Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Caynizm (sanskr. जैन, cayna, sanskr. जिन, cina, "qalib" sözündən) — e.ə. VI əsrdə Hindistanda yaranmış qeyri-ortodoks qədim hind dini.
|
Etimologiyası
Caynizm "qalib" mənasında olan Cina və ya "böyük qəhrəman" mənasında olan Mahavira ləqəbli bir şahzadə olan Vardhamana Jinata tərəfindən qurulan dini bir hərəkatdır.
Mövcud olması
Hindistana mənsub olan bir din olaraq, caynizm e.ə. VI əsrdə ortaya çıxmışdır. Caynizm milli bir xarakterə sahib olub, Hindistandan kənara çıxmamışdır. Hindistanda ən çox yaşadıqları ərazilər Uttar-Pradeş və Madhyadır. Hazırda caynistlərin sayı təqribən 3 milyona çatır.
Caynizm doktrinası əsasən Tirtankara deyilən keçid edən, keçid tapan və yol göstərən olaraq Mahaviraya sitayişdir. Mahaviranın Nirvanaya çatması caynist təqviminin başlanğıcı olmuşdur. Onun Budda ilə eyni dövrdə yaşadığı üçün inancları və əsərləri arasında oxşarlıqlar vardır. Hər ikisi brahmanlara, onların ayin üsullarına düşmən olub, qatı kast sisteminə və qanlı qurbanlara qarşıdırlar. Lakin buddizmlə caynizmin arasında fərqlər də vardır. Belə ki, caynistlər zühdə daha çox əhəmiyyət verərək nəfsə işgəncə edirlər. Halbuki, buddistlər bu məsələlərdə daha mülayimdirlər. Başqa bir tərəfdən isə caynistlərin insan heykəlləri çılpaqdır. Caynistlər brahmanların məbəd ayinlərdəki yerini inkar etmirlər.
İnancları
Caynizmin təməlində "Ahimsa" yəni heç bir canlıya qarşı şiddət tədbiq etməmək durur. Bu səbəbdən caynistlər kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmurlar. Onlar daha çox tədris və ticarətdə çalışırlar. Dindar caynistlər daima pəhriz saxlayırlar və yeməkdə ancaq meyvə və tərəvəz istifadə edirlər. Çox qatı vegeterian olduqları üçün hətta içdikləri suyu və havanın təmiz olması üçün ağızlarında tənzif daşıyırlar.
Cayna Budda kimi tanrı üzərində durmasa da, bəzi caynist məzhəblərində tanrı inancı var. Həmçinin məbədlərdə də tanrı heykəlləri qoyulur. Lakin XV əsrdə Sthanakavasi məzhəbi bu heykəllərə qarşı çıxaraq onları məbədlərdən çıxarmışlar.
Caynizmdə əsas iki məzhəb vardır: Hava geyinənlər (Diqambara) və Ağ geyinənlər (Svetambara). Birinci məzhəb mənsubları Mahavira kimi tamamən çılpaq olmağa üstünlük vermişlər. Daha sonra müsəlmanlar onları beldən aşağı libas geyməyə məcbur etmişlər. Bu məzhəbə görə qadınlara mənəvi qurtuluş yolu yoxdur. Lakin Mahavira qadınlara da qurtuluş yoluna izin vermişdir. Digəri isə ağ libaslarda gəzirlər. Hər iki məzhəb qurtuluş yoluna inanır, hər cür maddi şeyi inkar edirlər.
Müqəddəs kitabları isə əsasən Mahaviranın vaazlarıdır. Bu vaazlar əvvəl şifahi olaraq caynistlər tərəfindən yayılırdı. Mahaviranın ölümündən 10 əsr keçdikdən sonra bu vaazlar Ağ geyinənlər tərəfindən "Agama və ya "Siddhanta" adlı bir kitab halında toplanmışdır. Bu kitabda caynizmin əsas müddəaları, əfsanələr, rahiblərin riayət edəcəyi qaydalar yer almışdır. Həmçinin əxlaq, ibadət məsələlərinə və Mahaviranın fəlsəfi görüşlərinə bu kitabda rast gəlmək olar. Hava geyinənlər məzhəbi bu kitabı müqəddəs mətn kimi qəbul etmirlər. Onlara görə bu kitab səhih deyildir.
Zühdə aparan digər şərtlər isə rahib və rahibələr üçündür. Onlar çox ciddi zühd həyatına sahibdirlər. Caynist camaat rahib və rahibələri yeyecək və geyəcəklə təmin etməlidirlər. Dindar caynistlər davamlı oruc tutmaqla özlərini ölümə məhkum edirlər.
