve hemkarlarinin seyleri neticesinde Amerika ictimaiyyetinin boyuk bir qismi qaraderili iscilerin veziyyeti ve irqi ayri seckilik barede dusunmeye baslamisdi Neticede bu mesele 1960 ci illerin ABS siyasi gundeminde cox muhum rol oynamaga basladi Kinq qaraderililerin sesverme huququ irqi ayri seckilik isci haqlari ve diger temel haqlari ucun yurusler teskil edir ve ona rehberlik edirdi Bu haqlarin ekseriyyeti 1964 cu il Insan haqlari akti ve 1965 ci il Sesverme huququ akti ile ABS dovleti terefinden qebul edildi Bu baximdan Kinq ve terefdaslarinin bu sahedeki istekleri heyata kecirildi Kinq insan haqlari herekatindaki fealiyyeti boyunca muxtelif qruplar ve ya sexsler terefinden tenqid edilmisdir Bu qruplarin ve sexslerin ekseriyyeti muxtelif qaraderili herekatlarinin uzvleri idi Onun en boyuk tenqidcisi Islam milleti herekatindan Malkolm X idi Stokli Karmaykl separatci idi ve Kinqin irqi inteqrasiya tezisi ile razilasmirdi O bunu tekraredilmez afroamerikan medeniyyeti ucun tehqir hesab edirdi Omali Yesitela iddia edirdi ki afrikalilar zorba Avropanin kolonizasiya dovrunu xatirlamali ve basa dusmelidir ki irqi inteqrasiya guc tetbiq edilmeden reallasa bilmez Bunu yalniz siddet ve guc yolu ile heyata kecirmek olar Albani herekati 1961 Albani herekati Corciya statinin Albani seherinde irqi ayriseckiliye qarsi 1961 ci ilin noyabrinda teskil edilmis herekat idi Kinq ve diger CXLK liderleri herekata 1961 ci ilin dekabr ayinda qosulmusdu Herekat minlerle vetendasin istirak etdiyi ve gucun tetbiq edilmediyi herekat halina gelmis xeyli sayda vetendasin diqqetini celb ede bilmisdi Kinq herekati 15 dekabr 1961 ci ilde ilk defe ziyaret ederken plani istirakcilara meslehetler vererek bir gun sonra evine qayitmaq idi lakin novbeti gun o dinc numayiscilerin kutlevi formada hebs edilmesine sahidlik etdi Bu onun fikrini deyisdirdi ve seher guzeste gedene qeder orada qalmasina sebeb oldu Geri qayitdiqdan sonra ise razilasmanin alcaldigini ve seher terefinden pozuldugunu bildirdi Kinq 1962 ci ilin iyulunda hebs edildi O ya 45 gunluk hebsi ya da 178 2018 ci il deyeri ile 1 500 cerimeni secmeli idi Kinq hebsi secdi ve cerimeni odemedi lakin 3 gun sonra polis reisi Laurie Pritcet ehtiyatli formada Kinqin cerimesinin odenilmesini teskil etdi ve onu hebsxanadan cixardi Kinq bu barede sonralar biz insanlarin yemekxanalardan kilselerden ve s qovulmasina sahidlik etmisik biz insanlarin hebsxanalara salinmasina sahidlik etmisik amma ilk defe insanin hebsxanadan qovulmasina sahidlik etdik sozlerini isletmisdi Sonralar Kinq Merkezinin aciqlamasindan aydin oldu ki onun cerimesini odemisdir Texminen bir il muddetine davam eden aktivist fealiyyetden sonra gozle gorune bilen bir nailiyyet elde etmemek herekatin zeiflemeyine sebeb oldu Kinq bunun qarsisini almaq ucun numayislere bir muddetlik son vermeyi ve ehval ruhiyeni yukseltmek ucun Ceza gunu yurusu kecirmeyi teklif etse de bu bas tutmadi Qaraderililer arasinda bolunmeler ve hokumetin asagi seviyyeli teklifleri meglubiyyetde muhum rol oynadi Olkenin esas metbuat orqanlari ise meglubiyyetin sebebi kimi ise Kinqi gosterirdiler Meglubiyyet CXLK ile bir qeder radikal qaraderili teskilatlar arasindaki fikir uyusmazliqlarini daha da boyutdu Albani herekati CXLK a bir nov ders xarakterli oldu ve Kinq bu hadiseden tesirlenerek bezi qerarlar verdi O Albaniden sonra ozunden evvel formalasan herekatlara qosulmaqdansa sertleri ozunun formalasdira bileceyi fealiyyeti daha ustun tutmaga basladi Birminqem kompaniyasi 1963 Kinqin Birminqem etirazlarinda hebs edilen zaman cekilmis sekli 1963 cu ilin aprelinde CXLK Alabama statinin Birminqem seherinde irqi ayriseckiliye qarsi ve iqtisadi edaletsizliye qarsi kompaniyaya start verdiler Kompaniya guc tetbiq edilmeden heyata kecirilse de rahib Vyatt Tii Volker terefinden yaradilmis qesdli toqqusma taktikasindan da istifade edilirdi Birminqemde yasayan qaraderili insanlar CXLK terefinden sistemlesdirilirdi Onlar edaletsiz oldugunu dusundukleri qanunlari pozur onlara qadagan olunmus yerlere yurus edir ve orada beste otururdular Kinqin meqsedi kutlevi hebslere nail olmaq idi O dusunurdu ki yuksek dereceli bohran subhesiz danisiqlara sebeb olacaqdi Kompaniyanin ilk konulluleri ne seheri qapamaqda ne de metbuatin diqqetini polisin munasibetine cekmekde ugurlu ola bilmediler Kinqin isteyinden sonra kompaniyanin strategiyacisi Ceyms Bevel taktikani deyisdi Kompaniyaya yeniyetmeler usaqlar celb edildi Buna gore de Nyusviik qezeti bu kompaniyani Usaqlarin Xac yurusu adlandirmisdi Etirazlar zamani Yugin Okuz Konnorun rehberlik etdiyi Birminqem Polis Departamenti numayiscilere qarsi yuksek tezyiqli su sirnaqlarindan ve polis itlerinden istifade etdi Guc tetbiq edilen etirazcilar arasinda usaqlar da var idi Polisin ozunu bu cur aparmasi metbuatin esas gundemine cevrildi ve demek olar ki ekser televiziyalar siddet goruntulerini yayimladilar ABS nin agderili ehalisi bele bu goruntulerden sok oldu Hetta bezi agderili vetendaslar etirazlari desteklemeye basladi Etirazcilar CXLK nin bildirdiyinin eksine olaraq tamamile dinc numayisle mesgul deyildiler Onlardan bezileri polise hucum edir ve qarsiliq alirdi Kinq ve CXLK nin en cox tenqid edildiyi meqam ise usaqlari tehlukeye atmalari idi Her halda kompaniya Kinq ve qaraderililer ucun ugurla neticelendi Konnor isden uzaqlasdirildi Cim Krou isareleri goturuldu ve ictimai yerlerin qapilari qaraderililer ucun bir qeder de acildi Kinqin reputasiyasi xeyli yukseldi Kinq kompaniyanin evvelinde hebs edildi O umumiyyetle heyati boyunca 29 defe hebs edilmisdi ve bu hebs 13 cu idi Hebsde olarken ozunun meshur Mektub unu yazdi O herekat uzvlerini qanuni yollarla sosial deyisiklikler etmeye cagirirdi Kinq inanirdi ki irqciliyin bohrani labuddur ve hazirki sistem ise cox deyismezdir O deyirdi Biz aci tecrube hesabina bilirik ki azadliq zalim terefinden hec vaxt konullu formada verilmir O mezlum terefinden teleb edilmelidir O Amerika koloniyalarinda usyanin baslangiclarindan hesab edilen Boston cay qonaqliginin sivil itaetsizliyin qeyri qanuni olmagina Adolf Hitlerin ise Almaniyada etdiklerinin hamisinin qanuni olduguna diqqeti cekirdi O bununla insanlari irqciliyi destekleyen qanunlara qarsi qaldirmaga calisirdi Men keder doguran bu neticeye geldim ki qaraderilinin azadliq yolundaki boyuk engeli ne ag vetendasin konsuludur ne de Ku Klus Klan uzvu Bu edaletden daha cox nizam a sadiq olan tezyiqin yoxlugundaki neqativ sulhu edaletin varligindaki pozitiv sulhden ustun bilen davamli olaraq seninle mubarize apardigin meqsed ugrunda raziyam lakin senin birbasa tesir metodlarinla razilasa bilmerem deyen paternalist yanlisi olub basqalarinin azadligi ucun vaxt cedveli teyin ede bileceyine inanan mifik zaman konsepti ile yasayib Neqroya daha uygun zaman i gozlemesini tovsiye eden ag motedildir source source source source track Martin Luter Kinq 1964 cu ilde Niderlandda musahibe verir Muqeddes Avqustin Florida 1964 1964 cu ilin martinda Kinq ve CXLK Robert Haylinqin sonradan bezi mubahiselere sebeb olan Floridanin Muqeddes Avqustin seherindeki herekatina qosuldular Haylinqin qrupu evveller bir diger qaraderili herekati olan NAACP a bagli olmusdu lakin ozunde siddet ehtiva etmeyen mubarize ile yanasi ozunumudafie ucun silahli quvvelerin de yaradilmasini istediyi ucun NAACP dan qovulmusdu Her halda pasifist CXLK onlari qebul etdi Kinq ve teskilati simaldaki aktivistleri bir araya getirmek ucun calisirdi Buraya yehudi din adamlarinin numayendeleri ve Massacusets qubernatorunun 72 yasli anasi da daxil idi Bu sexslerin hamisi herekat muddetinde hebs edildi Iyun ayinda herekat uzvleri gece vaxti sehere yuruse basladilar Onlar tez tez Klan uzvu olan antinumayisci qruplarin guc tetbiqi ile qarsilasirdilar Bu hadiseler zamani guc tetbiqi metbuatin diqqetini bu hadiselere yoneltdi Yuzlerle yuruscu hebs edildi Bu herekatin getdiyi muddetde 1964 cu il Insan haqlar akti qebul edildi Selma Alabama 1964 1964 cu ilin dekabr ayinda Kinq ve herekat rehberleri Alabama statinin seherindeki Pasifist Telebelerin Kordinasiya Komitesine ing Student Nonviolent Coordinating Committee qosuldular Onlar bir nece ay idi ki burada secicilerin qeydiyyati meselesi ile mesgul idiler Ele bu zaman yerli hakimin cixardigi qerar ile CXLK nin PTKK nin ve diger 41 insan haqlari teskilati ile elaqesi olan 3 ve ya 4 neferin bir araya gelmesi qadagan edildi Bu insan haqlari herekatinin oz islerini bir qeder dayandirmaga mecbur etdi Kinq 1965 ci ilin 2 yanvar tarixinde Braun kilsesindeki cixisi zamani bu qerari tenqid etdi 1965 ci il Alabama statinin Montqomeri seherine olan yurus polis ve diger quvvelerin dinc yurusculere qarsi guc tetbiq etmesi ile musayiet olundu Bu metbuatin diqqetinin bu meseleye yonelmesi ile neticelendi Alabama stati butun olke erazisinde rasizmin merkezi kimi qebul edilmeye basladi Nyu York 1964 1964 cu ilin 6 fevralinda Nyu York seherindeki Yeni Mekteb Universitetinde acilis nitqi ile cixis etdi Cixisinin esas movzusu Amerikan irq bohrani adlanirdi Onun bu cixisinin sesyazmasi tapilmamisdir lakin 2013 cu ilde yeni texminen 50 il sonra Kinqin cixisini bitirdikden sonra dinleyicilerle etdiyi sual cavab hissesinin 15 deqiqelik bolumunun audio qeydi askar edildi Bu cixisinda o aciq formada Cevahirlel Nehru ile arasinda kecen dialoquna istinad edirdi O tessufedici bir meqama toxunaraq afroamerikalilarla Hindistandaki dalitleri ve ya toxunulmazlari muqayise edirdi Vasinqtona yurusEsas meqale Vasinqtona yurusIs ve azadliq ugrunda Vasinqtona yurus 1963 Vasinqtona yurusu ve ya diger adi ile is ve azadliq ugrunda Vasinqtona yurus u 6 insan haqlari herekati teskil etmisdi Bu yurusde CXLK i Kinq temsil edirdi Bu teskilatlarin numayendelerine remzi olaraq boyuk altiliq deyilirdi Yurus 28 avqust 1963 cu ilde bas vermisdi Rehber heyete Rol Vilkins Vitney Yanq Flipp Randolf Con Levis Ceyms Farmer daxil idi Etrafi Kinqe Bayard Rastinin homoseksual olmasi demokratik sosializmi desteklemesi ve ABS Kommunist Partiyasi ile kecmisde elaqelerinin olmasina gore onunla olan munasibetlerine son vermesi ucun tezyiq edirdi Kinq bele de etdi lakin Vasinqtona yurus zamani Kinq yeniden Rastinle birge islemeye mecbur oldu Cunki Rastin yurusun esas logistik ve strateji teskilatcisi idi Bu mubahisere sebeb oldu Kinqin bu hadiseden sonra prezident Con Kennedinin yurusun esas fokuslandigi meseleni deyisilmesi ile bagli xahisini qebul edenlerden biri olmasi bu mubahiseleri daha da siddetlendirdi Kennedi ilk once yuruse qarsi idi Cunki o yurusun insan haqlari haqqda qanunun qebul edilmesine mane ola bileceyinden narahat idi Lakin teskilatcilarin yurusu heyata kecirmek barede qetiyyetini gordukden sonra fikrini deyisdi Yurus davam etdikce Kennedi yurusun ugurlari ucun calismaq qerarina geldi O yurusun istirakcilarinin 100 000 den az olacagindan ehtiyat edirdi Buna gore de elave kilse rehberlerini ve Birlesmis Avtomobil Iscileri prezidenti Valter Reuteri numayiscileri teskilatlandirmaq isine celb etdi Kinq ozunun en meshur nitqi olan Menim bir arzum var nitqini deyir 1963 Yurus ilk evveller ABS nin cenub statlarindaki qaraderililerin acinacaqli veziyyetini paytaxtda numayis etdirmek ve dile getirmek ucun planlanmisdi Numayisciler federal hakimiyyete insan haqlari aktivistlerinin iscilerinin ve qaraderililerin tehlukesizliyini temin etmekde ugursuzlugunu elan etmek niyyetinde idiler Qrup prezidentin tesirine ve tezyiqine meruz qaldi ve onun bezi isteklerini qebul etdi Neticede yurusun sonu daha asagi ton da sonlandi Bezi insan haqlari aktivistleri buna gore yurus teskilatcilarini qinamis ve yurusun irqi harmoniyanin qeyri deqiq temizlenmis hissesini teqdim etdiyini bildirmisdir Malkolm X yurusu Vasinqtonda axmaqliq adlandirmisdi Hemcinin Islam milleti herekati oz uzvlerine yurusde istirak etmeyi qadagan etmisdi Yurusun spesifik telebleri var idi ictimai mekteblerde irqi ayriseckiliye son qoyulmasi insan haqlari qanunvericiliyi daha da derinlesdirilmesi emek sahesinde irqi diskriminasiyanin qanunla qadagan edilmesi insan haqlari iscilerinin polis zorakiligindan mudafie edilmesi iscilere her saatlarina gore minimum 2 2018 ci il deyerine gore 16 mevacibin verimelsi Vasinqtona sonradan Konqrese oturulecek ozunuidare huququnun verilmesi Sonraki deyerlendirmelere gore yurus esasen ugurlu hesab edilir Yurus zamani Linkoln memorialindan Milli Malla qederki erazide 250 minden cox muxtelif etnoslardan olan insan toplasmisdi Bu Vasinqton tarixinin en boyuk gostericisidir Kinq burada 17 deqiqelik sonradan Menim bir