Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Buddizm (sanskr. बुद्ध धर्म, buddha dharmaIAST; pali बुद्ध धम्म, buddha dhamma, "Aydın təlim"; çin. 佛教 fójiào) — e.ə. I minilliyin ortalarında Qədim Hindistanda meydana gəlmiş və əsası Siddhartha Qautama tərəfindən qoyulmuş dini-fəlsəfi təlim.
|
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqalə . |
Buddizm Brahmanizmin qollarından biridir. Bu din Hindistan sərhədlərini aşaraq bütün şərq regionunu öz çənginə almışdır. Buddizmin zərif irfani düşüncələrə malik olması və dünyanın ən çox əhalisi olan regionunda yayılması səbəbindən bu dinin davamçıları çoxdur. Qeyd etmək lazımdır ki, son zamanlar Avropa və Amerikaya da təsir göstərməyə və adları çəkilən ərazilərdə yayılmağa başlamışdır.
Budda haqqında
Buddizm fərdi mənəvi təkamül və həyatın mahiyyətini dərindən qavrama üsuludur.
Buddizmin yaranma tarixi
Buddizm dünyanın ən qədim dinlərindən biridir. Onun mənşəyi eramızdan əvvəl I minilliyin ortalarında şimal hissədə hökm sürən brahmanizmin əks çəkisi kimi baş vermişdir. Qədim Hindistan fəlsəfəsində buddizm onunla sıx qarışmış əsas yer tutub və tutur.
Buddizmin meydana gəlməsini qısaca nəzərdən keçirsək, ayrı bir elm kateqoriyasına görə, hind xalqının həyatında müəyyən dəyişikliklər bu fenomenə kömək etdi. Təxminən eramızdan əvvəl VI əsrin ortalarında. Hindistan cəmiyyətini mədəni və iqtisadi böhran bürüdü.
O vaxta qədər mövcud olan tayfa və ənənəvi əlaqələr tədricən dəyişməyə başladı. Çox vacibdir ki, sinfi münasibətlərin formalaşması məhz həmin dövrdə baş verdi. Hindistanın geniş ərazilərində dolaşan çoxlu asketlər var idi, onlar dünyaya öz baxışlarını formalaşdırdılar və bunu başqa insanlarla paylaşdılar. Beləliklə, o dövrün əsaslarına zidd olaraq, xalq arasında tanınma qazanan Buddizm meydana çıxdı.
Çoxlu sayda alimlər Buddizmin banisinin olduğuna inanırlar real insan adı ilə Siddhartha Gautama , kimi tanınır Budda Şakyamuni . O, eramızdan əvvəl 560-cı ildə anadan olub. Şakya tayfasının padşahının varlı ailəsində. Uşaqlıqdan o, nə məyusluq, nə də ehtiyac bilirdi, sərhədsiz dəbdəbə ilə əhatə olunmuşdu. Siddhartha xəstəliyin, qocalığın və ölümün varlığından xəbərsiz olaraq gəncliyini belə yaşadı.
Onun üçün əsl şok o idi ki, bir gün saraydan kənarda qoca, xəstə bir kişi ilə gəzinti zamanı qarşılaşdı. Dəfn mərasimi. Bu ona o qədər təsir etdi ki, 29 yaşında sərgərdan zahidlər qrupuna qoşuldu. Beləliklə, o, varlığın həqiqətini axtarmağa başladı. Qautama insan bəlalarının mahiyyətini anlamağa çalışır və onları aradan qaldırmağın yollarını tapmağa çalışırdı. İnsan əzabdan qurtulmazsa, sonsuz reenkarnasiya silsiləsi qaçılmaz olduğunu dərk edərək, suallarına müdriklərdən cavab tapmağa çalışdı.
