Cənubi Afrika (ing. Republic of South Africa, afrik. Republiek van Suid-Afrika) — Afrikanın cənubunda dövlət.Şimalda Namibiya, Botsvana, Zimbabve, şimal-şərqdə Esvatini və Mozambiklə həmsərhəddir. CAR həmçinin anklav dövlət Lesotonu hər tərəfdən əhatə edir.
CAR | |||||
---|---|---|---|---|---|
Republiek van Suid-Afrika | |||||
| |||||
«!ke e: ǀxarra ǁke» «Fərqli insanlar birləşin» | |||||
Himn: | |||||
Rəsmi dilləri | |||||
Paytaxt | Keyptaun Pretoriya Blumfonteyn Üç şəhərin üçü də eyni anda paytaxtdır | ||||
İdarəetmə forması | Parlament Respublikası | ||||
Prezident | |||||
Vitse-prezident | Kqalema Motlante | ||||
Sahəsi | Dünyada 24-cü | ||||
• Ümumi | 1.221.037 km² | ||||
• Su sahəsi (%) | 0,380 | ||||
Əhalisi | |||||
• Əhali | 60 604 992 nəfər (24-cü) | ||||
• Siyahıyaalma (2011) | 51 770 560 nəf. | ||||
• Sıxlıq | 42.4 nəf./km² (169-cu) | ||||
ÜDM (AQP) | |||||
• Ümumi | $1.050 trilyon dollar (33-cü) | ||||
ÜDM (nominal) | |||||
• Ümumi (2023) | $400.550 milyard dollar (36-cı) | ||||
• Adambaşına | $6,500 dollar (89-cu) | ||||
İİİ (2021) | 0.713 (artım; 109-cu) | ||||
Valyuta | Cənubi Afrika randı | ||||
İnternet domeni | .za | ||||
ZA | |||||
BOK kodu | RSA | ||||
Telefon kodu | +27 | ||||
Saat qurşaqları | | ||||
Nəqliyyatın yönü | sol[d] | ||||
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Cənubi Afrika Respublikası, Afrikadaki müxtəlif ölkələrindən biridir və qitəyə nəzərən ağ, Asiya və qarışıq əhalinin ən çox olduğu ölkələrdən biridir. Ölkə həm zəngin mineral ehtiyatlara malikdir, həm də Afrikada iqtisadi cəhətdən ən inkişaf etmiş ölkədir və dünyada nisbətən möhkəm mövqelərə malikdir. G20 üzvü olan tək Afrika ölkəsidir.
CAR-ın tarixi və siyasətində əsas məqam qara çoxluğu ilə ağ azlıq arasında irqi münaqişədir. 1948-ci ildən 1990-cı illərə qədər mövcud olmuş aparteid rejimi qurulduqdan sonra özünün kulminasiya nöqtəsinə çatdı. Ayrı-seçkilik qanunlarının tətbiqinin təşəbbüskarı Milli Partiya olmuşdur. Bu siyasət uzun və qanlı mübarizəyə gətirib çıxarıb ki, burada aparıcı rolu qara fəallar - , Desmond Tutu və Nelson Mandela oynayıb. Daha sonra onlara bir çox ağdərililər, eləcə də hind mənşəli Cənubi Afrikalılar qoşuldular. Aparteidin iflasında beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən təzyiqlər də müəyyən rol oynayıb. Nəticədə, siyasi sistemin dəyişməsi nisbətən dinc şəkildə baş verdi: CAR Afrika qitəsində yeganə ölkədir ki, burada bir dəfə də olsun dövlət çevrilişi həyata keçirilməyib.
Yeni CAR-ı bəzən "göy qurşağı ölkəsi" adlandırırlar, çünki bu ölkədə hər millətdən insana rast gəlmək mümkündür.
Həmçinin, CAR nüvə silahı olan, lakin könüllü olaraq ondan imtina edən ilk dövlətdir.