arzum var adlanan nitqini demisdir Nitqin en meshur hissesini o arxasinda dayanmis komekcisi Mahaliya Ceksonun onlara arzun barede danis deye qisqirmasindan demisdi King said Menim dostlarim men bu gun sizlere bugunku ve sabahki cetinliklerle uzleserken deyirem menim hele de bir arzum var Bu amerikan arzusuna koklenmis bir arzudur Menim bir arzum var ki bir gun bu xalq ayaga qalxacaq ve oz dininin esl menasini heyata kecirecek Bu heqiqetleri ozumuze aydin gormek ucun saxlayiriq butun insanlar beraber yaradilmisdir Menim bir arzum var ki bir gun Corciyanin qirmizi tepelerinde kecmis kolelerin ovladlari ve kecmis kole sahiblerinin ovladlari qardasliq masasinda bir yerde otura bilecekler Menim bir arzum var ki bir gun edaletsizliyin zalimligin qizginligi ile qovrulan Missisipi stati bele azadligin ve edaletin oazisine cevrilecek Menim bir arzum var ki menim kicik 4 ovladim bir gun derilerinin rengine gore yox xarakterlerinin kontentine gore muhakime olunacaqlari milletin numayendesi kimi yasayacaqlar Menim bu gun bir arzum var ki bu gun qubernatoru dislerini qicadib bizi mehv etmek niyyetinde olan Alabama statini sabahisi agli qarali oglanlarin qizlarin el ele verib baci qardas kimi gezib dolandigi mekan kimi tanisinlar Bu gun bir arzum var Ele bir gunun arzusundayam ki onda coller qabaracaq daglar enecek Dere tepe yerler hamarlanacaq dolama yollar duz gedecek ve Tanri mocuzesi zuhur edecek ve hami bunu oz gozuyle gorecek Umidimiz bundadir Ele bu inamla Cenuba qayidiram Bu inamla biz naumidlik dagindan umid qayasina yol aciriq Bu inam niyyetimizdeki keskin dissonansi gozel bir qardasliq simfoniyasina cevirmekde bize yardimci olacaq Bu inam bize birlikde islemeye birlikde ibadet etmeye birlikde mubarize aparmaga bir yerde hebsxanaya dusmeye bir gun xilas olacagimizi bilerekden azadligin teessubunu birlikde cekmeye komek gosterecek Ve bu ele bir gun olacaq ki Allah tealanin butun bendeleri meshur sozlere yeni mena qataraq bele oxuyacaqlar Yurdum azadligin sirin torpagi seni vesf edirem Menim bir arzum var nitqi ABS natiqlik tarixinin en yaxsi cixislarindan biri hesab edilir Yurus xususile Kinqin cixisi insan haqlari meselesinin ABS siyasi sexslerinin gundeminin en ust yerine cixmasinda ve 1964 cu il Insan haqlari aktinin qebul edilmesinde cox muhum rol oynamisdir Nitqin orijinal ve uzerinde Kinqin qeydler etdiyi el yazisi 1984 cu ilde tapilmisdir Bele ki yazi ilk qaraderili basketbol mesqcisi olan tapilmisdir basketbol komandasinin bas mesqcisi olmus afroamerikalidir 1963 cu ilde 26 yasi olan Corc Kinq cixis eden zaman onun yaninda dayanibmis ve nitq biten zaman qeyri ixtiyari nitqin qeyd olundugu kagizi Kinqden istemis ve o da vermisdir Selma sesverme huququ herekati ve Qanli bazar gunu 1965 Insan haqlari aktivistlerinin Selmadan Monqomeriye yurusu Alabama 1965 Ceyms Bevelin Montqomeriye yurus etmek barede teklifi Kinq terefinden qebul edildi O ve CXLK nin diger rehberleri SNCC ile terefdasliq formalasdiraraq statin paytaxtina yurusu teskil etmeye basladilar 1965 ci ilin mart ayinin 7 e planlanan yurus agderili insanlarin ve polislerin yuksek derecede guc tetbiq etmesine gore texire salindi Bu gun Qanli bazar gunu kimi bilinir ve afroamerikan insan haqlari herekatina ictimai desteyin temin olunmasinda donus noqtesi hesab edilir Bu guc tetbiqi Kinqin pasifist ve siddet ehtiva etmeyen etiraz strategiyasinin dramatik potensialini tamamile aydin sekilde gosterdi Kinq 5 mart tarixinde Conson adminstrasiyasinin resmileri ile gorusmus ve etirazcilara guc tetbiq edilmemesi ile bagli qerar vermelerini istemisdi Yurusde onun ozu kilsedeki vezife ohteliklerine gore istirak ede bilmemisdi Lakin sonralar bu hadise barede eger hokumet quvvelerinin tetbiq etdikleri seviyyede zorakiliga muraciet edeceklerini bilseydim butun kilse ohteliklerimden imtina etmeye mecbur hiss ederdim deye qeyd etmisdi Kinq novbeti yurusu 9 mart tarixine mueyyen etmisdi CXLK Alabama statina qarsi federal mehkemeye muraciet etmisdi lakin onlarin vesadeti redd edilmis ve yurus qadagan edilmisdi lakin Kinq 9 mart gunu Selmadaki Edmund Pettus korpusunde yurusculer qarsina cixdi ve qisa bir dua oxudu Sonra ise yurusculer terefe donerek qanunlari pozmamaq ucun dagilismalarini istedi Onun bu qerari etirazcilar ve umumi aktivistler arasinda naraziliqla qarsilandi Nehayet yurus 25 mart tarixinde reallasdi Yurus stat kapitolunun pillekenleri yaxinliginda sonlandi Kinq burada ozunun meshur ntqlerinden ibir ile cixis etdi ve afroamerikalilarin diger vetendaslarla beraber huquqlara sahibo lacagi gunun uzaqda olmadigini bildirdi cunki menevi beseriyyetin qovsu uzundur lakin o hemise edalet terefe eyilir Cikaqo aciq menzil herekati 1966 Lindon Conson Insan haqlari aktini imzalayarken Kinq onun arxasinda dayanmisdir Cenubda qazanilmis bir sira ugurlardan sonra 1966 ci ilde Kinq Bevel ve diger insan haqlari teskilatlari herekati simala da dasimaq qerarina geldiler Onlarin ilk fealiyyet noqtesi olaraq Cikaqo secildi Kinq ve Ralf Abernati tedris tecrubeleri oldugu ucun Cikaqonun qerb bolgesindeki Simali Loundalin Hamlin kucesinde meskunlasdilar Onlarin meqsedi bu bolgede herekata desteyi temin etmek ve kasib ehali arasindaki dayaqlari mohkemlendirmek idi Kinqin teskilati burada Albert Rabi terefinden esasi qoyulmus Icma Komitelerinin Kordinasiya surasi ile koalisiya formalasdirdi ve Cikaqo Azadliq Teskilati adi altinda fealiyyet gostermeye basladi Hemin yaz boyunca muxtelif agderili ve qaraderili aileler uzerinde muxtelif arasdirmalar edildi ve ortadaki ferqler askara cixarildi Aydin oldu ki agderili ve qaraderili ailelerin mal varliqlarinda usaq sayilarinda gelir gostericilerinde ve diger xususiyyetlerinde boyuk ferqler movcuddur Hemcinin xeyli sayda yurusler planlandi ve bu yurusler Boqanda Belmont Kraqinde Ceferson parkinda Hemiseyasil parkinda Qeyq parkinda Marquett parkinda teskil edildi Martin Luter Kinq Lindon Consonla gorusur 1966 Kinqin ve Abernatinin sonradan bildirdiklerine gore onlar Cikaqoda cenubdakindan daha sert munasibetle qarsilasmisdilar Bu cetinlikler icinde 5 avqust 1966 ci ilde Marquett parkinda yasanan hadiseler xususi secilir Bu yurusde kutle yurusclerin uzerine butulkalar ve diger xesaret verici esyalar atmisdi Usyan xeyli derecede mumkun gorunurdu lakin Kinqin movqeyi daha ustun olmus ve onun seher belediyyesinin sedri Ricard Daleyle gorusmesinden sonra guc tetbiqine gore qorxulu neticeler vere bilecek yurusden imtina edildi Bir diger yurusde Kinq kerpicle vurulsa da ayaga qalxmis ve yurusu davam etdirmisdi Kinq ve muttefiqleri cenuba qayitdiqdan sonra bezi dusuncelerine gore oz aralarindan xaric etdiler Cekson hele seminariyada tehsil alarken herekata qosulmusdu Cekson Corek qabi emeliyyati adli herekat formalasdiraraq insan haqlari ugrunda mubarize aparmaga davam etdi 2017 ci ilde MKI 1967 ci ile aid senedlerini ictimaiyyete elan etdi Bu senedlerde Kinqin Cikaqodaki qaraderili yaraqli sitiuasiyasi ndaki rolu kicildilirdi Menbede qeyd olunurdu ki Kinqe en azi konstuktiv pozitiv layihe lazim idi Vyetnam muharibesine muxalifliyiABS hokumeti bu gun dunyadaki zorakiligin en boyuk tedarukcusudur Martin Luther King Jr Biz basa dusmeliyik ki iqtisadi ve siyasi gucun yeniden bolusdurulmesi olmadigi teqdirde biz problemlerimizi hell ede bilmeyeceyik Bu deyerlerin ve diger seylerin inqilabi demekdir Biz indi basa dusmeliyik ki irqciliyin seytanlari iqtisadi istismar ve militarizm bir biri ile elaqelidir Sen digerlerinden qurtulmadan birinden qurtula bilmersen Amerikan heyatinin butun strukturu deyisdirilmelidir Amerikanlar hipokritikal milletdir ve bi zoz evimizi qaydasina salmaliyiq Kinq uzun muddet idi ki Vyetnam muharibesine qarsi idi lakin ilk dovrlerde Consonun xarici siyasetine qarismanin onun insan haqlari mubarizesine problemler yaradacagindan ehtiyat edirdi Lakin CXLK nin rehberlerinden olan Ceyms Bevelin tekidi ile Mehemmed Elinin semimi cixislarindan ilhamlanaraq Vyetnam muharibesinin eleyhine cixislar etmeye basladi Kinq bunu ederken Amerikan cemiyyetinde boyuyen muharibe eleyhdarligini da nezere almisdi 1967 ci ilin 4 aprelinde olumunden bir il evvel Nyu York seherindeki Riversayd kilsesindeki cixisinda Kinq Vyetnam muharibesi ile bagli ozunun en meshur nitqi ile cixis etdi O ABS nin Vyetnami koloniyasina cevirmey istediyini iddia ederek onun muharibedeki rolunu ciddi formada tenqid etdi Bu cixisinda o ABS hokumetini dunyadaki zorakiligin tedarukcusu adlandirmisdi O muharibeni iqtisadi edaletsizlikle elaqelendirirdi ve iddia edirdi ki olkenin ciddi exlaqi deyisikliklere ehtiyaci vardir Esl deyerler inqilabi yoxsulluq ve var dovletin goze carpan tezadina qisa muddet sonra narahatliqla baxacaqdir Saleh hirsle denizleri gezecek ve Asiya Afrika ve Cenubi Amerikaya boyuk miqdarda pul xercleyen Qerbin ayri ayri kapitalistlerinin qazanclarini hemin olkelerin sosial veziyyetinin yaxsilasdirilmasi ucun narahat olmadan goturmesini gorecek ve deyecekdir Bu edaletli deyil Kinq Vyetnam muharibesine muxalifliyini ilk once bu muharibe ucun dovletin xeyli kapital serf etmesi ile esaslandirirdi O dusunurdu ki dovlet sosial rifahi yukseltmekdense muharibelere pul xercleyir O qeyd edirdi ki bir milletki iller otdukce herbi mudafie proqramlarina sosial rifahi yukseltmek ucun olan proqramlardan daha cox pul xercleyir o millet ruhen olmusdur Onun dusuncesine gore Simali Vyetnam ABS nin ora on minlerle qosun gondermesine qeder boyuk miqdarda ordu toplamamisdi Kinq hemcinin amerikalilari coxu usaqlardan ibaret olan bir milyon insanin oldurulmesinde ittiham edirdi Kinqin ABS hokumetini tenqid etdiyi yonlerden biri de onlarin Simali Vyetnamin torpaq islahatina qarsi cixmasi idi Kinqin Vyetnam muharibesine qarsi olmasi onun bezi agderililer terefinden de desteklenmesine sebeb oldu Lakin bezi boyuk metbuat orqanlari Kinqe hucumlar etmeye basladi Kinq bildirirdi ki evde siddete qarsi olub da Vyetnamda kicik qehveyi usaqlarin oldurulmesini alqislamaq ikili standartdir Layf jurnali onun bu cixisini Hanoy radiosu ucun yazilmis kimi demaqoji skript deye terif etmisdi Vasinqton Post qezeti oz yazisinda Kinqin mubarizesinin oz milleti ve olkesi ucun artiq evvelki ehemiyyetini itirdiyini elan etdi Kinq Minnesota Universitetinde Vyetnam muharibesinin eleyhine cixis ederken 27 aprel 1967 Kinq 1952 ci ilde Koretta Skotta yazdigi mektubunda men fikirlesirem ki sen artiq menim iqtisadi nezeriyyemin kapitalizmden daha cox sosialist oldugunu bilirsen deye qeyd etmisdi Bir diger nitqinde o kapitalizmle bagli neyinse yanlis oldugunu bildirir ve iddia edirdi ki maddi nemetlerin daha yaxsi paylasdirilma yolu olmalidir ve belke de Amerika demokratik sosializme dogru getmelidir Kinq Morhausda olarken Marksin eserlerini oxumus lakin enenevi kapitalizmi redd etmekle beraber kommunizmi de redd etmisdi O kommunizmi dini inkar eden tarixin materialist serhine exlaqi relativizmine ve siyasi totalitarizmine gore redd edirdi Kinq Vyetnam haqqinda yazdigi eserinde qeyd edirdi ki gercek merhemet dilenciye qepik atmaq deyil esl merhemet odur ki dilenciler yaradan sistem yeniden qurulmalidir Kinq bir defe ABS resmisine bildirmisdi ki ABS Vyetnamdan tutmus Latin Amerikasina qeder her yerde dunya inqilabinin yanlis teredindedir O her yerde ABS nin muttefiqlerinin varli tebeqe olmasini tenqid edir ve bildirirdi ki ABS III dunya olkelerinde inqilab cehdlerini yatirmaq ve o olkelerin varli tebeqelerini desteklemek yerine hemin o olkelerin koyneksiz ve ayaqqabisiz insanlarini desteklemelidir Kinqin Vyetnam muharibesine qarsi gosterdiyi movqeyi onun Allard Lovensteyn Uilyam Sloan Koffin ve Norman Tomas kimi muharibeye qarsi olan demokratlarin desteyini qazanmasina sebeb oldu Onlar Kinqin 1968 ci il prezident seckilerinde Consona qarsi namized olmagini isteyirdiler Kinq bu teklifi dusunse de sonradan seckilerde istirak etmemek qerarina geldi O siyasi meselelerle paralelde ozunun aktivist fealiyyetini aparmagin cetin olacagini ve ambisiyasiz aktivist fealiyyetinin ona en uygun oldugunu dusunurdu 15 aprel 1967 ci ilde Kinq Manhetten Merkezi Parkindan BMT binasina olan antimuharibe yurusunde istirak etdi Bu yurusu Bahar Mobilizasiya Komitesi Vyetnam muharibesine son verilmesi ucun qurumun katibi Ceyms Bevel terefinden teskil edilmisdi BMT deki cixisinda Kinq insan haqlari ve qetname layihesi meselelerine toxundu Men insan haqlari ve sulh herekatinin qaynasmasini tesviq etmemisem Insan var ki mecburi exlaqi beraberliyi gormeye gelirler lakin dunya qardasliginin exlaqi mecburiyyetini gore bilmirler Men insan