Buddanın həyatı
Tərcümədə “Oyaq” mənası kəsb edən Budda sözü əslində islahatçı Buddizm məktəbinin banisi Qautama Şakyamuninin ləqəbidir. Buddistlərin nəzərincə Hindistanın şimalında yerləşən şəhərinin padşahının oğlu olan Qautama eradan qabaq 563-cü ildə dünyaya gəlmişdir və ilk öncə Siddarta, yəni xoşbəxt adını daşıyırdı. Astroloqlar bu şahzadənin gələcəkdə islahatçı və böyük fateh olacağını bildirmişdilər. Eləcə də, bəzi xəstəliklərin nümunələrini, qocalığı, ölümü və böyük əzab-əziyyət çəkdikdən sonra dünyadan üz döndərəcək və nəfsinin əzab-əziyyət yolu ilə tərbiyələndirilməsi yolunu seçəcəyini söyləmişdilər. Elə bu səbəbdən də, atası onu yorucu həyatdan uzaqlaşdıraraq naz içərisində yaşaması üçün şərait yaratdı və onun davranışlarını nəzarət altında saxlanılmasına təkid etdi. Şahzadə əmisi qızı Yaşudhara ilə ailə qurdu və onların Rahula adlı oğlu dünyaya gəldi. 29 yaşında onun barəsində verilən proqnozların həqiqətən də baş verdiyini görən Qutama gecə vaxtı saraydan və naz-nemətlərindən qaçdı. O, Alara adlı bir şəxslə tanış olduqdan sonra onun təlimlərindən istifadə etdi və rahiblik həyatını seçdi. Nəfsinin paklaşması üçün altı il meşələrdə yaşayaraq özünə müxtəlif əzablar çəkdirdi və sonda həqiqətə nəfsani əzablarla çata bilmədiyini gördükdə bu metodu tərk etdi, düşünmək və mənəviyyatını paklaşdırmaq mərhələsinə başladı. Onun böyük cihadı altı il çəkdi. O, sonralar “Oyanış ağacı” adlanan ağacın altında yeddi həftə oturdu, dağıdıcı şeytan Mara ilə mübarizə apardı və həqiqətə çataraq hamının yaxşı tanıdığı Budda oldu. Buddistlərin əqidəsinə görə ötən zamanlarda da bir neçə Budda mövcud olmuşdur. Buddaların hər birisi zühur etməmişdən öncə Bodisatva adı ilə məşhurlaşmışdılar. Yəni, əxlaq, irfan və mərifətə çatmış şəxs və yaxud güclü Budda. Budda qırx il ərzində Hindistanın müxtəlif yerlərinə səfərlər edərək öz dinini bu ölkənin hər yerində təbliğ etmişdir. Onun insanlarla keçirdiyi görüşlərdən sonra bir çox şagirdi meydana çıxdı və bu şagirdlərin ən tanınmışı əmisi oğlu idi. Budda sonda səksən yaşında təxminən eradan əvvəl 483-cü ildə bu dünyanı tərk edərək Nirvanaya qovuşdu. Buddanın qeyri-adi həyat hekayəsi ən qədim zamanlardan belə hamının diqqətini özünə cəlb etmişdir və elə bu səbəbdən də, bu dini hekayə dünyanın müxtəlif dillərinə tərcümə olunaraq çap edilmişdir.
Budduanın fəlsəfəsi
Həqiqəti əldə edərək ona qovuşan Budda ilk olaraq Benares şəhərinə getdi. Onun məqsədi ondan üz döndərmiş beş rahibi tapmaq idi. Budda belə fikirləşdi ki, bu beş nəfər də onun kimi həqiqət axtarışındadırlar və onları təlimləndirmək başqalarına təlim verməkdən daha asan ola bilər.
Benares şəhərinə daxil olan kimi həmin beş nəfəri gördü. Onlar şəhərin yaxınlığındakı meşədə oturaraq söhbət edirdilər. Onlar Buddanı görən kimi bir-birilərinə belə dedilər: “Bu gələn Siddartadır. O, rahiblikdən əl çəkib və buna görə də yaxşı olar ki,onunla heç birimizin işimiz olmasın.”
Amma Budda onlara yaxınlaşan kimi ona salam verdilər və ondan yanlarında oturmağı xahiş etdilər. Bu zaman ondan soruşdular: “Sonda axtardığın həqiqəti tapa bildin?” Budda cavab verdi: “Bəli onu tapdım.”
Rahiblər dedilər: “Varlığın həqiqəti, hikməti və sirri nədir?” Budda soruşdu: “Siz Karmaya, yəni davranış qanunlarına inanırsınız?” Rahiblər cavab verdilər: “Bəli inanırıq.” Budda dedi: “Elə isə bilin ki, hikmətin və agahlığın başlanğıcı həqiqətdir. Yaxşıdan yaxşı əmələ gəlir və pisdən pis. Bu həyatın ilk qanunudur və bütün başqa şeylər bu qanun üzərində qurulmuşdur.”