Etimologiya
Cənubi Afrika Respublikasında 11 rəsmi dil qəbul olduğundan, ölkənin 11 rəsmi adı var:
- Republiek van Suid-Afrika (Afrikaans)
- Republic of South Africa (İngilis dili)
- IRiphabliki yeSewula Afrika ()
- IRiphabliki yaseMzantsi Afrika (Kosa)
- IRiphabliki yaseNingizimu Afrika (Zulu)
- Rephaboliki ya Afrika-Borwa ()
- Rephaboliki ya Afrika Borwa (Sesoto)
- Rephaboliki ya Aforika Borwa ()
- IRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika (Svati)
- Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe ()
- Riphabliki ra Afrika Dzonga ()
Belə geniş çeşiddə adların olmasına baxmayaraq, bəzi Cənubi Afrikalılar rəsmi adlardan çəkinirlər və ölkəni Azaniya adlandırmağa üstünlük verirlər — bunlar əsasən, Avropa müstəmləkə irsindən uzaqlaşmağa çalışan neqroidlərdir.
Iskamto Creole (oğrular dili) ölkənin şərqində Qautenq vilayətində yerləşən qaradərili şəhər gəncləri arasında geniş yayılmış dildir, rəsmi tanınmır və məktəblərdə tədris edilməsi və danışılması qadağandır.
Coğrafiya
Cənubi Afrika Respublikasının ərazisi 22°Cənub enliyindən cənubada, tropik və subtropik qurşaqlarda yerləşir. Sahilləri, əsasən, dağlıqdır; az miqdarda əlverişli körfəz və buxtaları var. Sahil xəttinin uzunluğu 2798 km-dir.
CAR 1 221 038 km² sahəsinə malikdir və bu göstərici üzrə dünyada 24-cü yeri tutur. Cənubi Afrikanın ən yüksək nöqtəsi Dragon dağlarında Njesuchi dağıdır.
CAR-da müxtəlif iqlim zonaları, Namib quru çölündən Şərqdə, Mozambik sərhədində və Hind okeanının sahillərində subtropiklərə qədər təmsil olunur. Şərqdə, ərazi sürətlə yüksəlir, Dragonian dağları meydana gəlir və veld adlanan böyük bir daxili yayla hərəkət edir.
Geoloji quruluş və faydalı qazıntılar
Cənubi Afrika Respublikası ərazisinin böyük hissəsi Kembriyəqədər yaşlı Afrika platformasının cənub kənarı hüdudlarındadır; yalnız Kap dağları vilayətinə aiddir. Transvaal massivi, Arxey, Orta və Son Proterozoyun mütəhərrik qurşaqları, Karru və Kalaxari sineklizləri platformanın əsas strukturlarıdır. Massivdə qranit-qneyslərdən, qranulitlərdən, yaşıldaş vulkanik çökmə qatlardan ibarət platforma bünövrəsini Üst Arxey – Orta Proterozoyun platforma çexolu (terrigen və karbonatlı çöküntülər, qızıllı konqlomeratlar, riolitlər, andezitlər, və onların tufları) örtür. Platformanın sonrakı inkişaf mərhələlərində Buşveld lopoliti (, noritlər, peridotitlər, anortozitlər, qranitlər), karbonatitlər, siyenitlər, kimberlitlər və Mezozoyun qələvi qranitləri ilə yarılmış Transvaal sineklizi yaranır
Keys qurşağının qərbində qırışıqlığa məruz qalmış Proterozoy yaşlı terrigen, vulkanik və karbonat süxurlar zolağı izlənilir. Bu rayonda metamorfizmə uğramış çexol (Vend–Kembri) Keys qurşağında peqmatitlərin əmələ gəlməsi və qərbdə qranit intruziyalarının soxulması ilə formalaşmışdır. Fanerozoyun çökmə çexolunu Paleozoy-Mezozoyun terrigen və kömürlü çöküntüləri, Erkən Yura yaşlı bazaltlar (Karru sineklizi və bir sıra qrabenlər, şərqdə Mozambik çökəyi), Kaynozoyun qumları (Kalaxari sineklizi) təşkil edir. Cənubda Ordovik – Alt Karbonun miogeosinklinal çöküntülərindən ibarət Kap qırışıqlıq qurşağı Karru sineklizinə qovuşur. CAR faydalı qazıntı yataqları ilə zəngindir. Uran, manqan, xrom, qurğuşun, sink, qızıl, platin və almazın iri yataqları Buşveld kompleksi və Üst Arxeyin Vitvatersrand sistemi ilə əlaqədardır. Daş kömür, dəmir filizi, nikel, titan, vanadium, mis, gümüş, qalay, volfram, kobalt, beril, litium, sürmə, torium, zirkon, flüorit, barit, apatit, vermikulit, korund, talk, qrafit, mika, asbest və s. yataqları da mövcuddur.