haqlari herekatinin daha boyuk guce cevrilmesi ucun sulh herekati ile qaynasdigini gormek isteyirem Ve men inaniram ki her kesin hem insan haqlari hem de sulh herekatinda menevi ohtelikleri vardir Lakin hal hazirda bunlardan birini secenlerin bir gun bu ikisinin exlaqi kokunun eyni oldugunu goreceyine umid edirem Insan haqlari herekati ile antimuharibe herekatini birlesdirmek sansinin oldugunu goren Ceyms Bevel Kinqi antimuharibe fealiyyetini daha da artirmaga tesviq etmisdi Vyetnam muharibesine qarsi olmasina baxmayaraq Kinq antimuharibe herekati esasinda meydana cixmis Hippi medeniyyetini xoslamirdi Kinq 1967 ci ilde Messi muhazirelerinde bildirmisdi Hippilerin ehemiyyeti onlarin qeyri adi davranislarinda deyil lakin fakt odur ki yuz minlerle genc ozunu realliqdan ayirmisdir Bu onlarin mensub oldugu cemiyyetin veziyyetinin subutudur 13 yanvar 1968 ci ilde Consonun xalqa muracietinden sonra Kinq tarixin en qeddar ve merhemetsiz muharibesi ucun Vasinqtonda yurus kecirilmesine qerar verdi Tik Nyat Han ile yazismalari Prinston ve Kolumbiya Universitetlerinde ders deyen gorkemli Vyetnam buddisti idi O 1965 ci ilde Martin Luter Kinqe Insanin dusmeninin axtarisinda adli mektub yazmisdi Tik Nyat ABS de yasadigi 1966 ci ilde Kinqle gorusmus ve ondan Vyetnam muharibesini ictimai formada qinamasini istemisdi Kinq 1967 ci ilde Nyu York seherindeki River Sayd kilsesindeki meshur cixisinda ilk defe ABS nin Vyetnam siyasetini sorguladi Novbeti il o Nyat Hanin 1967 ci il Nobel Sulh Mukafatina namizedliyini ireli surdu Kinq bu barede demisdi Men sexsen mukafat ucun bu medeni vyetnamlidan daha layiqli sexs tanimiram Onun sulh barede dusunceleri eger tetbiq edilerse ekumanizme dunya qardasligina ve insanliq ucun bir abide ucaldilmis olar Kasib Xalqin Kompaniyasi 1968 Kasib Xalqin Kompaniyasi iqtisadi seraite etiraz olaraq Vasinqtonda tikilen geceqondu 1968 ci ilde Kinq ve CXLQ Kasib Xalqin Kompaniyasi ni teskil etdi Yurus esas hedefi iqtisadi edaletsizlik idi Kinq yurusden evvel irqler ustunde kasiblar ordusu teskil etmek ucun olkenin ekser hisselerine seferler etdi Yurusun plani Vasinqton seherinde Kapitoldan Konqrese qederki erazide sivil itaetsizlikden ibaret idi Yurusun esas hedeflerinden biri de kasib amerikalilar ucun iqtisadi qanun layihesinin qebul etdirilmesi idi Yurus Kinqin son kitabi olan Biz buradan haraya gedirik xaos ya cemiyyet dan evvel teskil edilmisdi Kinq bu kitabinda sosial meseleler ve kasibliq barede olan fikirlerini qeyd etmisdi Kinq kitabda Henri Corcun Inkisaf ve kasibliq kitabindan sitadlar getirmis ve minimum gelirin yukseldilmesinin vacibliyini qeyd etmisdir Yurus Vasinqton seherinde Amerikanin kasib tebeqesine iqtisadi yardim edilmesi telebi ile ozunun kulminasiya noqtesine catdi Kinq ve CXLK hokumeti ABS seherlerini yeniden qurmaga cagirirdi Kinq insanlar qarsisinda cixislarinda qeyd edirdi ki Konqres herbi fondlara comerdlikle ve eliaciqliqla yanasaraq kasiblara qarsi dusmenlik edir Onun deyisiklik barede olan dusunceleri islahatlardan daha cox inqilabi dusuncelere yaxin idi O irqcilik kasibliq militarizm ve materializm problemlerini tehlil edir bu problemlerin bir biri ile elaqeli oldugunu qeyd edir ve iddia edirdi ki cemiyyetin yeniden kontruksiyasi uzlesmeli olan real meseledir Kasib Xalqin Kompaniyasi insan haqlari herekati uzvlerinin bezilerinde bele subheyle qarsilanmisdi Rastin yurusden imtina etmisdi O bunu onunla esaslandirmisdi ki kompaniyanin hedefleri xeyli genisdir bele olduqda ise teleblerin reallasdirilmasi qeyri mumkun olur Neticede yurus eks reaksiya verir ve kasib qaraderili ehali uzerinde tezyiq daha da artir Kinqin olumunden sonra 4 aprel sui qesdinden sonra Vasinqtonda geceqondular tikmek plani suretle yerine yetirildi Kinqin tenqid olunan plani onun olumunden sonra mubahisesiz yerine yetirildi CXLK qetlden sonra gorunmemis miqdarda ianeler toplamaga basladi Kompaniya resmi formada 2 may tarixinde Memfis seherinde Kinqin qetle yetirildiyi hotelde basladilmisdi Minlerle numayisci gelmis ve Dirilis seheri adlandirilan duserge salmisdi Onlar orada 6 hefte boyunca qaldilar Sui qesdiKinqin qetle yetirildiyi Lorreyn hoteli Hal hazirda Milli Insan Haqlari Muzeyinin binasidir Kinq 1968 ci ilin 29 martinda qaraderili iscilere destek olmaq ucun Tennessi statinin Memfis seherine getdi Isciler hemin ilin 12 mart tarixinden daha yuksek emekhaqqi ve daha yaxsi muqavile sertleri ucun tetil kecirirdiler Tetilin baslamasina yol temiri ile mesgul olan qaraderili iscinin is saatinin ortasinda yagis baslamasina gore eve gonderilerken ona 2 is saati yazilmasi hemcinin eyni zamanda agderili iscilere tam gun yazilmasi sebeb olmusdu 3 aprel tarixinde Kinq ozunun daha bir meshur cixisini etdi Onun Memfis seherine ucusu bomba tehlukesine gore texire salinmisdi Heyatinin son nitqinde bomba tehlukesini nezerde tutaraq bu sozleri demisdi Ve sonra men Memfise catdim Bezileri qorxulari demeye basladi ve ya oradaki qorxular barede danismaga basladi Bizim bezi agderili xeste qardaslarimizdan mene ne ola biler Her halda men indi ne olacagini bilmirem Qarsida bizi bezi cetin gunler gozleyir Ancaq indi hec bir ehemiyyeti yoxdur Cunki men dagin zirvesinde oldum Ve vecime de deyil Her kes kimi men de uzun muddet yasamaq isteyirem Lakin men indi buna gore narahat deyilem Men yalniz Allahin istediyini edeceyem Ve oda mene daga cixmaga icaze verdi Ve men oradan baxdim Men ved edilmis torpaqlari gordum Men ora sizinle gede bilmedim Lakin men bu gun sizin bilmeyinizi isteyirem ki biz ved edilmis torpaqlara gedeceyik Bu gun men cox xosbextem Hec ne barede narahat deyilem Men hec kesden qorxmuram Menim gozlerim Isanin gelisinin ehtisamini gorub Kinq Memfis seherinde sahibi Valter Beyli olan Lorreyn hotelinin 306 nomreli otaginda qalirdi Sui qesd zamani orada olan Abernatinin ABS Sui qesdler uzre Secilmis Komiteye verdiyi ifade zamani Kinqin ve meslekdaslarinin bu otaqda qaldigini bildirmisdi Bu otaq sonradan Kinq Abernati otagi kimi taninmaga basladi Kinqin olumunden evvel son sozlerini esiden Cesse Ceksona gore o olumunden evvel balkonda qaradarili musiqici danisirmis Ben Brancin hemin gunun gecesi ucun cixisi planlanibmis Jesse Kinqin Ben bu gun Qiymetli Rebbim ellerimi qebul et i ifa edeceyinden emin ol Onu ifa et cox gozeldir sozlerini dediyini esitmisdir Kinq 1968 ci ilin 4 aprel tarixinde saay 18 01 de motelin ikinci mertebesindeki balkonunda olarken vurulmusdur Gulle onun sag yanagindan girmis cenesini zedelemis sonra ise ciyninde ilisene qeder onurga beynine qeder getmisdir Abernati otaqda olarken ates sesi esitmis ve balkona dogru qacmisdir O ifadesinde Kinqi balkonda yere yixilmis veziyyetde tapdigini bilirmisdir Tecili emeliyyat edilmesine baxmayaraq Kinqin heyatini xilas etmek mumkun olmur O 19 05 de Muqeddes Iosif xestexanasinda dunyasini deyisdi Onun bioqrafi Teylor Branca gore Kinqin yarilmasi zamani melum olmusdur ki onun ureyi texminen 60 yasindaki insanin ureyi ile eyni veziyyetdedir Teylor bunu 13 illik insan haqlari herekatinda olmanin neticesi kimi teqdim edir Netice Kinqin dostu Mahaliya Cekson Kinqin defn merasiminde oxuyarken Kiqin sui qesde meruz qalmasi Vasinqton Cikaqo Baltimor Luisvill Kanzas Siti ve s seherlerinde genismiqyasli cixislara sebeb oldu Prezidentliye namized olan Robert Kennedi Indianapolise gederken Kinqin qetle yetirilmesi xeberini esitdi Toplasan Kinq terefdarlari qarsisinda qisa cixis eden Kennedi onlari Kinqin siddete bas vurmamaq idealini davam etdirmeye cagirdi Novbeti gun ise Klivlendde Kinqin oldurulmesi ile bagli hazirlanmis daha genis mezmunlu metni seslendi Ceyms Farmer ve diger insan haqlari aktivistleri etirazcilari siddete bas vurmamaga cagirirdi lakin nisbeten daha radikal olan Karmaykl etirazcilari daha cox guc tetbiqine cagirirdi Memfis seherindeki tetil de derhal iscilerin eyrine hell edildi Prezident Lindon Conson 7 apreli insan haqlari herekati liderinin serefine milli matem gunu elan etdi Vitse prezident Hyubert Hamfri prezidentin numayendesi kimi defn merasiminde istirak etdi Ekseriyyet qorxurdu ki prezident defn merasiminde istirak ederse bu ixtisaslarin daha siddetlenmesine sebeb ola biler Kinqin dul heyat yoldasinin isteyi ile Kinqin Ebenezer Baptist kilsesindeki son xutbesi defn merasiminde seslendirildi Kinqin bu xutbesi 4 fevral 1968 ci ilde qeyde alinmisdi O bu xutbesinde ozunun defn merasiminde fexri adlarinin mukafatlarinin cekilmesini istemirdi Xutbesinde o ozunun sadece aclari yedirden cilpaqlari geyindiren Vyetnam muharibesi meselesinde haqqin terefinde olan ve insanligi seven ve ona xidmet eden kimi teqdim edilmesini isteyirdi Defnde hemcinin onun yaxin dostu Mahaliya Cekson Kiqin sevimli musiqisi olan Qiymetli Rebbim ellerimi qebul et i ifa etmisdir Konspirasiya iddialari Martin Luter Kinq ve Koretta Skott Kinqin serefine Corciya statinin Atlanta seherinde qoyulmus sarkofaq Reyin vekilleri onu eynen Con Kennedinin qetlindeki Li Harvi Osvald kimi qapazalti oldugunu subut etmeye calisirdilar Onlarin bu iddialari konspirasiya nezeriyyelerini meydana cixmasina sebeb olmusdu Vekilleri bildirirdiler ki Rey oz etirafini tezyiq altinda ve eksi teqdirde edam olunacagini dusunerek vermisdir Onlar qebul edirdiler ki Rey ogru ve soyguncudur lakin onun silahli bir cinayet toretmesi barede hec bir senedin olmadigini bildirirdiler Her halda ABS nin muxtelif seherlerinden toplanmis senedler subut etdi ki Rey evveller bir nece defe silahla ogurluq toretmeye gore hebs edilmisdir 2008 ci ilde CNN kanali Reyin kicik qardasi Ceyms Orl Reyden musahibe goturmusdur Ceyms musahibesinde bildirir ki qardasi cox agilli biri olmus ve bezen silahli soygun ittihamlarindan canini qurtara bilmisdir Onunla bir nece soygunda oldugunu bildiren Ceyms qeyd etmisdir ki heyatinda Rey qeder soyuqqanli ve cesaretli ikinci bir adam gormemisdir Hemcinin qardasi barede o sadece daxil olur ve silahi adamin onune qoyurdu Bu her gun edilen adi bir sey kimi gorunurdu sozlerini de isletmisdir Konspiroqlar esasen iki meseleye gore oz nezeriyyelerini ortaya cixarirlar Bunlardan birincisi silah meselesidir Reyin silahina benzer silahlardan acilan ates neticesinde iki defe heyata kecirilen testler subut etdi ki qatilin silahi bu novde olan silah olmusdur Lakin spesifik olaraq Reyin silahi test edilmedi Ikinci mesele ise atesin acildigi mekandir Kinqin olumu aninda yaninda olan sexsler bildirirler ki ates sesi bir basqa yerden gelmisdir Onlar ates sesini kicik evden yox kicik evin yaxinliginda olan ve qetl erefesinde kesilmekde olan qalin kolluqdan geldiyini qeyd edirler Her halda Reyin barmaq izleri muxtelif obyektlerde tufengde binoklda bir sira paltarlarda qezetde askarlandi Uzerinde Reyin barmaq izleri olan tufengin ekspertizasi subut etdi ki sui qesd zamani silahdan en azi bir ates acilmisdir 1997 ci ilde Kinqin oglu Rey ile gorusdu ve onun yeni mehkeme istemesi telebeni aciq formada destekledi Iki il sonra Kinqin heyat yoldasi Koretta Skott ve usaqlari Loyd Koversi ve bir sira bilinmeyen konspiroloqlari yanlis olum iddiasina gore mehkemede meglub etdi Kovers iddia edirdi ki Kinqin sui qesdini teskil etmek ucun ona 100 000 dollar pul verilmisdir 6 nefer agderiliden ve 6 nefer qaraderiliden ibaret heyet Kinqin ailesinin terefinde dayandi Mehkemede Kinq ailesini temsil edirdi 2000 ci ilde ABS Edliyye Nazirliyi Koversin iddiasi uzre mehkeme isini tamamlasa da konspirologiya iddiacilarinin dediklerini subut eden hec bir fakt tapa bilmedi Bundan sonra Koversin bacisi bildirdi ki Kovers bu hekayeni qurasdirmis ve onun satisindan 300 000 dollar gelir temin etmisdir Coversin bacisi ise vergi borcunun baglanmasi qarsiliginda onun dediklerini testiqlemisdir 2002 ci ilde Nyu York Tayms Kinqin oldurulmesi barede material yayimladi Yayimlanan xebere gore kilse rahibi olan Ronald Denton Vilson iddia edirdi ki Kinqi onun atasi qetle yetirmisdir O deyirdi Atam irqci biri deyildi O sadece dusunurdu ki Kinq kommunistlerle elaqededir ve onu yoldan kenarlasdirmaq isteyirdi Lakin Vilson iddiasini destekleyecek hec bir fakt teqdim etmemisdir Kinqin heyat ve fealiyyetini arasdiran David Qarou ve Gerald Pozner Uilyam Pepperin iddiasi ile razilasmirlar Pepper iddia edir ki Kinqi ABS hakimiyyeti oldurmusdur Pepper 2003 cu ilde uzun muddetli arasdirma ve mehkeme barede kitab yazmis Ceyms Orl Reyin yeniden mehkemesinin kecirilmesini teleb etmisdir Kinqin yaxin dostu ve hemkari Ceyms Bevel de Reyin sui qesdde tek istirak etmesine inanmadigini bildirmis ve 10 sentlik agderili oglanin milyon dollarliq qaraderili