Rahiblər dedilər: “Bu yeni məsələ deyil.” Budda dedi: “Əgər belədirsə onda qurban kəsməyin, duanın və insanın öz nəfsinə işgəncə verməsi ağıllı addım deyildir.”
Rahiblər soruşdular: “Necə?” Budda cavab verdi: “Çünki, su həmişə enişə doğru hərəkət edir, od həmişə yandırır və buz həmişə soyuqdur. Əgər Hindistanın bütün Tanrılarına belə dua oxusaq su yoxuşa tərəf hərəkət etməyəcək, od soyuq və buz isti olmayacaq. Çünki, bu həyatda elə qanunlar mövcuddur ki, bütün məsələlər bu qanunların üzərində qurulmuşdur. Elə buna görə də, bunu ləğv etmək olmur və dua edərək qurban kəsməyin də bu məsələyə heç bir xeyri yoxdur.”
Rahiblər bu sözlə razılaşdırlar və Budda sözlərinə davam edərək dedi: “Əgər bu söz həqiqətdirsə, onda insanlara dua etməyin və qurbanlar kəsməyin adət-ənənəsini öyrədən Vedalar kitabı da düzgün deyildir və mən olanların dediklərinin tam əksinə olaraq demək istəyirəm ki, Vedalar müqəddəs deyildir.”
Rahiblər onun belə cəsarətli sözlərindən təəccübləndilər və Budadan soruşdular: “Sən demək istəyirsən ki, Brahman insanları yaradanda onları müxtəlif kastalara ayırmamışdır?” Budda cavab verdi: “Mən ümumiyyətlə, Brahmanın nəsə yaratmasına inanmıram.”
Rahiblər soruşdular: “Yaxşı, de görək dünyanı kim yaratmışdır?” Budda cavab verdi: “Mənim nəzərimcə dünya əbədi və əzəlidir. Onun nə başlanğıcı, nə də sonu var. Dünyada həqiqətən də ondan uzaqlaşmağın vacib olduğu iki məsələ var: Birincisi xudbinliyin və alçaqlığın yaratdığı ləzzətlərlə dolu həyat və ikincisi əzab-əziyyətli və nəfsinə işgəncələrlə olan həyat. Belə həyatın da heç bir faydası yoxdur və bu yolun heç birisi insanı xoşbəxtliyə aparmır.”
Əxlaq
Sonda Rahiblər Buddadan soruşdular: “Yaxşı, onda de görək düz yol hansıdır?” Budda cavab verdi: “Ləzzətlə əzab-əziyyət arasındakı orta yol. Bunu səkkiz yolla əldə etmək mümkündür. Bu səkkiz yol həyatın səkkiz böyük qanununu öyrədir:
- Düzgün baxış; Yəni, düzgünlüyün və həqiqətin insanın əsil bələdçisi olmasına
- Düzgün düşüncə; İnsan həmişə sakit və xoş xasiyyətli olmalıdır, heç bir canlıya zərər yetirməməlidir.
- Düzgün söz; İnsan heç vaxt yalan danışmamalıdır və ağzını çirkin və pozğun sözlərlə açmamalıdır.
- Düzgün rəftar; İnsan heç vaxt oğurluq etməməlidir, əlini kiminsə qanına bulamamalıdır və sonradan peşimançılığa səbəb olacaq işlər görməməlidir.
- Düzgün yaşayış; İnsan heç bir pis əməl arxasınca getməməlidir, sələm pul verməməlidir və onun gəlirindən istifadə etməməlidir, riyakar və ikiüzlü olmamalıdır, oğurluq maldan istifadə etməməlidir.
- Düzgün çalışmaq; İnsan həmişə yaxşılıq üçün çalışmalıdır və bütün çirkinliklərdən uzaqlaşmalıdır.