Caynistlərə görə onlar ölümsüz və əbədidirlər. Bu aləmin qurucusu yoxdur, aləm əbədidir. Lakin cənnət və cəhənnəm anlayışı vardır. Cənnət ancaq tanrılar üçündür, cəhənnəm isə ən üst bölümün aşağısındadır. Təkrar bu dünyaya gəlmə zəhmətindən qurtaranlar göy aləminin üzərindədirlər.
Əxlaq prinsipləri
Caynistlərin əxlaq prinsipləri Mahaviraya aid edilən müqəddəs mətnlərdə yer almışdır. Əxlaq şərtləri rahib olmayanlarda belə çox sərtdir. Bu şərtlər beşdir:
- Öldürmə
- Yalan danışma
- Oğurlama
- Mal sevgisində olma
- Mümkün qədər cinsi əlaqədən uzaq dur.
İbadətləri
Caynistlərin ibadətləri gözəl inşa edilmiş məbədlərdə keçirilir. Burada rahib və rahibələr çılpaq, ayaqda və bardaş quraraq müqəddəs mətnlər oxuyub ruh və bədənlərini təmizləyirlər. Bundan başqa ilahilər söylənilir, tövbə edilir. Heç bir canlını öldürməməyə söz verirlər. Caynistlərin heyvan xəstəxanaları da çoxdur. Məbədlərdə çoxsaylı tanrı heykəlləri vardır. Onların önlərinə meyvə-tərəvəz və çiçəklər qoyulur. İbadətlər rahiblər tərəfindən deyil, gələn xalq tərəfindən idarə edilir.
Ədəbiyyat siyahısı
- İlqar Hüseynov, Nigar Əfəndiyeva. Qədim dünya mədəniyyəti. Dərslik. Azərbaycan dilində. BAKI, 2009, 428 səh.
İstinadlar
- "DİNLER TARİHİ" (PDF). auzefkitap.istanbul.edu.tr. 23 aprel 2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
- "AHLÂK VE DİN Disiplinlerarası Bir Yaklaşım" (PDF). isamveri.org. 2021. 23 aprel 2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
Xarici keçidlər
- Hindoloji.com - Cainizm (Türkçe)
- Caynizm mövzusunda İnternetdəki qaynaqlara bağlantılar (İngilizce)
- DünyaDinleri.com - Janizm (Caynacılık) (Türkçe)
- Jaindharm.net - Caynizm mövzusunda məşhur bir sayt 2005-09-20 at the Wayback Machine (İngilizce)
- Jainworld.com
- AtmaDharma.com - Orijinal Jain mətnlərinin toplusu (İngilizce)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Caynizm sanskr ज न cayna sanskr ज न cina qalib sozunden e e VI esrde Hindistanda yaranmis qeyri ortodoks qedim hind dini DinMonoteizm Dualizm Politeizm Deizm Teizm Panteizm PandeizmTotemizm Animizm Fetiszm SamanizmBuddizm BehailikIbrahimi dinlerIudaizm Xristianliq IslamInduizm Caynizm Siqhizm BuddizmDaoizm Konfutsicilik SintoizmDiger dinlerTenqricilik ZerdustilikTanri Ruh Gunah Iman Olumden sonraki heyat MebedDinlerin siyahisig EtimologiyasiCaynizm qalib menasinda olan Cina ve ya boyuk qehreman menasinda olan Mahavira leqebli bir sahzade olan Vardhamana Jinata terefinden qurulan dini bir herekatdir Movcud olmasiHindistana mensub olan bir din olaraq caynizm e e VI esrde ortaya cixmisdir Caynizm milli bir xaraktere sahib olub Hindistandan kenara cixmamisdir Hindistanda en cox yasadiqlari eraziler Uttar Prades ve Madhyadir Hazirda caynistlerin sayi teqriben 3 milyona catir Caynizm doktrinasi esasen Tirtankara deyilen kecid eden kecid tapan ve yol gosteren olaraq Mahaviraya sitayisdir Mahaviranin Nirvanaya catmasi caynist teqviminin baslangici olmusdur Onun Budda ile eyni dovrde yasadigi ucun inanclari ve eserleri arasinda oxsarliqlar vardir Her ikisi brahmanlara onlarin ayin usullarina dusmen olub qati kast sistemine ve qanli qurbanlara qarsidirlar Lakin buddizmle caynizmin arasinda ferqler de vardir Bele ki caynistler zuhde daha cox ehemiyyet vererek nefse isgence edirler Halbuki buddistler bu meselelerde daha mulayimdirler Basqa bir terefden ise caynistlerin insan heykelleri cilpaqdir Caynistler brahmanlarin mebed ayinlerdeki yerini inkar etmirler InanclariCaynizmin temelinde Ahimsa yeni hec bir canliya qarsi siddet