kisini oldurmek ucun plan hazirlaya bilmesi mumkun deyil deye qeyd etmisdir 2004 cu ilde deyirdi Realliq budur ki yurusu pozmaq isteyen sabotajcilar var idi Ve oz teskilatimiz daxilinde dovletin emek haqqi hesabinda olan cox vacib bir sexsi tapdiq Iceriye sizmalar sabotajcilar ve metbuatin hucumlari Men Ceyms Orl Reyin bunu ozbasina edecek qeder motive pula ve mobilliye sahib olduguna hec vaxt inanmayacagam Bizim hokumetimiz sehne arxasinda cox isler gormusdu MirasiMartin Luter Kinqin Vestminster abbatliginda 1998 ci ilde ucaldilmis heykeli Martin Luter Kinqin esas mirasi ABS de insan haqlarinin daha genislendirilmesidir Kinq sui qesdinden qisa muddet sonra ABS Konqresinde 1968 ci il Insan haqlari akti qebul edildi Aktin Edaletli Menzil akti olaraq bilinen VIII basligina esasen irqine dinine ve milli mensubiyyetine sonradan bura cinsi aile veziyyeti ve fiziki mehdudiyyetleri de daxil edildi gore insanlarin eve ve ya mulkiyyete sahib olma huququnun mehdudlasdirilmasi qadagan edildi Kinq son dovrlerde ABS deki bu diskriminasiyaya qarsi mubarize aparirdi ve bu deyisiklik olumunden sonra qebul edilse de onun esas qelebelerinden hesab edilir Kinqin mirasi beynelxalq alemde de bezi hadiselere tesir etmisdir Onun herekati Cenubi Afrikadaki irqcilik eleyhine olan herekata tekan vermis ve Qara Suur Herekati formalasmisdir Kinqin fealiyyeti ve eserleri sonradan Nobel mukafatina layiq gprulen Albert Lutuliye xeyli tesir etmisdir Albert Cenubi Afrikada irqciliye qarsi mubarize aparirdi Kinqin oldurulmesinden sonra Ayova statinin Raysvill seherinde mekteb muellimi olan Ceyn Elliott ozunun ilk eseri olan Mavi qehveyi gozler eserini yazdi Onun bu eseri yazmaqda meqsedi esasen agderililerden ibaret olan cemiyyetde yasayan usaqlara irqciliyi az da olsa basa salmaq idi Kinq ve simvollarindan biridir Kinqden hemcinin irland siyasetcisi ve aktivisti Con Hyum da tesirlenmisdir Kecmis Sosial Demokrat ve Isci partiyasinin sedri olan Con Kinqi esrimizin qehremanlarindan biri adlandiraraq irland insan haqlari herekatinin ve Xeyirli Cume Razilasmasinin erseye gelmesinde rolunun oldugunu bildirmisdir Kinqin heyat yoldasi Kinqin oldurulmesinden sonra onun fealiyyetini davam etdirmis ve 2006 ci ilde olumune qeder sosial edalet ve insan haqlari meselelerinde aktiv olmusdur Kinqin oldurulmesinden sonra Atlantada Kinq Merkezini qurmusdur Bu merkezi qurmaqda meqsedi ise Kinqin mirasi olan zorakiliq etmeden mubarize aparmaq ve tolerantligi muhafize etmek idi Kinqin oglu olan hal hazirda bu merkezin katibidir Kinqin qizi Yolanda Kinq motivasiya telimcisi yazici olmusdur Yolanda 2007 ci ilde vefat etmisdir Kinqin ailesinde bele onun geyler lezbiyanlar biseksuallar ve transgenderler barede olan dini ve siyasi dusuncelerini paylasmayanlar vardir Kinqin dul heyat yoldasi Koretta erinin yasayacagi teqdirde gey haqlarini qoruyacagina inandigini bildirmisdi Lakin Kinqin kicik qizi Bernis Kinq atasinin gey evliliklerine qarsi olacagini dusunduyunu bildirmisdi Kinq 1968 ci ilin 4 fevralinda Ebenezer Baptist Kilsesinde danisarken olumunden sonra bu cur xatirlanmasini arzuladigini bildirmisdi Men isterdim ki kimse o gun desin ki Martin Luter Kinq heyatini digerlerine xidmet etmeye hesr elemeye calisdi Men isterdim ki kimse o gun desin ki Martin Luter Kinq kimlerise sevmeye calisdi Men isteyirem siz hemin gun deyesiniz ki men muharibe meselesinde duzgun teref olmaga calisdim Men isteyirem siz menim aclari doyurmaga calisdigimi deye bilesiniz Men isteyirem hemin gun siz menim heyatim boyunca cilpaqlari geyindirmeye calisdigimi deye bilesiniz Men isteyirem hemin gun siz menim heyatim boyunca hebsde olanlari ziyaret etmeye calisdigimi deye bilesiniz Ve men isteyirem siz hemin gun menim insanligi sevmeye ve ona xidmet etmeye calisdigimi deye bilesiniz Beli eger siz menim major baraban oldugumu demek isteseniz onu deyin Deyin ki men sulh ucun major barabanam Men durustluk ucun major barabanam Diger butun dayaz seyler ehemiyyetsizdir Menim geride buraxacaq pulum yoxdur Men heyatda geride buraxacaq luks ve yaxsi seylerim yoxdur Lakin men sadece bir meqsede hesr edilmis heyati geride buraxmaq isteyirem Martin Luter Kinq Gunu 1971 ci ilden etibaren Missuri statinin Sent Luis seheri kimi bezi seherler Kinqe hesr edilmis illik bayramlar kecirmeye basladi 1983 cu ilin 2 noyabr tarixinde Ronald Reyqan Ag Evde Kinqin serefine hesr edilmis xususi bayram gununun yaradilmasi ile bagli qerar imzaladi Ilk defe 1986 ci ilin 20 yanvar tarixinde bu gun qeyd edildi ve Martin Luter Kinq Gunu adlanmaga basladi Novbeti prezident Corc Herbert Uoker Busun 1992 ci ilde verdiyi qerarla bayramin her ilin yanvar ayinin ucuncu bazar ertesinde kecirilmesi qerara alindi Bununla bayramin Kinqin dogum gunu vaxti ile yaxin vaxta dusmesi planlasdirilirdi 2000 ci ilin 17 yanvar tarixinde Martin Luter Kinq Gunu tarixde ilk defe ABS nin butun statlarinda resmi formada qeyd edildi Bu gunu bayram kimi qebul eden son 3 stat bunlar idi Arizona 1992 ci ilde Nyu Hempsir 1999 cu ilde ve Yuta 2000 ci ilde Yuta bu gunu diger statlarla eyni vaxtda qeyd etse de gunu Martin Luter Kinq Gunu yox Insan Haqlari Gunu adlandirmisdir Liturgik merasimlerde Kinq Amerikadaki Episkopal Kilsesi terefinden qetl edildiyi gun olan 4 aprel tarixinde sehid kimi yad edilir ABS deki Yevangelikal Luteran Kilsesi ise onu dogum tarixi olan 15 yanvar tarixinde yad edir Birlesmis Kralliq mirasi ve Martin Luter Kinq Sulh Komitesi Banner at the Birlesmis Kralliqda Nyukasl ve Nortumbriya Universitetlerinde Martin Luter Kinq Sulh Komiteleri movcuddur Bu komiteler Kinqin 1967 ci ildeki Ingiltere ziyaretinden sonra onun mirasinin serefine yaradilmisdir Kinq bu seferi zamani Nyukasl Universitetinden fexri derece almisdi Bu komiteler ve Nyukasl seherlerinde fealiyyet gosterir ve esas meqsedi Martin Luter Kinqin heyat ve fealiyyetini ABS deki insan haqlari herekatini arasdirmaqdir Komitenin meqsedlerinden biri de Kinqin fealiyyetinden ilhamlanaraq Birlesmis Kralliqda sulh medeniyyetleri qurmaqdir 2017 ci ilde Nyukasl Universiteti Kinqin onlardan fexri derece almasinin 50 ci ildonumu munasibetile onun buruncden heykelini ucaltmisdir Hemcinin universitein Telebeler Birliyi onlara aid lovhenin Luterler adlandirilmasina ses vermisdir Materiallarinin itmesi 2019 cu ilin 25 iyununda The New York Times Magazine xeber yaymidsir ki 2008 ci ilde bas vermis materiallari ziyan goren yuzlerle sexsden biri de Martin Luter Kinqdir Ideyalari tesirleri ve siyasi movqeyiDini dusunceleri Kinq insan haqlari herekatinin Vasinqtona yurusu zamani 1963 Xristian dini rehber kimi Kinq Isa peygemberden ve Incilden tesirlenmisdi O ozunun butun dini goruslerinde kilsedeki nitqlerinde ve ictimai cixislarinda bundan istifade edirdi Kinqin inanci guclu formada Isa peygemberin biri seni vurarsa uzunun diger yanini cevir ve Mattada kecen Isa qilincini qinina qoydu telimlerine esaslanirdi Kinq Birminqem hebsxanasindan yazdigi meshur mektubunda terefdaslarini zorakiliga muraciet etmemeye cagirir ve Isa peygemberden diger xristian pasifist muelliflerden sitatlar getirerek bunu stimullasdirmaq isteyirdi O bir diger xutbesinde deyirdi Men insan haqlari herekati lideri olmamisdan evvel Incilin vaizlerinden biri idim Bu menim ilk cagirisim idi ve men hele de en boyuk ohteciliyime sadiqem Siz bilirsiniz eslinde men insan haqlari herekatinda ne ediremse bunu dini rehberliyimin bir hissesi hesab etdiyime gore edirem Menim heyatimda xristian dini rehberliyinde daha da kamillesmekden basqa hec bir ambisiyam yoxdur Men hansisa siyasi vezifeye kecmeyi planlamiram Men rahib kimi qalmaq isteyirem ve basqa hec ne planlamiram Ve menim bu mubarizede diger cox sayli insanlarla birge etdiyim sey rahibin butun insanliq ucun narahatliq duymali oldugu fikrinden qaynaqlanir Kinqin sexsi yazilari gosterir ki o biblikal literalizmi redd etmis ve Bibliyani mifoloji mehsul adlandirmisdir O Isa peygemberin bakire Meryemden dogulmasina subhe etmis ve Yunus peygemberle bagli hekayeye inanmamisdir Zorakiliga qarsi olmasi Kinqin zorakiliga muraciet edilmemesi strategiyasini inkisaf etdiren Zorakiliga muraciet etmeden dunya sulhune nail olmaq ne absurd ne de elcatmaz deyildir Butun diger metodlar ugursuzluga meruz qalib Belelikle biz yeniden baslamaliyiq Zorakisizliq yaxsi baslangic noqtesidir Bu metoda inananlar siddet nifret ve duygu sesleri arasinda agil muhakime ve rasionalliq sesleri ola bilerler Biz sulh seraitini qoruya bilecek sulh seraiti insa ede bilerik Veteran afroamerikali insan haqlari aktivisti Kinqin zorakiliga muraciet etmeme meselesinde ilk meslehetcisi olmusdur Kinqe bu barede agderili aktivistler olan Harris Vofford ve Qlenn Smiley de tesir gostermisdir Rastin ve Smiley pasifist xristian enenesinden Vafford ve Rastin ise Qandinin telimlerinden tesirlenmisdiler Hele 1940 ci illerde Rastin Uzlasma Seyaheti zamani bu strategiyadan istifade etmisdi Vofford ise 1950 ci illerde ABS nin cenub statlarinda yasayan qaraderililer arasinda Qandinin dusuncelerinin yayilmasi ucun tebligat aparmisdi Kinq ilk dovrlerde Qandi barede az melumata sahib idi ve 1950 ci illerde yeni aktivist fealiyyetinin evvellerinde zorakiliga qarsi olmaq barede nadir hallarda danisirdi Bu dovrlerde Kinq daha ox ozunumdafieye inanirdi ve bundan istifade de edirdi O hetta evinde saxlamaq ve her hansisa hucum olan zaman istifade etmek ucun silahlar almisdi lakin pasifistler onun bu barede dusuncelerini deyisdirdiler ve onu insan haqlari ugrunda zorakiliga muraciet etmeden mubarize aparmanin ozunumudafie prinsiplerine inanaraq mubarize aparmaqdan daha xeyirli olacagina inandirdilar Kinq sonradan silahdan istifade etmeyeceyine and icdi Kinq boykot herekatinin ardindan Azadliga dogru iri addimlarla adli eserini yazdi Bu esere Zorakiliqsizliga dogru muqeddes ziyaret adli basliq da daxil idi Bu hissede Kinq ozunun zorakiliga qarsi olmaq barede dusuncelerini izah etmisdir O dusmeni meglub ve ya mehv etmekdense ona dostluq teklif etmekle ugur qazana bileceyine inandigini bildirirdi Bu hissenin yazilisinda Vofford Rastin ve da komeklik etmisdi Kinq Qandiye ve onun zorakiliqsiz aktivizminin ugurlarina heyran olmusdu O teologiya telebesi kimi Qandini Allahin nurunu eks etdiren sexs kimi tesevvur edirdi Kinq uzun muddet Hindistana sefer etmek fikrinde idi Harris Voffordun komekliyi ile Kinqin Hindistan seferine lazim olan pul tapildi Amerikan Dost Xidmeti Komitesi ve onun destekcileri sefer ucun lazim olan pulu topladi ve Kinq 1959 cu ilin aprel ayinda Hindistana sefer etdi Hindistan seferi Kinqe xeyli derecede tesir etmisdi O mehz bu seferinden sonra zorakiliga muraciet etmeyen mubarizenin ABS insan haqlari herekatina ne qeder xeyir vere bileceyini basa dusdu Kinqin Qandi heyranligi sonraki dovrlerde de azalmadi 1964 cu ilde Nobel Sulh Mukafatina layiq gorulerken bu fealiyyeti esas goturulmusdu Onun barede Qandinin Britaniya imperiyasi ile mubarize apararken istifade etdiyi mohtesem yoldan istifade eden yalniz heqiqet silahi ile qelbin gucu ile yaralanmadan ve cesaretle mubarize aparan sexs deye behs edilirdi Kinqin zorakiliga muraciet etmeme barede dusuncelerinin formalasmasinda Henri Devid Toronun Sivil itaetsizlik eserinin muhum rolu olmusdur Bu eserin esas movzusu seytani sistemle butun elaqeleri kesmekden ibaretdir Kinqe hemcinin protestant Reynhold Niebuhr ve Paul Tillixin de tesiri olmusdur Kinq bildirmisdi ki xristianligi ve sosial bohranin onun beyninde buraxdigi silinmez izler sosial problemlerin helli baredeki dusuncelerine dini esaslar formalasdirmisdi Raussenbuss terefinden Kinqin dovletle bagli dusunceleri de mueyyen deyisikliye meruz qalmisdir Raussenbuss xristianlarin dovlet ile daimi ve dostcasina munaqisede oldugunu bildirirdi Cunki eyni zamanda onlar dovleti tenqid edir hem de onu edaletin teminatcisi kimi qeleme verirler Gorunuse gore o Adin Ballou ve Uilyam Lloyd Qarrison terefinden terif edilen amerikan pasifizminin enenelerinden xebersiz idi Kinq tez tez Isa peygemberin dagdaki xutbesine de istinad edirdi Bezen ise qardascasina olan ve menfeet gudmeden beslenen xristian sevgisi konsepsiyasindan istifade edirdi Lakin 1960 ci illerden etibaren oz yazilarinda bundan istifade etmeye dayandirdi Hetta silahlarin sexsi istifadesinden imtina etmesini elan etdikden sonra bele Kinqin herekatdaki ozunumudafie fenomeni ile murebbek munasibeti var idi O ictimaiyyet qarsisinda bunu redd etse de bezi hallarda gerekli olmasini basa dusurdu Kareyerasi boyunca Kinq Kolonel Ston Conson Robert Haylinq ve Edalet ve Mudafienin