- Düzgün diqqət; İnsan həmişə sakit olmalıdır, şadlığın və qüssənin onun düşüncələrini dağıtmağa imkan verməməlidir
- Düzgün fikirləşmək; Yuxarıdakı yeddi qanunun əsasını və özülünü təşkil edir
Sonra Budda düzgünlük barədə qanunları belə açıqlamağa başlayır:
- Canlılara əzab-əziyyət verməkdən uzaqlaşmaq
- Oğurluqdan uzaqlaşmaq
- Həyasızlıqdan uzaqlaşmaq
- Yalandan uzaqlaşmaq
- Sərxoşluqdan uzaqlaşmaq
- Pis söz danışmaqdan uzaqlaşmaq
- Xudbinlikdən uzaqlaşmaq
- Nadanlıqdan uzaqlaşmaq
- Düşməçilikdən uzaqlaşmaq
Buddizmin firqələri
Buddizmdə üç firqə mövcuddur:
- Mahayana; Yəni, “Böyük çarx”. Bu şimal firqəsi Çində daha geniş yayılmışdır. Buddizimdən olan bu firqə Çində Konfutsizm, Lautsa və Yaponiyada Şintoizm etiqadları və adət-ənənələrilə qarışmışdır. Onun irfani təriqətlərindən biri Sanskrit dilində Dehyana,yəni düşünmək, Çin dilində Çanq və Yapon dilində Zen adlandırılır və dünyada bu adlarla böyük şöhrət qazanmışlar.
- Hinayana; Yəni, “Kiçik çarx”. Bu cənub firqəsi Şrilankada və cənub-şərqi Asiya ölkələrində yayılmışdır. Bu firqə davamçıları öz məzhəblərini Teravada, böyüklərin və əcdadların dini adlandırırlar.
- Vacrayana; Yəni “Almaz çarx”. Bu firqə Tibetdə mövcuddur. Onlar Buddizmi sehrbazlıq, kahinlik və Totemizimlə qarışdıraraq özləri üçün güclü təşkilat yarada bilmişlər. Qeyd etdiyimiz firqə Lamaizm də adlandırılır və həmin firqənin qüdrətli rəhbərini Dalaylama, yəni dənizə bənzər rəhbər adlandırırlar. Bu firqənin ən maraqlı cəhətlərindən biri də budur ki, onların dini liderləri dünyasını dəyişəndə rahiblər onun canişini olmağa layiq uşağın, yəni Dalaylama ölən anda dünyaya gələn uşağın axtarışına çıxırlar. Sonra onlar bu uşağı xüsusi olaraq bəsləyirlər. Həmin uşaq elm öyrəndikdən və müxtəlif məqamları geridə qoyduqdan sonra qeyd etdiyimiz dini məqama yüksəlir. Bizim zamanımızda Çin Kommunizminin Tibetə təsirindən sonra Dalaylama Hindistana köçməli və öz dini liderliyinə orda davam etməli oldu. Bəzi Qərb ölkələrinin Çin ölkəsilə əlaqələri pisləşən kimi onlar Lamaların sürgündə olan liderini rəsmi səfərə dəvət edirlər və bunun ardınca Çinin etiraz səsləri yüksəlir. Dalaylama bir neçə il bundan öncə dini adət-ənənəyə zidd olaraq bir oğlan uşağını öz yerinə təyin etdi və bu hərəkətdən sonra geniş etirazla üzləşdi.
Buddizmin kitabları
Buddistlərin ən qədim müqəddəs kitabı Tripitaka, yəni “üç səbət” adlanır. Bu kitab üç hissədən ibarətdir:
- Rahibliyin qaydaları
- Nicat tapmağın yolları
- Fəlsəfi və psixoloji məfhum
Buddizmin müqəddəs kitabları Pali və Prakeriti dilindədir. Buddizmin müxtəlif firqələrinin özünəməxsus kitabları da mövcuddur.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Online Sanskrit Dictionary 2012-06-15 at the Wayback Machine (ing.) Buddha — Просветленный (The Enlightened One). Dharma — Закон, Истина, Учение (Law, Truth, Doctrine).
- Hüseyn Tövfiqi. [buddizm-dini.html "Buddizm dini"] (#bad_url) (az.). kayzen.az. 15 dekabr 2017. İstifadə tarixi: 6 iyul 2022.
- Məlikov, Ə. "Buddizmin tarixi, inancları və təriqətləri". Elm və Həyat journal (az.). 2022. doi:10.13140/RG.2.2.12273.35689.
- "Buddizm. Baş vermə tarixi. Buddizmin yaranma tarixi - dinin neçə yaşı var" (az.). m-eng.ru. 2023-07-04 tarixində . İstifadə tarixi: 6 iyul 2022.