Relyefi
Ölkə ərazisinin çox hissəsini plato və yastıdağlıqlar tutur: şm.-ş.-də şiş zirvəli kristallik silsilələrlə (Soutpansberge, Vaterberq, Vitvatersrand), həmçinin yastızirvəli qalıq massivlərlə müşayiət olunan Veld platoları seriyası, Vaal çayının sağsahilboyunda Kuruman, Langeberq və s. qalıq dağlar ilə Kap platosu, cənubda Yuxarı Karru qıraq platoları, qərbdə Kiçik Namakvalend yastıdağlığı (orta hündürlük 1200 m), Oranj çayından şm.-da 900–1000 m yüksəklikdə quru çay dərələri ilə kəsilmiş Kalaxari düzənlikləri yerləşir. Plato və yastıdağlıqların ş.-də sahilboyu düzənliyə, c.-da Böyük Karru çökəkliyinə düşən dik yamacları – Böyük Çıxıntı ölkə ərazisi relyefinin ən səciyyəvi elementidir. Çıxıntının arxasında Kap dağları yüksəlir. Mühüm landşaft səddi olan Böyük Çıxıntı ölkənin daxili rayonları ilə əlaqəni çətinləşdirir.
İqlimi
İqlimi, əsasən, tropik, 30°Cənub enliyindən cənubda isə subtropikdir. Daxili rayonların iqlimini Hind okeanından gələn rütubətli küləklərin qarşısını kəsən Böyük Çıxıntı formalaşdırır. Sahilboyu ovalıqlarda və Böyük Çıxıntının küləktutan yamaclarında il ərzində 1000–2000 mm, daxili rayonlarda və cənub -qərbdə 150 mm-ədək yağıntı düşür. Yastıdağlıqda yay aylarının orta temperaturu 18–27 °C, qış aylarınkı 7–10 °C-dir. Cənub-qərbdə və Veld platosunda 6 ay müddətində şaxtalar olur; quraqlıq səciyyəvidir. Subtropiklərdə yay aylarının orta temperaturu təqribən 21 °C, qış aylarınkı 13 °C-dən az, yağıntının illik miqdarı 700 mm-dir. Atlantika okeanı sahilində səhra iqlimi hakimdir; temperatur yayda 18–24 °C, qışda 11–15 °C, yağıntı 100 mm-dək olur.
Bitki örtüyü və heyvanlar aləmi
Ölkədə, əsasən, qırmızı, qırmızı-qonur, qara və boz-qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Qırmızı-qonur torpaqlar səhra-çöl sahələri, qırmızı torpaqlar isə quru çöllər üçün səciyyəvidir. Quru savannaların“qara torf” adlandırılan dəmirli qara torpaqları məhsuldarlığı ilə seçilir. Yüksəkliklərdə çox vaxt qələviləşmiş qırmızı torpaqlara rast gəlinir. Sahilboyu rayonların torpaqları müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Cənub-qərb sahilboyu münbit qonur torpaqlar sahəsidir. Yamacların düzgün şumlanmaması, mal-qaranın otarılması torpağın strukturunun pozulmasına və eroziyaya uğramasına səbəb olur. Quru iqlim süni suvarma problemi yaradır. Torpaqların cəmi 15%-i kənd təsərrüfatına yararlıdır.
Ölkənin bitki aləmi zəngin və rəngarəngdir. İki floristik vilayətə (Kap və Paleotropik) aid olan təqribən 15 min bitki növü vardır. Savanna, yarımsəhra və səhra zonalarının bitkiləri üstünlük təşkil edir. Daha rütubətli rayonlarda müxtəlif palmalar, baobablar, podokarpuslar, qiymətli ağac cinsləri və taxıl otları bitir; Aşağı Velddə park-savanna, yaxud savanna-mopane, Buşvelddə akasiya-südləyən savannası yerləşir. Yarımsəhra və səhra zonaları qərb sahilboyu düzənliyi, Yuxarı, Böyük və Kiçik Karrunu və Kalaxarinin ən quraq hissəsini tutur. Şimal-qərb rayonlarında sukkulentlər, yaxud “daş bitkilər” bitir; Namibiya ilə sərhəddə, qumlu torpaqlarda taxıllar üstünlük təşkil edir. Böyük Veldi otlu çöllər (qrasveld) tutur.