diyakonlari kimi silaha musbet baxan aktivistler ve ya aktivist teskilatlari terefinden mudafie edilmisdir Aktivizmi ve yerli amerikalilarla munasibeti Kinq yerli amerikali haqlarinin qati mudafiecilerinden biri idi Kinqin insan haqlari mubarizesinin destekcileri arasinda da xeyli sayda yerli amerikali var idi Eslinde Yerli Amerikalilarin Huquqlari Fondu NAAKP in Qanuni Mudafie ve Tehsil fondundan sonra yaradilmisdir Milli Hindli Genclik Surasi Kinqin kompaniyasini xususi olaraq destekleyen yerli teskilatlarindan idi Onlar Kinqin 1968 ci ilde heyata kecirilmis Kasib xalqin kompaniyasi ni xususi olaraq desyekleyirdiler Kinq ozunun Niye gozleye bilmerik kitabinda yazirdi Bizim milletimiz orijinal amerikalilar olan hindlilerin asagi irq hesab edildiyi soyqirim prosesinde meydana cixmisdir Serhedlerimiz daxilinde cox sayli qaraderililer yasamasa da irqi nifret yarasi artiq kolonial cemiyyetimizi formalasdirmisdi XVI esrden etibaren irqi ustunluk ugrundaki doyuslerde qanlar axmaga basladi Biz yeqin yegane milletik ki milli siyasetimiz olaraq yerli ehalimizi mehv etmeyi planlamisiq Ustelik biz bu facieli tecrubeni necib bir selib yurusune yukseltdik Heqiqeten bu gun bele ozumuze bu rusvayci epizodu redd etmeye ve ya pesman olmaga icaze vermedik Bizim edebiyyatimizin bizim filmlerimizin bizim dramlarimizin bizim folklorumuzun hamisi bunu ucaltmaga xidmet etmisdir 1950 ci illerde Kinq yerli amerikalilara Alabamada yardim edirdi Hemcinin eyni zamanda Alabamada yasayan qrikler oz bolgelerindeki mekteblerde olan irqi ayriseckiliye qarsi mubarize aparirdilar Cenubda xeyli irqi ayri seckilik problemleri movcud idi Mekteb avtobuslarina aciq rengli yerliler buraxilsa da rengi daha tund olan yerliler xidmeti avtobuslara buraxilmirdilar Tayfa liderleri Kinqe onun irqi ayriseckiliye gore Alabama statinin Birmenqem seherindeki kompaniyasina oz yardimlarini teklif etdiler O derhal cavab verdi ve onun mudaxilesinden sonra problem derhal hell edildi 1959 cu ilin sentyabr ayinda Kinq Kaliforniya statinin Los Anceles seherinden Arizona statinin Tukson seherine ucdu Arizona Universitetinde nitq soyleyerken ozunun zorakiliga muraciet etmeme ideali barede danisdi ve yalniz bu yolla sosial deyisiklikler etmenin mumkun oldugunu bildirdi Nitqin sonunda ise teessuf ederek bildirdi ki onun reqibleri zorakiliga muraciet ede bilirler Kinq sonra Cenub Previteriyan kilsesine getdi O bu kilsenin sekillerini gormus ve ona heyran olmusdu Bu kilsenin uzvlerinin ekseriyyeti yerli amerikali idi Kilsede oldugu zaman Kinq yerlilerin yasadigi rezervasiyalari gormek istediyini bildirdi Kesis Kasper Qlenn onu Papaqo Hindli Rezervasiyasina apardi Rezervasiyada oldugu zaman Kinq butun tayfa rehberleri ile gorusler kecirdi Sonra diger presviteriyan kilsesi olan ve rezervasiyaya yaxin erazide yerlesen kilseye getdi ve yerli amerikalilar ucun xutbe verdi 1962 ci ilin martinda Qedim Puebloya geri dondu ve oradaki yerliler ucun de xutbe verdi Oradan yeniden Arizona Universitetine gederek orada nitq ile cixis etdi Kinq bundan sonra da yerli amerikalilar meselseini daim gundeminde saxlamisdir 1963 cu ildeki Vasinqtona yurus zamani yurusculer arasinda xeyli sayda Cenubi Dakotadan olan yerliler ve Navaxo tayfasi uzvleri var idi Amerika yerlileri 1968 ci ilde bas tutmus Kasib xalqin kompaniyasi nda da aktiv formada istirak etmisdiler Kinqin insan haqlari herekatindaki fealiyyeti 1960 ci illerdeki yerli amerikalilarin insan haqlari herekatinin ve onun bezi rehberlerinin ilham menbeyi olmusdu Pavni tayfasinin uzvu Yerli Amerikalilarin Haqlari Fondunun yaradicilarindan biri ve ciraci direktoru Con Exohavk deyirdi Dr Kinqin bu olkenin qanunlari esasinda beraberlik ucun insan haqlari herekatindaki fealiyyetinden ilhamlanaraq dusunduk ki biz de qanunlarin nezareti altinda oz hindliliyimizi inkisaf etdirerek 1831 ci ilde imzalanmis tayfalarin suverenliyi haqqinda qanunlar esasinda oz qanunlarimizla tayfa formasinda yasayaraq oz bolgemizi idare ede bilerik Siyaseti CXLK nin lideri kimi Kinq hec bir zaman her hansisa ABS siyasi partiyasini ve ya namizedini desteklememisdir Ozu bu barede deyirdi Men hiss edirem ki bir nefer biteref qalmalidi belelikle hemin sexs bir partiyanin rehberi ve ya xidmetcisi olmayacaq her partiyanin fealiyyetine obyektiv yanasa bilecekdir 1958 ci ildeki musahibesinde men dusunurem ki ne Respublikacilar partiyasi ne de Demokratlar partiyasi Allahin her seye yeten gucune sahib deyiller Onlarin her ikisinin zeiflikleri vardir ve qirilmaz formada hec bir partiyaya bagli deyilem sozlerini isletmisdi Kinq her iki partiyanin irqi beraberliyin temin edilmesi ucun etdiklerini tenqid ederek demisdi Eslinde qaraderililer hem respublikacilar hem de demokratlar terefinden xeyanete ugramisdir Demokratlar Cenubi Diksiekratlarin muveqqeti heveslerine ve kaprizlerine qapilaraq xeyanet etdiler Respublikacilar cenub statlarindaki sagci respublikacilarin askar ikiuzlu murtece quvvelerine qatilaraq xeyanet etdiler Ve cenublu Diksiekratlarla sagci murtece terefdarlari olan simalli respublikacilarin koalisiyasi bu yerlerdeki insan haqlari herekatinin her bir liberal qanunvericilik cehdini meglub etdi Kinqin aciq formada hec vaxt hec bir partiyani ve namizedi desteklememesine baxmayaraq 1956 ci ilde insan haqlari destekcisine yazdigi mektubda 1956 ci il prezident seckilerinde Adlay Stivensonami yoxsa DVayt Eyzenhauermi ses vereceyine qerar vere bilmediyini yazmisdi Lakin kecmisde demokratlara ses verdiyini de vurgulamisdi Avtobioqrafiyasinda qeyd edir ki 1960 ci il seckilerinde Con Kennediye ses vermisdi Bu barede ise men hiss edirdim ki o en yaxsi prezident olacaq sozlerini yazmisdir Birinci prezidentliyi dovrunde Kennedi ile butun meselelerde razilasmasalar da Kinq qeyd edir ki eger sag qalsaydi ikinci dovr prezidentliyi ucun de ona ses vererdi Kinq 1964 cu il seckileri barede iddia edir ki onun butun destekcileri ve temiz qelbli insanlar respublikacilarin namizedi senator Berri Qoldvatenin eleyhine ses vermisdir Kinqin Berrinin prezidetn secilmesini dunya ve millet ucun fecie ve sui qesd olacagini yazirdi Kinq demokratik sosializm ideallarinin destekcisi idi Sosializmin kommunizm ile assosiasiya edilmesine ve o dovr Amerikasindaki movcud seraite gore Kinq bunu birbasa elan ede ve aciq formada destekleye bilmirdi King hesab edirdi ki kapitalizm bir cox Amerika xalqinin xususen Afrika Amerika cemiyyetinin esas ehtiyaclarini lazimi seviyyede temin ede bilmez Kompensasiya Kinq bildirirdi ki qaraderili amerikalilara ve diger ziyan gormus azliqlara tarixi sehvlere gore kompensasiya odenilmelidir 1965 ci ilde Pleyboy jurnalina verdiyi musahibe zamani bildirmisdi ki afroamerikalilarla agderililer arasinda beraberliyin yaradilmasi eslinde aglar ve qaralar arasindaki iqtisadi ferqleri aradan qaldira bilmeyecekdir Kinq hesab edirdi ki quldarliq dovrunde vurulmus ziyana gore onlara kompensasiyanin verilmesi vurulan ziyanin dehsetli derecede yuksek olmasina gore qeyri mumkundur lakin o hesab edirdi ki hokumet butun ziyan gormus qruplara 10 il muddetine 50 milyard dollar deyerinde yardim etmelidir Kinq kompensasiya kimi xerclenmesini istediyi pullarin ABS de aile munaqiselerini bosanmalari cinayet hadiselerini qanunsuzlugu azaldacagini guman edirdi O bu ideyasini odenmemis emeyin qarsiligini odemek ucun lazimli oldugunu bildirirdi lakin Kinq hemcinin elave edirdi ki bu tekce qaraderililere aid olmamali butun haqlari istismar olunan irqlerin numayendelerine samil edilmelidir Aile planlanmasi Kinq 1966 ci ilin 5 may tarixinde terefinden Marqaret Senger mukafatina layiq gorulerken demisdi Bu yaxinlarda metbuat ucan dairelerin gorulmesi barede xeberlerle doludur Bu hekayelere etimad gostermemeyimiz lazim olsa da onlar tesevvurumuzun kosmosdan gelen qonaqlarin bizi nece muhakime edeceyi barede ferziyyeler ireli surmesine imkan verir Bizimle elaqeden keyleseceklerinden qorxuram Onlar musahide edecekler ki biz olum planlanmasi ucun muharibe strategiyalarina ve muhendislik levazimatlarinin yaradilmasina milyardlarla pul xercleyirik Onlar eyni zamanda xestelik ve diger sebeblerle olumun qarsisini almaq ucun milyonlarla pul xerclediyimizi de gorecekler Nehayet planetimizdeki heyat ucun vacib tehdid olan ehali planlamasi ucun cox asagi seviyyeli pul xercleyirik Bizim yad planetden gelen ziyaretcilerimiz oz rehberlerine planetimizde geleceyi qeyri mueyyen ve qaranliq cilgin irqin meskunlasdigini meruze etse sehv etmis olmaz Caresi asanliqla tapila bilen zererli bir veziyyetin movcudlugundan daha facieli bir hal yoxdur Ailenin planlasdirilmasi ehalini dunya qaynaqlari ile elaqelendirmek mumkundur praktik ve zeruridir Qaranliq esrlerin ve ya hele basa dusmediyimiz muasir xesteliklerden ferqli olaraq ehalinin heddinden artiq artmasi xesteliyini elimizde olan ve kesf ede bileceyimiz qaynaqlarla hell ede bilerik Catismayan mesele hell yolu haqqinda kifayet qeder melumat deyil problemin ciddiliyini ve onun qurbani olan milyardlarin tehsili haqqinda universal suurdur Televiziya Aktrisa 1967 ci ilde sousunu terk ederek musiqili teatra geri donmek isteyirdi Lakin o sounun izleyicisi olan Kinqle danisdiqdan sonra fikrini deyisdirdi King Nikolsa izah etdi ki onun xasiyyeti daha boyuk irqi harmoniya ve emekdasligin geleceyini gosterir Sen getdiyimiz yerin goruntusunsen sen indiden 300 il ondesen Bu indi harda olmagimiz ve ne etdiyimiz menasina gelir Ne isle mesoulsansa onu etmeye davam et Sen bizim ilham menbeyimizsen Nikolsun dediyine gore Kinq ve onun heyat yoldasi Koretta oz azyasli usaqlarina yalniz Star Treke baxmaga icaze verirdiler Nikols sonradan sounu terk etdi Dovlet nezareti ve tezyiqlerFTB nezareti ve dinlenilmesi Kasib xalqin kompaniyasi ni dagitmaq ucun muxtelif hiylelere el atan FTB Kinqin COINTELPRO uzvu olmasi barede saieler yayirdi FTB nin rehberi Edqar Huver Kinqin insan haqlari herekatindaki nufuzuna zerbe vurmaq ucun daim nezaretde saxlanilmasini emr etmisdi ABS Konqresindeki arasdirmanin 1975 ci ildeki hesabatinda Kinqin 1963 cu ilin dekabr ayindan 1968 ci ilde olumune qeder FTB nin intensiv arasdirildigi bildirilirdi Bu arasdirmanin esas meqsedi insan haqlari herekatinin lideri kimi Kinqin nufuzuna xelel yetirmek ve onu neytrallasdirmaq idi 1963 cu ilin sonlarinda FTB ABS bas prokuroru Robert Kennediden Kinqin telefon danisiqlarini dinlemek ucun icaze almisdi Buro hemcinin prezident Con Kennedini de bu barede melumatlandirmisdi Kennedi qardaslari Kinqin Nyu Yorkdan olan huquqsunas Stenli Levisonla olan munasibetlerini sonlandirmasini isteyirdiler Cunki Levisonun ABS Kommunist Partiyasi ile elaqeleri movcud idi Robert Kennedinin telefon danisiqlarinin dinlenilmesi ucun Huvere sinaq muddeti kimi 1 ay vermesine baxmayaraq Huver bu muddeti xeyli uzatmisdi Buro Levisonla Kinqin ev ve ofislerindeki telefon xettlerine dinleme cihazlari yerlesdirmisdi Kinqin olke boyunca cixdigi seyahetler zamani qaldigi otellere de bu dinleme cihazlari yerlesdirilirdi Huver 1967 ci ilde Kinqin rehberi oldugu CXLK ni de qaraderili milletci teskilatlarin siyahisina elave etmisdi Hedef qrupu iflasa ugratmaq alcaltmaq ve ya gozden salmaq ucun qrup rehberlerinin teskilati ve sexsi qarsidurmalarindan istifade edilmeli eks kesfiyyat usullarindan yararlanmada hec bir furset qacirilmamalidir Kinqin elaqelerinin MTA monitorinqi ABS nin Milli Tehlukesizlik Agentliyinin Minaret adli gizli emeliyyatina esasen her hansisa sahede lider olan amerikalilar musahide altinda saxlanilirdi Musahide edilen liderlerden biri de Kinq idi Bunun esas sebebi ise onun ABS nin Vyetnamdaki siyasetini tenqid etmesi idi Sonradan emeliyyat MTA terefinden teftis edilmis ve emeliyyatin qanunsuz olmasa da etibarsiz oldugu qenaetine gelinmisdi Kommunizm iddialari Huver uzun muddet isci birliklerinin ve insan haqlari herekatlarinin kommunizmle elaqelerinin olmasindan subhelenmisdir Belelikle Huver 1957 ci ilde FTB ye Kinqi ve onun teskilatini izleme emri verdi Halbuki 1960 ci ile qeder CXLK nin tam direktoru yox idi 1962 ci ile qeder FTB nin bu arasdirmalari sethi idi 1962 ci ilde Kinqin en cox inandigi meslehetcilerden birinin nyu yorklu huquqsunas Stenli Levison oldugu uze cixdi FTB Levisonun Kinqe tesir etmesi ucun gonderilmesinden qorxurdu Bu meselelere gore Levison 1963 cu ilde partiyani terk etdi Kommunizmle elaqesi oldugu iddia edilen Kinqin bir diger komekcisi ise Cek O Dell idi Her halda FTB 1976 ci ilde Kinqin ve ya CXLK dan her hansisa rehber sexsin kommunizmle elaqesinin olmasi barede ortada hec bir subutun olmadigini etiraf etdi