Ədəbiyyat siyahısı
- Əliyev (Ayvazalı) Bəhmən Fazil oğlu. Hindistanın etnoqrafiyası
(maddi mədəniyyət). I. Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, 244 səh. —
- Aliya ŞARAFULLİNA. BUDİZM’DE VE TİBET BUDİZM’İNDE İNANÇ ESASLARI. Uludağ Üniversitesi. BURSA – 2013. s. 109
Xarici keçidlər
- Buddhanet Ebooks 2014-12-23 at the Wayback Machine
- Tripitaka-Terevada müqəddəs mətinləri
- Buddist fəlsəfə
- Journal of Buddhist Ethics 2006-12-05 at the Wayback Machine
- Tibet buddizmi 2015-04-05 at the Wayback Machine
- Journal of Shin Buddhism 2010-01-17 at the Wayback Machine
- Məlikov, Ə. Buddizmin tarixi, inancları və təriqətləri // Elm və Həyat jurnalı, 12 aprel 2022, №1 (475), səh. 92-96
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Buddizm sanskr ब द ध धर म buddha dharmaIAST pali ब द ध धम म buddha dhamma Aydin telim cin 佛教 fojiao e e I minilliyin ortalarinda Qedim Hindistanda meydana gelmis ve esasi Siddhartha Qautama terefinden qoyulmus dini felsefi telim DinMonoteizm Dualizm Politeizm Deizm Teizm Panteizm PandeizmTotemizm Animizm Fetiszm SamanizmBuddizm BehailikIbrahimi dinlerIudaizm Xristianliq IslamInduizm Caynizm Siqhizm BuddizmDaoizm Konfutsicilik SintoizmDiger dinlerTenqricilik ZerdustilikTanri Ruh Gunah Iman Olumden sonraki heyat MebedDinlerin siyahisig Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Buddizm Brahmanizmin qollarindan biridir Bu din Hindistan serhedlerini asaraq butun serq regionunu oz cengine almisdir Buddizmin zerif irfani dusuncelere malik olmasi ve dunyanin en cox ehalisi olan regionunda yayilmasi sebebinden bu dinin davamcilari coxdur Qeyd etmek lazimdir ki son zamanlar Avropa ve Amerikaya da tesir gostermeye ve adlari cekilen erazilerde yayilmaga baslamisdir Budda haqqindaBuddizm ferdi menevi tekamul ve heyatin mahiyyetini derinden qavrama usuludur Buddizmin yaranma tarixi Buddizm dunyanin en qedim dinlerinden biridir Onun menseyi eramizdan evvel I minilliyin ortalarinda simal hissede hokm suren brahmanizmin eks cekisi kimi bas vermisdir Qedim Hindistan felsefesinde buddizm onunla six qarismis esas yer tutub ve tutur Buddizm Buddizmin meydana gelmesini qisaca nezerden kecirsek ayri bir elm kateqoriyasina gore hind xalqinin heyatinda mueyyen deyisiklikler bu fenomene komek etdi Texminen eramizdan evvel VI esrin ortalarinda Hindistan cemiyyetini medeni ve iqtisadi bohran burudu O vaxta qeder movcud olan tayfa ve enenevi elaqeler tedricen deyismeye basladi Cox vacibdir ki sinfi munasibetlerin formalasmasi mehz hemin dovrde bas verdi Hindistanin genis erazilerinde dolasan coxlu asketler var idi onlar dunyaya oz baxislarini formalasdirdilar ve bunu basqa insanlarla paylasdilar Belelikle o dovrun esaslarina zidd olaraq xalq arasinda taninma qazanan Buddizm meydana cixdi Coxlu sayda alimler Buddizmin banisinin olduguna inanirlar real insan adi ile Siddhartha Gautama kimi taninir Budda Sakyamuni O eramizdan evvel 560 ci ilde anadan olub Sakya tayfasinin padsahinin varli ailesinde Usaqliqdan o ne meyusluq ne de ehtiyac bilirdi serhedsiz debdebe ile ehate olunmusdu Siddhartha xesteliyin qocaligin ve olumun varligindan xebersiz olaraq gencliyini bele yasadi Onun ucun esl sok o idi ki bir gun saraydan kenarda qoca xeste bir kisi ile gezinti zamani qarsilasdi Defn merasimi Bu ona o qeder tesir etdi ki 29 yasinda sergerdan