tedbiq etmemek durur Bu sebebden caynistler kend teserrufati ile mesgul olmurlar Onlar daha cox tedris ve ticaretde calisirlar Dindar caynistler daima pehriz saxlayirlar ve yemekde ancaq meyve ve terevez istifade edirler Cox qati vegeterian olduqlari ucun hetta icdikleri suyu ve havanin temiz olmasi ucun agizlarinda tenzif dasiyirlar Cayna Budda kimi tanri uzerinde durmasa da bezi caynist mezheblerinde tanri inanci var Hemcinin mebedlerde de tanri heykelleri qoyulur Lakin XV esrde Sthanakavasi mezhebi bu heykellere qarsi cixaraq onlari mebedlerden cixarmislar Caynizmde esas iki mezheb vardir Hava geyinenler Diqambara ve Ag geyinenler Svetambara Birinci mezheb mensublari Mahavira kimi tamamen cilpaq olmaga ustunluk vermisler Daha sonra muselmanlar onlari belden asagi libas geymeye mecbur etmisler Bu mezhebe gore qadinlara menevi qurtulus yolu yoxdur Lakin Mahavira qadinlara da qurtulus yoluna izin vermisdir Digeri ise ag libaslarda gezirler Her iki mezheb qurtulus yoluna inanir her cur maddi seyi inkar edirler Muqeddes kitablari ise esasen Mahaviranin vaazlaridir Bu vaazlar evvel sifahi olaraq caynistler terefinden yayilirdi Mahaviranin olumunden 10 esr kecdikden sonra bu vaazlar Ag geyinenler terefinden Agama ve ya Siddhanta adli bir kitab halinda toplanmisdir Bu kitabda caynizmin esas muddealari efsaneler rahiblerin riayet edeceyi qaydalar yer almisdir Hemcinin exlaq ibadet meselelerine ve Mahaviranin felsefi goruslerine bu kitabda rast gelmek olar Hava geyinenler mezhebi bu kitabi muqeddes metn kimi qebul etmirler Onlara gore bu kitab sehih deyildir Zuhde aparan diger sertler ise rahib ve rahibeler ucundur Onlar cox ciddi zuhd heyatina sahibdirler Caynist camaat rahib ve rahibeleri yeyecek ve geyecekle temin etmelidirler Dindar caynistler davamli oruc tutmaqla ozlerini olume mehkum edirler Caynistlere gore onlar olumsuz ve ebedidirler Bu alemin qurucusu yoxdur alem ebedidir Lakin cennet ve cehennem anlayisi vardir Cennet ancaq tanrilar ucundur cehennem ise en ust bolumun asagisindadir Tekrar bu dunyaya gelme zehmetinden qurtaranlar goy aleminin uzerindedirler Exlaq prinsipleri Caynistlerin exlaq prinsipleri Mahaviraya aid edilen muqeddes metnlerde yer almisdir Exlaq sertleri rahib olmayanlarda bele cox sertdir Bu sertler besdir Oldurme Yalan danisma Ogurlama Mal sevgisinde olma Mumkun qeder cinsi elaqeden uzaq dur Ibadetleri Caynistlerin ibadetleri gozel insa edilmis mebedlerde kecirilir Burada rahib ve rahibeler cilpaq ayaqda ve bardas quraraq muqeddes metnler oxuyub ruh ve bedenlerini temizleyirler Bundan basqa ilahiler soylenilir tovbe edilir Hec bir canlini oldurmemeye soz verirler Caynistlerin heyvan xestexanalari da coxdur Mebedlerde coxsayli tanri heykelleri vardir Onlarin onlerine meyve terevez ve cicekler qoyulur Ibadetler rahibler terefinden deyil gelen xalq terefinden idare edilir Edebiyyat siyahisiIlqar Huseynov Nigar Efendiyeva Qedim dunya medeniyyeti Derslik Azerbaycan dilinde BAKI 2009 428 seh Istinadlar DINLER TARIHI PDF auzefkitap istanbul edu tr 23 aprel 2023 tarixinde arxivlesdirilib PDF AHLAK VE DIN Disiplinlerarasi Bir Yaklasim PDF isamveri org 2021 23 aprel 2023 tarixinde arxivlesdirilib PDF Xarici kecidlerHindoloji com Cainizm Turkce Caynizm movzusunda Internetdeki qaynaqlara baglantilar Ingilizce DunyaDinleri com Janizm Caynacilik Turkce Jaindharm net Caynizm movzusunda meshur bir sayt 2005 09 20 at the Wayback Machine Ingilizce Jainworld com AtmaDharma com Orijinal Jain metnlerinin toplusu Ingilizce