Bu bas verenlerden sonra Kinq kommunizmle her cur elaqeni sert formada redd edirdi jurnalina 1965 ci ilde verdiyi musahibede herekatdaki kommunistlerin sayinin Florida statindaki Eskimos sayina beraber oldugunu bildirmisdi Kinq iddia edirdi ki Huver cenub statlarindaki siyasi gucleri zeifletmek isteyir Onun narahatliqlarinin sebebi ise bu siyasi guclerin kommunist tesir dairesine duse bileceyinden qaynaqlanir Kinq bildirirdi ki bu yalniz cenubdaki qati sagci elementlere ve irqcilere komek ede biler Huver Kinqin sozlerine inanmirdi ve Kinqi olkenin en taninmis yalancisi deye terif edirdi Kinqin Vasinqtona yurus zamani 28 avqust 1963 cu ilde Menim bir arzum var nitqini vermesinden sonra FTB onu olkenin en tehlukeli ve en effektiv qaraderili lideri deye tesvir etmisdi FTB iddia edirdi ki Kinq bilerek konullu sekilde ve davamli olaraq kommunistlerle isleyir ve onlardan meslehetler alir Kinqin kommunizmle elaqeli olmasinin subut edilmesi cehdleri dovletin qorxularindan elave cenubdaki irqcilerin iddialarina gore daha da siddetlenirdi Onlar cenubdaki qaraderililerin veziyyetlerinin yaxsi oldugunu ortadaki problemlerin ise kommunistler terefinden meydana atildigini ve qizisdirildigini iddia edirdiler Lakin 1950 ve 1960 ci illerdeki qaraderili insan haqlari herekati tarixi I Dunya muharibesinden de evvele uzanan qaraderili aktivizminden meydana cixmisdi Kinq deyirdi Qaraderili inqilabi butun boyuk sosial deyisikliklerle eyni betnden dogulmus heqiqi inqilabdir Bunlar ise dozulmez sertlerden ve dozulmez veziyyetlerden meydana cixir Merkezi Kesfiyyat Idaresinin nezareti MKI nin 2017 ci ilde ictimaiyyete elan etdiyi senedlerden melum olur ki idare 1964 cu ilin 4 noyabr tarixinde The Washington Post qezetinde cixan xeberden sonra Kinqle kommunizm arasindaki elaqeni arasdirmaga baslamisdir Meqalede iddia edilirdi ki Kinq Sovet Ittifaqina devet edilmisdir Kinqin komekcisi ise bunu serh etmekden imtina etmisdir Bu dovr erzinde Kinqe ve diger insan haqlari herekati liderlerine mexsus olan mektublar MKI nin HTLINGUA adlanan gizli proqrami esasinda ele kecirilmisdi Zina Kinq ve Malkolm X 26 mart 1964 FTB Kinqin kommunizmle tehlukeli elaqelerinin olmasini ozluyunde kesf etdikden sonra calisirdi ki sexsi heyatindan istifade ederek onun sexsi nufuzuna xelel yetirsin FTB Kinqin evlilikden kenar munasibetlere sahib oldugunu gostermeye calisirdi Lindon Conson Kinqi bir defe hipokritikal kesis adlandirmisdi 1989 cu ilde yazdigi avtobioqrafiyasina qeyd Kinqin qadinlara qarsi zeifliyi nin oldugunu bildirirdi Lakin o Kinqin Incilde behs edilen evlilikden kenar cinsi munasibetin qadagan edilmesine inandigini ve basa dusduyunu de qeyd edirdi Bu qadaga ile bagli Kinqin cetinlik yasadigini qeyd eden Ralf sonradan verdiyi musahibede yalnizca qadinlasdirma ifadesinden istifade etdiyini Kinqin evlilikden kenar cinsi munasibetinin olmasini demediyini ve onun seksualdan daha cox emosianal oldugunu bildirmisdir FTB nin Kinqe gonderdiyi anonim mektub Ralf hemcinin onun sozlerine basqa don geydirerek gundeme getiren metbuati da tenqid etdi Ralfin kitabina istinad ederek metbuat iddia edirdi ki guya oldurulmesinden bir gece evvel Kinq seksual munasibetde olmusdu Esl yazida ise Ralf Kinqin bir qadinla otaqdan cixmasini gorduyunu yazmisdir Ralf bu barede o orada diskussiya apara debat ede ve ya o qadini herekata qosmaga calisa bilerdi men bilmirem sozlerini demisdi David Qarrou 1986 ci ilde yazdigi ve Xac dasiyan adlana kitabinda Kinqin evlilikden kenar munasibetlerinden behs edirdi Garrou iddia edirdi ki Kinq bu munasibetlere ozu uzerinde hiss etdiyi psixoloji tezyiqi azaltmaq ucun girirdi Sui qesd zamani polisin musahidesi Yangin sondurme stansiyasi Lorreyn hotelinin qarsisinda dayandigi taxta evin yaxinliginda yerlesirdi Bu stansiyadan polisler Kinqi musahide altinda saxlayirdilar Kinqin Ceyms terefinden vuruldugu an polisler Kinqi kenardan musahide edirdiler Ates sesini esiden polisler derhal stansiyadan cixaraq hotele daxil oldular Mulki geyimde olan gizli polis Marrel MakKollouq Kinqe tibbi yardimi gostermis ilk sexsdir King ve FTB arasindaki antaqonizm qatili tapmaq ucun butun lazimi bulletenlerinin olmamasi ve hadise bas veren yerin yaxinliginda polislerin olmasi FTB nin sui qesdde istirak etdiyine dair ferziyyelere sebeb oldu Mukafatlari ve taninmasiKinq Mayor Vaqnerden aldigi medalyonu numayis etdirir Kinqin dini rehberi oldugu Dekster Prospekti Batist Kilsesi 1978 ci ilde Dekster Prospekti Kinq Memorial Baptist Kilsesi adlandirilmisdir Kinq en azi 50 den cox universitet ve kollecden fexri derecelerle mukafatlandirilmisdi Kinq 1964 cu ilin 14 oktyabr tarixinde Nobel Sulh Mukafatina layiq goruldu O bu mukafata layiq gorulmus en genc sexsdir O bu mukafata ABS deki irqi diskriminasiyaya qarsi zorakiliga muraciet etmeden mubarize apardigina gore layiq gorulmusdu 1965 ci ilde o terefinden Amerikan Azadliq Medalyonu ile mukafatlandirildi O bu mukafat qebul ederken demisdi Azadliq bir butovdur Ya sen hamisina sahibsen ya da azad deyilsen Kinq 1957 ci ilde NAAKP terefinden Spinqarn mukafatina layiq gorulmusdur Iki il sonra ise Azadliga dogru iri addimlarla Monqqomeri hekayesi kitabina gore Anisfild Volf Kitab mukafatina layiq goruldu 1966 ci ilde Amerikanin Planli Valideynlik Federasiyasi Kinqi gerideqalmisliga qarsi cesaretli muqavimet gosterdiyine ve sosial edaletin ve insan leyaqetinin inkisafina verdiyi omurluk fedakarliga gore Marqaret Sanger Mukafatina layiq gordu Hemcinin hemin ilde uzvu secildi 1967 ci ilde Birlesmis Kralliga 24 saatliq sefer ederek Nyu Kasl Universitetinden fexri dereceni qebul etdi O bu mukafata layiq gorulen ilk afroamerikalidir Mukafatin teqdim edilme merasimindeki cixisinda bu sozleri demisdi 3 vacid ve boyuk problem vardir ki biz onlarla yalniz ABS de yox butun dunyada qarsilasiriq Bu irqcilik kasibliq ve muharibe problemidir 3 defe Qremmi mukafatina namized olmasina baxmayaraq olumunden sonra 1971 ci ilde En Yaxsi Qeyde Alinmis Danisiq Mukafati na layiq gorulmusdur O bu mukafata Vyetnam muharibesi barede dediyi Men niye Vyetnam muharibesine qarsi cixiram adli cixisina gore layiq gorulmusdu Olumunden sonra 1977 ci ilde ABS prezidenti Cimmi Karter terefinden Prezident Azadliq medali ile teltif edilmisdir Kinq ve heyat yoldasi Koretta olumlerinden sonra 2004 cu ilde Konqres Qizil medali ile teltif edilmisdirler Kinq Qallupun XX esrin en heyranedici sexsler siyahisinda ikinci yerde qerarlasmisdir O 1963 cu ilde Time jurnali terefinden ilin adami secilmisdir Time jurnali terefinden 2000 ci ilde XX esrin adamini secmek ucun internet uzerinden ses verme kecirmisdi Kinq bu sesvermede VI yeri tutmusdu Kinq Discovery Channel ve AOL terefinden kecirilen En Mohtesem Amerikan musabiqesinde III yeri tutmusdur Bes dollarliq eskinas 2016 ci ilin 20 aprelinde ABS nin xezina naziri 2020 ci ile qeder 5 10 ve 20 dollarliq eskinaslarin yeniden dizayn edileceyini elan etdi Lyu bildirdi ki Linkolnun seklinin 5 dollarliq eskinasin uzerinde saxlamaqla eks terefde Linkolnun memorial abidesi yaxinliginda bas vermis bezi meshur hadiseler eks etdirilecekdir Eks etdirilmesi planlanan hadiseler icerisinde Kinqin burada dediyi meshur Menim bir arzum var nitqi de var idi Hemcinin meshur qaraderili ifaci 1939 cu ilde burada verdiyi konsertin de tesvir edilmesi planlasdirilmisdir EserleriStride Toward Freedom The Montgomery Story 1958 ISBN 978 0 06 250490 6 The Measure of a Man 1959 ISBN 978 0 8006 0877 4 Strength to Love 1963 ISBN 978 0 8006 9740 2 Why We Can t Wait 1964 ISBN 978 0 8070 0112 7 Where Do We Go from Here Chaos or Community 1967 ISBN 978 0 8070 0571 2 Conscience for Change The Trumpet of Conscience 1968 ISBN 978 0 8070 0170 7 A Testament of Hope The Essential Writings and Speeches of Martin Luther King Jr 1986 ISBN 978 0 06 250931 4 The Autobiography of Martin Luther King Jr 1998 ed ISBN 978 0 446 67650 2 All Labor Has Dignity 2011 ed Michael Honey ISBN 978 0 8070 8600 1 Thou Dear God Prayers That Open Hearts and Spirits Collection of King s prayers 2011 ed Lewis Baldwin ISBN 978 0 8070 8603 2 MLK A Celebration in Word and Image Photographed by Bob Adelman introduced by Charles R JohnsonISBN 978 0 8070 0316 9Hemcinin baxMalkolm X Vasinqtona yurus Menim bir arzum varMenbeIstinadlar Nitoburg E L King Martin Lyuter Bolshaya sovetskaya enciklopediya rus v 30 t pod red A M Prohorov 3 e izd Moskva Sovetskaya enciklopediya 1973 T 12 Kvarner Kongur S 114 115 Bibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Cex Milli Hakimiyyet Melumat bazasi Ogletree Charles J All Deliberate Speed Reflections on the First Half Century of Brown v Board of Education W W Norton amp Co 2004 seh 138 ISBN 0 393 05897 2 Upbringing amp Studies The King Center January 22 2013 tarixinde Istifade tarixi September 2 2012 King 1992 seh 30 31 Brown DeNeen L The story of how Michael King Jr became Martin Luther King Jr The Washington Post January 15 2019 December 31 2019 tarixinde Istifade tarixi January 20 2019 Mikkelson David Four Things About King Snopes Snopes com July 19 2003 July 27 2023 tarixinde Istifade tarixi March 14 2011 King 1992 seh 31 December 17 2014 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi June 24 2014 Nsenga Burton AfricanAncestry com Reveals Roots of MLK and Marcus Garvey 2020 01 18 tarixinde Istifade tarixi 2019 11 01 Nelson Alondra The Social Life of DNA 2016 160 161 ISBN 9780807027189 Katznelson Ira When Affirmative Action was White An Untold History of Racial Inequality in Twentieth Century America WW Norton amp Co 2005 seh 5 ISBN 0 393 05213 3 Millender Dharathula H Martin Luther King Jr Young Man with a Dream Aladdin 1986 45 46 ISBN 978 0 02 042010 1 Frady Marshall Martin Luther King Jr A Life 2005 12 15 ISBN 978 0 14 303648 7 Pierce Alan Assassination of Martin Luther King Jr Abdo Pub Co 2004 seh 14 ISBN 978 1 59197 727 8 Blake John How MLK became an angry black man 2018 12 25 tarixinde Istifade tarixi 2019 11 01 Carson Clayborn Martin Luther King Jr 2015 04 29 tarixinde Istifade tarixi 2019 11 01 An Autobiography of Religious Development The Martin Luther King Jr Research and Education Institute Stanford University 2014 12 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi November 15 2018 Fleming Alice Martin Luther King Jr A Dream of Hope Sterling 2008 seh 9 ISBN 978 1 4027 4439 6 King 1992 seh 35 36 Frady 2002 seh 18 Downing Frederick L To See the Promised Land The Faith Pilgrimage of Martin Luther King Jr Mercer University Press 1986 seh 150 ISBN 0 86554 207 4 Nojeim Michael J Gandhi and King The Power of Nonviolent Resistance Greenwood Publishing Group 2004 seh 179 ISBN 0 275 96574 0 Baldwin Lewis V There is a Balm in Gilead The Cultural Roots of Martin Luther King Jr Minneapolis Fortress Publishing 1991 281 282 ISBN 0 8006 2457 2 July 27 2023 tarixinde Istifade tarixi July 5 2018 Baldwin Lewis V There is a Balm in Gilead The Cultural Roots of Martin Luther King Jr Minneapolis Fortress Publishing 1991 seh 167 ISBN 0 8006 2457 2 July 27 2023 tarixinde Istifade tarixi July 5 2018 Through It All Reflections on My Life My Family and My Faith Atria Books 2009 44 47 ISBN 978 1 4165 4881 2 L Lewis David King A Biography University of Illinois Press 2013 seh 27 Frady 2002 seh 20 22 Coretta Scott King The Daily Telegraph February 1 2006 November 13 2012 tarixinde Istifade tarixi September 8 2008 Warren Mervyn A King Came Preaching The Pulpit Power of Dr Martin Luther King Jr InterVarsity Press 2001 seh 35 ISBN 0 8308 2658 0 Civil Rights History from the Ground Up Local Struggles a National Movement University of Georgia Press 2011 seh 410 ISBN 9780820338651 2022 05 22 tarixinde Istifade tarixi 2019 11 01 Fuller Linda K National Days National Ways Historical Political And Religious Celebrations around the World Greenwood Publishing 2004 seh 314 ISBN 0 275 97270 4 Radin Charles A October 11 1991 Panel Confirms Plagiarism by King at BU The Boston Globe p 1 Baldwin Lewis V The Voice of Conscience The Church in the Mind of Martin Luther King Jr Oxford University Press 2010 42 44 ISBN 9780195380316 Radin Charles A Panel Confirms Plagiarism by King at BU The Boston Globe October 11 1991 seh 1 Boston U Panel Finds Plagiarism by Dr King The New York Times October 11 1991 November 8 2013 tarixinde Istifade tarixi November 13 2013 Ling Peter Plagiarism preaching and prophecy the legacy of Martin Luther King Jr and the persistence of racism Review 19 4 October 1996 912 916 doi 10 1080 01419870 1996 9993942 King s Ph D dissertation with