zahidler qrupuna qosuldu Belelikle o varligin heqiqetini axtarmaga basladi Qautama insan belalarinin mahiyyetini anlamaga calisir ve onlari aradan qaldirmagin yollarini tapmaga calisirdi Insan ezabdan qurtulmazsa sonsuz reenkarnasiya silsilesi qacilmaz oldugunu derk ederek suallarina mudriklerden cavab tapmaga calisdi Buddanin heyati Tercumede Oyaq menasi kesb eden Budda sozu eslinde islahatci Buddizm mektebinin banisi Qautama Sakyamuninin leqebidir Buddistlerin nezerince Hindistanin simalinda yerlesen seherinin padsahinin oglu olan Qautama eradan qabaq 563 cu ilde dunyaya gelmisdir ve ilk once Siddarta yeni xosbext adini dasiyirdi Astroloqlar bu sahzadenin gelecekde islahatci ve boyuk fateh olacagini bildirmisdiler Elece de bezi xesteliklerin numunelerini qocaligi olumu ve boyuk ezab eziyyet cekdikden sonra dunyadan uz donderecek ve nefsinin ezab eziyyet yolu ile terbiyelendirilmesi yolunu sececeyini soylemisdiler Ele bu sebebden de atasi onu yorucu heyatdan uzaqlasdiraraq naz icerisinde yasamasi ucun serait yaratdi ve onun davranislarini nezaret altinda saxlanilmasina tekid etdi Sahzade emisi qizi Yasudhara ile aile qurdu ve onlarin Rahula adli oglu dunyaya geldi 29 yasinda onun baresinde verilen proqnozlarin heqiqeten de bas verdiyini goren Qutama gece vaxti saraydan ve naz nemetlerinden qacdi O Alara adli bir sexsle tanis olduqdan sonra onun telimlerinden istifade etdi ve rahiblik heyatini secdi Nefsinin paklasmasi ucun alti il meselerde yasayaraq ozune muxtelif ezablar cekdirdi ve sonda heqiqete nefsani ezablarla cata bilmediyini gordukde bu metodu terk etdi dusunmek ve meneviyyatini paklasdirmaq merhelesine basladi Onun boyuk cihadi alti il cekdi O sonralar Oyanis agaci adlanan agacin altinda yeddi hefte oturdu dagidici seytan Mara ile mubarize apardi ve heqiqete cataraq haminin yaxsi tanidigi Budda oldu Buddistlerin eqidesine gore oten zamanlarda da bir nece Budda movcud olmusdur Buddalarin her birisi zuhur etmemisden once Bodisatva adi ile meshurlasmisdilar Yeni exlaq irfan ve merifete catmis sexs ve yaxud guclu Budda Budda qirx il erzinde Hindistanin muxtelif yerlerine seferler ederek oz dinini bu olkenin her yerinde teblig etmisdir Onun insanlarla kecirdiyi goruslerden sonra bir cox sagirdi meydana cixdi ve bu sagirdlerin en taninmisi emisi oglu idi Budda sonda seksen yasinda texminen eradan evvel 483 cu ilde bu dunyani terk ederek Nirvanaya qovusdu Buddanin qeyri adi heyat hekayesi en qedim zamanlardan bele haminin diqqetini ozune celb etmisdir ve ele bu sebebden de bu dini hekaye dunyanin muxtelif dillerine tercume olunaraq cap edilmisdir Budduanin felsefesi Heqiqeti elde ederek ona qovusan Budda ilk olaraq Benares seherine getdi Onun meqsedi ondan uz dondermis bes rahibi tapmaq idi Budda bele fikirlesdi ki bu bes nefer de onun kimi heqiqet axtarisindadirlar ve onlari telimlendirmek basqalarina telim vermekden daha asan ola biler Benares seherine daxil olan kimi hemin bes neferi gordu Onlar seherin yaxinligindaki mesede oturaraq sohbet edirdiler Onlar Buddani goren kimi bir birilerine bele dediler Bu gelen Siddartadir O rahiblikden el cekib ve buna gore de yaxsi olar ki onunla hec birimizin isimiz olmasin Amma Budda onlara yaxinlasan kimi ona salam verdiler ve ondan yanlarinda oturmagi xahis etdiler Bu zaman ondan sorusdular Sonda axtardigin heqiqeti tapa bildin Budda cavab verdi Beli onu tapdim Rahibler dediler Varligin heqiqeti hikmeti ve sirri nedir Budda sorusdu Siz Karmaya yeni davranis qanunlarina inanirsiniz Rahibler cavab verdiler Beli inaniriq Budda dedi Ele ise bilin ki hikmetin ve agahligin baslangici heqiqetdir Yaxsidan yaxsi emele gelir ve pisden pis Bu heyatin ilk qanunudur ve butun basqa seyler bu qanun uzerinde qurulmusdur Rahibler dediler Bu yeni mesele deyil Budda dedi Eger beledirse onda qurban kesmeyin duanin ve insanin oz nefsine isgence vermesi agilli addim deyildir Rahibler sorusdular Nece Budda cavab verdi Cunki su hemise enise dogru hereket edir od hemise yandirir ve buz hemise soyuqdur Eger Hindistanin butun Tanrilarina bele dua oxusaq su yoxusa teref hereket etmeyecek od soyuq ve buz isti olmayacaq Cunki bu heyatda ele qanunlar movcuddur ki butun meseleler bu qanunlarin uzerinde qurulmusdur Ele buna gore de bunu legv etmek olmur ve dua ederek qurban kesmeyin de bu meseleye hec bir xeyri yoxdur Rahibler bu sozle razilasdirlar ve Budda sozlerine davam ederek dedi Eger bu soz heqiqetdirse onda insanlara dua etmeyin ve qurbanlar kesmeyin adet enenesini oyreden Vedalar kitabi da duzgun deyildir ve men olanlarin dediklerinin tam eksine olaraq demek isteyirem ki Vedalar muqeddes deyildir Rahibler onun bele cesaretli sozlerinden teeccublendiler ve Budadan sorusdular Sen demek isteyirsen ki Brahman insanlari yaradanda onlari muxtelif kastalara ayirmamisdir Budda cavab verdi Men umumiyyetle Brahmanin nese yaratmasina inanmiram Rahibler sorusdular Yaxsi de gorek dunyani kim yaratmisdir Budda cavab verdi Menim nezerimce dunya ebedi ve ezelidir Onun ne baslangici ne de sonu var Dunyada heqiqeten de ondan uzaqlasmagin vacib oldugu iki mesele var Birincisi xudbinliyin ve alcaqligin yaratdigi lezzetlerle dolu heyat ve ikincisi ezab eziyyetli ve nefsine isgencelerle olan heyat Bele heyatin da hec bir faydasi yoxdur ve bu yolun hec birisi insani xosbextliye aparmir Exlaq Sonda Rahibler Buddadan sorusdular Yaxsi onda de gorek duz yol hansidir Budda cavab verdi Lezzetle ezab eziyyet arasindaki orta yol Bunu sekkiz yolla elde etmek mumkundur Bu sekkiz yol heyatin sekkiz boyuk qanununu oyredir Duzgun baxis Yeni duzgunluyun ve heqiqetin insanin esil beledcisi olmasina Duzgun dusunce Insan hemise sakit ve xos xasiyyetli olmalidir hec bir canliya zerer yetirmemelidir Duzgun soz Insan hec vaxt yalan danismamalidir ve agzini cirkin ve pozgun sozlerle acmamalidir Duzgun reftar Insan hec vaxt ogurluq etmemelidir elini kiminse qanina bulamamalidir ve sonradan pesimanciliga sebeb olacaq isler gormemelidir Duzgun yasayis Insan hec bir pis emel arxasinca getmemelidir selem pul vermemelidir ve onun gelirinden istifade etmemelidir riyakar ve ikiuzlu olmamalidir ogurluq maldan istifade etmemelidir Duzgun calismaq Insan hemise yaxsiliq ucun calismalidir ve butun cirkinliklerden uzaqlasmalidir Duzgun diqqet Insan hemise sakit olmalidir sadligin ve qussenin onun dusuncelerini dagitmaga imkan vermemelidir Duzgun fikirlesmek Yuxaridaki yeddi qanunun esasini ve ozulunu teskil edir Sonra Budda duzgunluk barede qanunlari bele aciqlamaga baslayir Canlilara ezab eziyyet vermekden uzaqlasmaq Ogurluqdan uzaqlasmaq Heyasizliqdan uzaqlasmaq Yalandan uzaqlasmaq Serxosluqdan uzaqlasmaq Pis soz danismaqdan uzaqlasmaq