attached note PDF November 7 2014 tarixinde PDF Istifade tarixi November 7 2014 Manheimer Ann S Martin Luther King Jr Dreaming of Equality Twenty First Century Books 2004 seh 103 ISBN 1 57505 627 5 December 1 1955 Rosa Parks arrested CNN March 11 2003 September 18 2007 tarixinde Istifade tarixi June 8 2008 Walsh Frank The Montgomery Bus Boycott Gareth Stevens 2003 seh 24 ISBN 083685375X McMahon Thomas F Ethical Leadership Through Transforming Justice University Press of America 2004 seh 25 ISBN 0 7618 2908 3 Fisk Larry J Schellenberg John Patterns of Conflict Paths to Peace Broadview Press 1999 seh 115 ISBN 1 55111 154 3 King 1992 seh 9 Jackson 2006 seh 53 Frady 2002 seh 52 Marable Manning Mullings Leith Let Nobody Turn Us Around Voices of Resistance Reform and Renewal an African American Anthology Rowman amp Littlefield 2000 391 2 ISBN 0 8476 8346 X Miller Steven P Billy Graham and the Rise of the Republican South Philadelphia University of Pennsylvania Press 2009 seh 92 ISBN 978 0 8122 4151 8 Istifade tarixi April 8 2015 Prayer Pilgrimage for Freedom Civil Rights Digital Library October 29 2013 tarixinde Istifade tarixi October 25 2013 The King Center September 26 2015 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi September 7 2015 Pearson Hugh 2002 When Harlem Nearly Killed King The 1958 Stabbing of Dr Martin Luther King Jr Seven Stories Press p 37 ISBN 978 1 58322 614 8 Graham Renee The Boston Globe vasitesile abune teleb olunur February 4 2002 May 14 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi January 20 2013 vasitesile abune teleb olunur Associated Press September 19 2012 May 14 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi January 20 2013 Measure of a Man The Martin Luther King Jr Encyclopedia The Martin Luther King Jr Research and Education Institute Stanford University December 12 2018 tarixinde Istifade tarixi December 18 2018 Stanford University October 1 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi August 30 2013 Theoharis Athan G Poveda Tony G Powers Richard Gid Rosenfeld Susan The FBI A Comprehensive Reference Guide Greenwood Publishing 1999 seh 148 ISBN 0 89774 991 X Theoharis Athan G Poveda Tony G Powers Richard Gid Rosenfeld Susan The FBI A Comprehensive Reference Guide Greenwood Publishing Group 1999 seh 123 ISBN 0 89774 991 X Herst 2007 seh 372 74 Wilson Joseph Marable Manning Ness Immanuel Race and Labor Matters in the New U S Economy Rowman amp Littlefield 2006 seh 47 ISBN 0 7425 4691 8 Schofield Norman Architects of Political Change Constitutional Quandaries and Social Choice Theory Cambridge University Press 2006 seh 189 ISBN 0 521 83202 0 Shafritz Jay M International Encyclopedia of Public Policy and Administration Westview Press 1998 seh 1242 ISBN 0 8133 9974 2 Loevy Robert D Humphrey Hubert H Stewart John G The Civil Rights Act of 1964 The Passage of the Law that Ended Racial Segregation SUNY Press 1997 seh 337 ISBN 0 7914 3361 7 Bobbitt David The Rhetoric of Redemption Kenneth Burke s Redemption Drama and Martin Luther King Jr s I Have a Dream Speech Rowman amp Littlefield 2007 seh 105 ISBN 978 0 7425 2928 1 Ling Peter J Martin Luther King Jr Routledge 2002 250 1 ISBN 0 415 21664 8 Yeshitela Omali Abbreviated Report from the International Tribunal on Reparations for Black People in the U S African People s Socialist Party May 17 2008 tarixinde Istifade tarixi June 15 2008 King Martin Luther The Autobiography of Martin Luther King Jr 2022 04 11 at the Wayback Machine Hatchette Digital 2001 Accessed January 4 2013 King Martin Luther Jr A Testament of Hope The Essential Writings and Speeches of Martin Luther King Jr Harper Collins 1990 seh 105 ISBN 978 0 06 064691 2 King Center Billy Graham mart 15 2015 at the Wayback Machine Accessed September 15 2014 Glisson 2006 seh 190 93 Albany GA Movement Civil Rights Movement Veterans July 7 2010 tarixinde Istifade tarixi September 8 2008 Frady 2002 seh 96 Garrow 1986 p 246 McWhorter Diane Two Mayors and a King Carry Me Home Birmingham Alabama The Climactic Battle of the Civil Rights Revolution Simon and Schuster 2001 ISBN 978 0 7432 2648 6 2022 04 16 tarixinde Istifade tarixi 2019 11 04 Harrell David Edwin Gaustad Edwin S Miller Randall M Boles John B Woods Randall Bennett Griffith Sally Foreman Unto a Good Land A History of the American People Volume 2 Wm B Eerdmans Publishing 2005 seh 1055 ISBN 0 8028 2945 7 Birmingham USA Look at Them Run Newsweek 27 May 13 1963 Frady 2002 seh 113 14 Integration Connor and King Newsweek 28 amp nbsp 33 April 22 1963 King Coretta Scott The Meaning of The King Holiday The King Center May 14 2013 tarixinde Istifade tarixi August 22 2012 King Martin Luther Jr Letter from Birmingham Jail The Martin Luther King Jr Research and Education Institute January 7 2013 tarixinde Istifade tarixi August 22 2012 Augustine com Black History Dr Robert B Hayling 2016 01 22 at the Wayback Machine David J Garrow Bearing the Cross Martin Luther King Jr and the Southern Christian Leadership Conference Harper Collins 1987 p 316 318 We Shall Overcome Lincolnville Historic District nps gov 2013 11 03 tarixinde Istifade tarixi 2019 11 04 Jones Maxine D McCarthy Kevin M African Americans in Florida An Illustrated History Pineapple Press 1993 113 5 ISBN 1 56164 031 X St Augustine Florida Martin Luther King Jr Encyclopedia The Martin Luther King Jr Research and Education Institute Stanford University July 6 2022 tarixinde Istifade tarixi December 18 2018 Interview Playboy yanvar 1965 May 5 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi June 10 2012 The Selma Injunction Civil Rights Movement Veterans December 25 2012 tarixinde Istifade tarixi September 8 2008 El Naggar Mona Found After Decades a Forgotten Tape of King Thinking on His Feet Sablon The New York Times August 22 2013 November 5 2013 tarixinde Istifade tarixi August 31 2013 Gates Henry Louis Appiah Anthony Africana The Encyclopedia of the African and African American Experience Basic Civitas Books 1999 seh 1251 ISBN 0 465 00071 1 Arsenault Raymond Freedom Riders 1961 and the Struggle for Racial Justice Oxford University Press 2006 seh 62 ISBN 0 19 513674 8 De Leon David Leaders from the 1960s A biographical sourcebook of American activism Greenwood Publishing 1994 138 143 ISBN 0 313 27414 2 Cashman Sean Dennis African Americans and the Quest for Civil Rights 1900 1990 NYU Press 1991 seh 162 ISBN 0 8147 1441 2 Rosenberg Jonathan Karabell Zachary Kennedy Johnson and the Quest for Justice The Civil Rights Tapes WW Norton amp Co 2003 seh 130 ISBN 0 393 05122 6 Schlesinger Jr Arthur M Robert Kennedy and His Times Houghton Mifflin Books 2002 1978 350 351 ISBN 0345283449 Schlesinger Jr Arthur M Robert Kennedy and His Times Houghton Mifflin Books 2002 1978 seh 351 ISBN 0345283449 Marable Manning Race Reform and Rebellion The Second Reconstruction in Black America 1945 1990 Univ Press of Mississippi 1991 seh 74 ISBN 0 87805 493 6 Aron Paul Mysteries in History From Prehistory to the Present ABC CLIO 2005 398 399 ISBN 1 85109 899 2 2022 04 23 tarixinde Istifade tarixi 2019 11 04 Boggs Grace Lee Living for Change An Autobiography U of Minnesota Press 1998 seh 127 ISBN 0 8166 2955 2 Singleton Carl Wildin Rowena The Sixties in America Salem Press 1999 seh 454 ISBN 0 89356 982 8 Bennett Scott H Radical Pacifism The War Resisters League and Gandhian Nonviolence in America 1915 1963 Syracuse University Press 2003 seh 225 ISBN 0 8156 3003 4 Celebrating the Birthday and Public Holiday for Martin Luther King Jr Congressional Record Library of Congress yanvar 16 2007 July 28 2013 tarixinde Istifade tarixi July 11 2011 Powers Roger S Vogele William B Kruegler Christopher McCarthy Ronald M Protest power and change an encyclopedia of nonviolent action from ACT UP to Women s Suffrage Taylor amp Francis 1997 seh 313 ISBN 0 8153 0913 9 Younge Gary I have a dream The Guardian August 21 2003 August 27 2013 tarixinde Istifade tarixi January 9 2013 Hansen Drew The Dream Martin Luther King Jr and the Speech that Inspired a Nation HarperCollins 2005 seh 98 ISBN 978 0 06 008477 6 King Martin Luther Jr King Coretta Scott The Words of Martin Luther King Jr Second Edition Newmarket Press 2008 seh 95 ISBN 978 1 55704 815 8 Moore Lucinda Dream Assignment Smithsonian August 1 2003 January 5 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi August 27 2008 James T Patterson Grand Expectations The United States 1945 1974 Oxford University Press 1996 pp 482 85 542 46 Harvard Sitkoff The Struggle for Black Equality Hill and Wang 2008 pp 152 53 Patrick Alvin CBS News CBS Interactive Inc August 30 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi August 31 2013 King 1998 seh 6 King 1998 seh 276 79 Jackson 2006 seh 222 23 Isserman Maurice Kazin Michael America Divided The Civil War of the 1960s Oxford University Pressk 2000 seh 175 ISBN 0 19 509190 6 Azbell Joe The Riotmakers Oak Tree Books 1968 seh 176 Theodore Parker And The Moral Universe National Public Radio September 2 2010 June 27 2012 tarixinde Istifade tarixi January 24 2013 Leeman Richard W African American Orators A Bio critical Sourcebook Greenwood Publishing 1996 seh 220 ISBN 0 313 29014 8 Democracy Now Rare Video Footage of Historic Alabama 1965 Civil Rights Marches MLK s Famous Montgomery Speech April 20 2022 tarixinde Istifade tarixi May 5 2018 North Lawndale Encyclopedia Chicago History January 30 2013 tarixinde Istifade tarixi September 8 2008 Ralph James Northern Protest Martin Luther King Jr Chicago and the Civil Rights Movement Harvard University Press 1993 seh 1 ISBN 0 674 62687 7 Cohen Taylor 2000 seh 347 Cohen Taylor 2000 seh 416 Fairclough Adam To Redeem the Soul of America The Southern Christian Leadership Conference amp Martin Luther King Jr University of Georgia Press 1987 seh 299 ISBN 0 8203 2346 2 Baty Chris Chicago City Guide Lonely Planet 2004 seh 52 ISBN 1 74104 032 9 Stone Eddie Jesse Jackson Holloway House Publishing 1988 59 60 ISBN 0 87067 840 X Isserman Maurice Kazin Michael America Divided The Civil War of the 1960s Oxford University Press 2000 seh 200 ISBN 0 19 509190 6 See also Miller Keith D Voice of Deliverance The Language of Martin Luther King Jr and Its Sources University of Georgia Press 1998 seh 139 ISBN 0 8203 2013 7 Lentz Richard Symbols the News Magazines and Martin Luther King LSU Press 1990 seh 230 ISBN 0 8071 2524 5 Slessarev Helene The Betrayal of the Urban Poor Temple University Press 1997 seh 140 ISBN 1 56639 543 7 Mis Melody S Meet Martin Luther King Jr Rosen Publishing Group 2008 seh 20 ISBN 978 1 4042 4209 8 CIA Views on Black Militant Situation in Chicago PDF October 5 1967 September 17 2021 tarixinde PDF Istifade tarixi February 13 2018 Luther King Jr Martin MLK s vehement condemnations of US militarism are more relevant than ever 10 May 2022 tarixinde Istifade tarixi 21 Jan 2013 Luther King Jr Martin The 11 Most Anti Capitalist Quotes from Martin Luther King Jr 15 April 2022 tarixinde Istifade tarixi 21 Jan 2019 Peter Braunstein The Sixties Chronicle Legacy Publishing 2004 seh 311 ISBN 1 4127 1009 X Alexander Remington The Rev James L Bevel dies at 72 civil rights activist and top lieutenant to King Los Angeles Times December 24 2008 January 10 2015 tarixinde Istifade tarixi September 15 2014 Krenn Michael L The African American Voice in U S Foreign Policy Since World War II Taylor amp Francis 1998 seh 29 ISBN 0 8153 3418 4 Robbins 2007 seh 102 Robbins 2007 seh 109 Harding James M Rosenthal Cindy Restaging the Sixties Radical Theaters and Their Legacies University of Michigan Press 2006 seh 297 ISBN 0 472 06954 3 Lentz Richard Symbols the News Magazines and Martin Luther King LSU Press 1990 seh 64 ISBN 0 8071 2524 5 Robbins 2007 seh 106 Baldwin Lewis V To Make the Wounded Whole The Cultural Legacy of Martin Luther King Jr Fortress Press 1992 seh 273 ISBN 0 8006 2543 9 Long Michael G Against Us But for Us Martin Luther King Jr and the State Mercer University Press 2002 seh 199 ISBN 0 86554 768 8 A Prince of War Exposed counterpunch org 2022 03 25 tarixinde Istifade tarixi 2019 11 04 Dyson Michael Eric Facing Death April 4 1968 Martin Luther King Jr s death and how it changed America Basic Civitas Books 2008 ISBN 978 0 465 00212 2 David J Garrow Bearing the Cross 1986 pp 440 445 Pierre Robert E Martin Luther King Jr made our nation uncomfortable The Washington Post October 16 2011 November 9 2021 tarixinde Istifade tarixi August 17 2012 Lawson Payne ve Patterson 2006 seh 148 Franklin Robert Michael Liberating Visions Human Fulfillment and Social Justice in African American Thought Fortress Press 1990 seh 125 ISBN 0 8006 2392 4 Obery M Hendricks Jr Ph D January 20 2014 The Uncompromising Anti Capitalism of Martin Luther King Jr 2015 02 17 at the Wayback Machine Retrieved January 21 2014 King Martin Luther Jr King Coretta Scott King Dexter Scott The Martin Luther King Jr Companion Quotations from the Speeches Essays and Books of Martin Luther King Jr St Martin s Press 1998 seh 39 ISBN 0 312 19990 2 Zinn Howard The Power of Nonviolence Writings by Advocates of Peace Beacon Press 2002 122 123 ISBN 0 8070 1407 9 Engler Mark Engler Paul Why Martin Luther King Didn t Run for President Rolling Stone January 18 2016 January 13 2018 tarixinde Istifade tarixi March 16 2017 1967 Year In Review United Press International January 3 2013 tarixinde Istifade tarixi November 30 2010 1968 The Year That Rocked the World 2004 seh 46 ISBN 9780345455826 Robinson Douglas Dr King Calls for Antiwar Rally in Capital February 5 6 The New York Times January 13 1968 seh 4 November 5 2013 tarixinde Istifade tarixi April 22 2010 Searching for the Enemy of Man in Nhat Nanh Ho Huu Tuong Tam Ich Bui Giang Pham Cong Thien Dialogue Saigon La Boi 1965 11 20 October 27 2006 tarixinde Istifade tarixi September 13 2010 Archived on the African American Involvement in the Vietnam War website Speech made by Martin Luther King Jr at the Riverside Church NYC Beyond Vietnam Archived on the African American Involvement in the Vietnam War website April 4 1967 August 20 2006 tarixinde Istifade tarixi September 13 2010 King Martin Luther Jr letter Nomination of Thich Nhat Hanh for the Nobel Peace Prize Archived on the Hartford Web Publishing website January 25 1967 February 25 2021 tarixinde Istifade tarixi September 13 2010 Vigil Ernesto B The Crusade for Justice Chicano Militancy and the Government s War on Dissent University of Wisconsin Press 1999 seh 54 ISBN 0 299 16224 9 Kick Russell You are Being Lied to The Disinformation Guide to Media Distortion Historical Whitewashes and Cultural Myths The Disinformation Campaign 2001 seh 1991 ISBN 0 9664100 7 6 Sullivan Dan Where Was Martin Luther King Heading savingcommunities org April 15 2015 tarixinde Istifade tarixi January 20 2015 The Progress Report January 9 2007 February 4 2015 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi February 4 2015 Yglesias Matthew Martin Luther King s Case for a Guaranteed Basic Income Slate August 28 2013 January 20 2015 tarixinde Istifade tarixi January 20 2015 Lawson Payne ve Patterson 2006 seh 148 49 Isserman Maurice The Other American The Life of Michael Harrington Public Affairs 2001 seh 281 ISBN 1 58648 036 7 McKnight Gerald D The Poor People Are Coming The Poor People Are Coming The last crusade Martin Luther King Jr the FBI and the poor people s campaign Westview Press 1998 ISBN 0 8133 3384 9 Engler Mark Dr Martin Luther King s Economics Through Jobs Freedom The Nation January 15 2010 February 21 2013 tarixinde Istifade tarixi July 19 2012 1 300 Members Participate in Memphis Garbage Strike February 1968 November 2 2006 tarixinde Istifade tarixi January 16 2012 Memphis Strikers Stand Firm March 1968 November 2 2006 tarixinde Istifade tarixi January 16 2012 Davis Townsend Weary Feet Rested Souls A Guided History of the Civil Rights Movement 1998 seh 364 ISBN 9780393045925 Thomas Evan The Worst Week Newsweek November 19 2007 seh 2 October 10 2008 tarixinde Istifade tarixi August 27 2008 Montefiore Simon Sebag Speeches that Changed the World The Stories and Transcripts of the Moments that Made History Quercus 2006 seh 155 ISBN 184724369X King V Jowers Conspiracy Allegations United States Department of Justice Investigation of Recent Allegations Regarding the Assassination of Dr Martin Luther King Jr June 2000 January 13 2013 tarixinde Istifade tarixi July 11 2011 Pilkington Ed 40 years after King s death Jackson hails first steps into promised land The Guardian April 3 2008 April 8 2022 tarixinde Istifade tarixi June 11 2008 Garner Joe Cronkite Walter Kurtis Bill We Interrupt This Broadcast The Events that Stopped Our Lives from the Hindenburg Explosion to the Attacks of September 11 Sourcebooks 2002 seh 62 ISBN 1 57071 974 8 Pepper William An Act of State The Execution of Martin Luther King Verso 2003 seh 159 ISBN 1 85984 695 5 Purnick Joyce Koch Says Jackson Lied About Actions After Dr King Was Slain The New York Times April 18 1988 November 11 2012 tarixinde Istifade tarixi June 11 2008 Lokos Lionel House Divided The Life and Legacy of Martin Luther King Arlington House 1968 seh 48 PBS January 25 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi June 12 2008 1968 Martin Luther King shot dead On this Day BBC 2006 April 4 1968 March 11 2019 tarixinde Istifade tarixi August 27 2008 Risen Clay A Nation on Fire America in the Wake of the King Assassination John Wiley amp Sons 2009 ISBN 978 0 470 17710 5 Klein Joe 2006 Politics Lost How American Democracy was Trivialized by People Who Think You re Stupid New York Doubleday p 6 ISBN 978 0 385 51027 1 Robert Kennedy A Memoir 3rd 1988 seh 248 ISBN 978 0 452 26064 1 1968 Year In Review United Press International October 21 2012 tarixinde Istifade tarixi November 30 2010 AFSCME Wins in Memphis The Public Employee April 1968 November 2 2006 tarixinde Istifade tarixi January 16 2012 Manheimer Ann S Martin Luther King Jr Dreaming of Equality Twenty First Century Books 2004 seh 97 ISBN 1 57505 627 5 Dickerson James Dixie s Dirty Secret The True Story of how the Government the Media and the Mob Conspired to Combat Immigration and the Vietnam Antiwar Movement ME Sharpe 1998 seh 169 ISBN 0 7656 0340 3 Hatch Jane M Douglas George William The American Book of Days Wilson 1978 seh 321 King Martin Luther Jr Dream The Words and Inspiration of Martin Luther King Jr Blue Mountain Arts 2007 seh 26 ISBN 978 1 59842 240 5 Werner Craig A Change is Gonna Come Music Race amp the Soul of America University of Michigan Press 2006 seh 9 ISBN 0 472 03147 3 From small time criminal to notorious assassin CNN 1998 October 25 2012 tarixinde Istifade tarixi September 17 2006 Knight Peter Conspiracy Theories in American History An Encyclopedia ABC CLIO 2003 seh 402 ISBN 1 57607 812 4 Questions left hanging by James Earl Ray s death BBC April 23 1998 January 12 2009 tarixinde Istifade tarixi August 27 2008 Frank Gerold An American Death The True Story of the Assassination of Dr Martin Luther King Jr and the Greatest Manhunt of our Time Doubleday 1972 seh 283 James Polk The case against James Earl Ray CNN December 29 2008 July 14 2014 tarixinde Istifade tarixi July 12 2014 James Earl Ray convicted King assassin dies CNN April 23 1998 October 29 2006 tarixinde Istifade tarixi September 17 2006 The King Center May 6 2008 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi August 27 2008 Sack Kevin Yellin Emily The New York Times December 10 1999 January 26 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi January 20 2013 Smith Robert Charles Seltzer Richard Contemporary Controversies and the American Racial Divide Rowman amp Littlefield 2000 seh 97 ISBN 0 7425 0025 X United States Department of Justice Investigation of Recent Allegations Regarding the Assassination of Dr Martin Luther King Jr June 2000 January 13 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi July 11 2011 Posner Gerald The Truth About Memphis The Washington Post January 30 1999 seh 2 November 11 2012 tarixinde Loyd Jowers 73 Who Claimed A Role in the Killing of Dr King The New York Times May 23 2000 July 15 2014 tarixinde Canedy Dana A Minister Says His Father Now Dead Killed Dr King The New York Times April 5 2002 November 10 2012 tarixinde Istifade tarixi November 4 2019 Sargent Frederic O The Civil Rights Revolution Events and Leaders 1955 1968 McFarland 2004 seh 129 ISBN 0 7864 1914 8 Pepper William An Act of State The Execution of Martin Luther King Verso 2003 seh 182 ISBN 1 85984 695 5 King Desmond The colours of conspiracy Times Higher Education March 14 2003 January 29 2018 tarixinde Istifade tarixi January 29 2018 Branch Taylor Simon amp Schuster 2006 seh 770 ISBN 978 0 684 85712 1 Goodman Amy Gonzalez Juan Jesse Jackson On Mad Dean Disease the 2000 Elections and Rev Dr Martin Luther King January 15 2004 February 19 2018 tarixinde Istifade tarixi September 18 2006 U S Department of Housing and Urban Development March 27 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi April 19 2012 Ansell Gwen Soweto Blues Jazz Popular Music and Politics in South Africa Continuum International Publishing Group 2005 seh 139 ISBN 0 8264 1753 1 Clinton Hillary Rodham It Takes a Village And Other Lessons Children Teach Us Simon amp Schuster 2007 seh 137 ISBN 978 1 4165 4064 9 Peters William A Class Divided One Friday in April 1968 Frontline PBS June 5 2008 tarixinde Istifade tarixi June 15 2008 Krugman Paul R The Conscience of a Liberal W W Norton amp Company 2009 seh 84 ISBN 978 0 393 33313 8 Nobel Lecture Nobelprize org December 10 1998 June 24 2016 tarixinde Istifade tarixi May 18 2016 King remembered for civil rights achievements January 18 1999 August 5 2016 tarixinde Istifade tarixi May 18 2016 Interview with John Hume 26 minutes August 31 2006 June 24 2016 tarixinde Istifade tarixi May 20 2016 The King Center s Mission April 12 2008 tarixinde Istifade tarixi June 15 2008 Copeland Larry Future of Atlanta s King Center in limbo USA Today February 1 2006 August 29 2008 tarixinde Istifade tarixi August 27 2008 Chairman s Message Introduction to the King Center and its Mission The King Center January 18 2008 tarixinde Istifade tarixi June 15 2008 Higher Ground Productions May 13 2008 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi June 15 2008 The Triple Evils August 3 2008 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi August 27 2008 Williams Brandt What would Martin Luther King do January 16 2005 July 19 2008 tarixinde Istifade tarixi August 27 2008 IBM advertisement January 14 1985 seh 13A Proclamation 6401 Martin Luther King Jr Federal Holiday The American Presidency Project 1992 October 5 2008 tarixinde Istifade tarixi September 8 2008 Martin Luther King Day U S Department of State March 28 2008 tarixinde Istifade tarixi June 15 2008 Goldberg Carey Contrarian New Hampshire To Honor Dr King at Last The New York Times May 26 1999 December 11 2008 tarixinde Istifade tarixi June 15 2008 The History of Martin Luther King Day Infoplease 2007 July 4 2011 tarixinde Istifade tarixi July 4 2011 Martin Luther King Day Weekend 2012 PDF Episcopal Church May 23 2012 tarixinde PDF Istifade tarixi January 4 2013 St Bartholomew Lutheran Church February 16 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi January 10 2013 Martin Luther King Peace Committee Martin Luther King Peace Committee Newcastle University Newcastle University 2022 08 14 tarixinde Istifade tarixi 2019 11 06 Martin Luther King Honorary Degree Ceremony Newcastle University 2018 12 19 tarixinde Istifade tarixi 2019 11 06 Ward Brian A King in Newcastle Martin Luther King Jr and British Race Relations 1967 1968 The Georgia Historical Quarterly 79 3 599 632 Statue unveiled in honour of Martin Luther King Jr November 13 2017 July 20 2022 tarixinde Istifade tarixi November 6 2019 New name for Newcastle University s Student Union Mensbar revealed March 11 2017 September 12 2022 tarixinde Istifade tarixi November 6 2019 Rosen Jody Here Are Hundreds More Artists Whose Tapes Were Destroyed in the UMG Fire The New York Times June 25 2019 July 1 2019 tarixinde Istifade tarixi June 28 2019 Martin Luther King Jr Justice Without Violence April 3 1957 Mlk kpp01 stanford edu September 8 2015 tarixinde Istifade tarixi July 9 2013 The Martin Luther King Jr Research and Education Institute Why Jesus Called A Man A Fool 2015 04 21 at the Wayback Machine Delivered at Mount Pisgah Missionary Baptist Church Chicago Illinois on 27 August 1967 2013 A Gift Of Love Martin Luther King s Sermons From Strength To Love EXCERPT 2017 10 19 at the Wayback Machine Chakko Kuruvila Matthai Writings show King as liberal Christian rejecting literalism San Francisco Chronicle January 15 2007 June 29 2022 tarixinde Istifade tarixi June 5 2019 Luther King Jr Martin Dr Martin Luther King Jr speaking at The New School 8 September 2015 tarixinde Istifade tarixi 21 Jan 2013 Farrell James J