Xudbinlikden uzaqlasmaq Nadanliqdan uzaqlasmaq Dusmecilikden uzaqlasmaqBuddizmin firqeleri Buddizm Buddizmde uc firqe movcuddur Mahayana Yeni Boyuk carx Bu simal firqesi Cinde daha genis yayilmisdir Buddizimden olan bu firqe Cinde Konfutsizm Lautsa ve Yaponiyada Sintoizm etiqadlari ve adet enenelerile qarismisdir Onun irfani teriqetlerinden biri Sanskrit dilinde Dehyana yeni dusunmek Cin dilinde Canq ve Yapon dilinde Zen adlandirilir ve dunyada bu adlarla boyuk sohret qazanmislar Hinayana Yeni Kicik carx Bu cenub firqesi Srilankada ve cenub serqi Asiya olkelerinde yayilmisdir Bu firqe davamcilari oz mezheblerini Teravada boyuklerin ve ecdadlarin dini adlandirirlar Vacrayana Yeni Almaz carx Bu firqe Tibetde movcuddur Onlar Buddizmi sehrbazliq kahinlik ve Totemizimle qarisdiraraq ozleri ucun guclu teskilat yarada bilmisler Qeyd etdiyimiz firqe Lamaizm de adlandirilir ve hemin firqenin qudretli rehberini Dalaylama yeni denize benzer rehber adlandirirlar Bu firqenin en maraqli cehetlerinden biri de budur ki onlarin dini liderleri dunyasini deyisende rahibler onun canisini olmaga layiq usagin yeni Dalaylama olen anda dunyaya gelen usagin axtarisina cixirlar Sonra onlar bu usagi xususi olaraq besleyirler Hemin usaq elm oyrendikden ve muxtelif meqamlari geride qoyduqdan sonra qeyd etdiyimiz dini meqama yukselir Bizim zamanimizda Cin Kommunizminin Tibete tesirinden sonra Dalaylama Hindistana kocmeli ve oz dini liderliyine orda davam etmeli oldu Bezi Qerb olkelerinin Cin olkesile elaqeleri pislesen kimi onlar Lamalarin surgunde olan liderini resmi sefere devet edirler ve bunun ardinca Cinin etiraz sesleri yukselir Dalaylama bir nece il bundan once dini adet eneneye zidd olaraq bir oglan usagini oz yerine teyin etdi ve bu hereketden sonra genis etirazla uzlesdi Buddizmin kitablari Buddistlerin en qedim muqeddes kitabi Tripitaka yeni uc sebet adlanir Bu kitab uc hisseden ibaretdir Rahibliyin qaydalari Nicat tapmagin yollari Felsefi ve psixoloji mefhum Buddizmin muqeddes kitablari Pali ve Prakeriti dilindedir Buddizmin muxtelif firqelerinin ozunemexsus kitablari da movcuddur Hemcinin baxTheravada Mahayana Temiz torpagin buddizmiIstinadlarOnline Sanskrit Dictionary 2012 06 15 at the Wayback Machine ing Buddha Prosvetlennyj The Enlightened One Dharma Zakon Istina Uchenie Law Truth Doctrine Huseyn Tovfiqi buddizm dini html Buddizm dini bad url az kayzen az 15 dekabr 2017 Istifade tarixi 6 iyul 2022 Melikov E Buddizmin tarixi inanclari ve teriqetleri Elm ve Heyat journal az 2022 doi 10 13140 RG 2 2 12273 35689 Buddizm Bas verme tarixi Buddizmin yaranma tarixi dinin nece yasi var az m eng ru 2023 07 04 tarixinde Istifade tarixi 6 iyul 2022 Edebiyyat siyahisiEliyev Ayvazali Behmen Fazil oglu Hindistanin etnoqrafiyasi maddi medeniyyet I Baki Elm ve tehsil 2017 244 seh ISBN 978 9952 8176 6 9 Aliya SARAFULLINA BUDIZM DE VE TIBET BUDIZM INDE INANC ESASLARI Uludag Universitesi BURSA 2013 s 109Xarici kecidlerBuddhanet Ebooks 2014 12 23 at the Wayback Machine Tripitaka Terevada muqeddes metinleri Buddist felsefe Journal of Buddhist Ethics 2006 12 05 at the Wayback Machine Tibet buddizmi 2015 04 05 at the Wayback Machine Journal of Shin Buddhism 2010 01 17 at the Wayback Machine Melikov E Buddizmin tarixi inanclari ve teriqetleri Elm ve Heyat jurnali 12 aprel 2022 1 475 seh 92 96