Qrasveld ərazisinin 60%-dən çoxu taxıllarla örtülmüşdür, Rütubətli şərq rayonlarında hündür temeda (1m-ədək), quraq rayonlarda alçaq temeda (hünd. 0,5 m-ədək) yayılmışdır; burada həmçinin daşdayan və topalın müxtəlif növləri vardır. Ölkə ərazisinin təqr. 6,7%-ni meşələr tutur. Şərq sahilboyunda tipik savannalar, 30 °C.e.-ndən c.-da kiçik sahələrdə müxtəlif lianalar və epifitlərlə qarışıq fikuslardan, Kap şümşad ağacı, Kap qırmızı ağacı və Kap ebenasından ibarət subtropik və sərtyarpaqlı həmişəyaşıl kolluqlar, meşələr, dağ yamaclarının bəzi yerlərində subtropik musson meşələri yayılmışdır.
Heyvanlar aləmi yırtıcılardan (vəhşi pişiklər, kaftarlar, panterlər, hepardlar, şirlər), çoxsaylı dırnaqlılardan, fillərdən ibarətdir. Bir neçə viver, iriqulaq it, gəmiricilərin bir neçə cinsi, qızılı göstəbəklər, 15 quş cinsi endemikdir. Ölkədə təqribən 40 minədək cücü və 200 növ ilan, təqribən 150 termit növmüxtəlifliyi məlumdur; şimal -şərqdə sese milçəyi və malyariya ağcaqanadlarının yayılma ocaqları var. Heyvanlar aləmi qoruqlarda və milli parklarda yaxşı mühafizə edilmişdir. Krüger, Kalaxari–Gemsbok və s. milli parkları, çoxsaylı qoruqlar, faunistik rezervatlar vardır.
Tarixi
Etnik müxtlifliyə sahib olan Cənubi Afrika Respublikasının tarixi keçmişi ümumilikdə 5 mərhələyə ayılır:
- Müstəmləkədən əvvəlki mərhələ
- Müstəmləkə mərhələsi
- Müstəmləkədən sonrakı mərhələ
- Aparteid mərhələsi
- Apartedi sonrası mərhələ
Bu tarixin, xüsusi ilə müstəmləkə və müstəmlədədən sonrakı mərhələləri mədəniyyət fəaliyyətləri, Avropalıların və yerli xalqaların arasındakı şiddətli torpaq anlaşılmazlıqları,təzyiqlər,digər irq və siyasi gərginliklərlə xarakterikdir.
XIX əsrdə almaz və qızıl keşfləri bölgənin sərvətinə dərindən təsir göstərmiş,dünya səhnəsinə çıxartmışdır və sadəcə kənd təsərüfatı əsaslı iqtisadiyyatdan sənayeləşməyə keçid baş vermişdir..Kəşflər,eyni zamanda Cənubi Afrika mədənçilik sənayesi üzərindəki nəzarət əldə etmək üçün əsasən Boer köçkünləri və İngiltərə imperatorluğu arasında açıq müharibəylə nəticələnən yerli münaqişələrə səbəb oldu. Anqlo-Boer və ya Cənubi Afrika müharibəsində Boerlərin məğlubiyyətindən sonra, Cənubi Afrika birliyi 1909-cu il Cənubi Afrika konstitusiyasına əsaslanaraq İngiltərə imperatorluğunun müstəmləkəsi olaraq quruldu. İngilis kolonyaları: Keyp koloinyası, Natal kolonyiası, Transvaal koloniyası və Orang koloniyası Birlik qanunalarının qüvvəyə minməsindən sonra 1934-cü ildə Britaniya İmperatorluğu tərkibində özü-özünü idarə edən bir dövlət oldu.
Bu müstəqillik 1960 referendumunda qərəra alınmış və 31 may 1961 ci il tarixində reallaşmış ölkənin Cənubi Afrika Respublikası adı altında vahid müstəqil bir dövlət kimi formlaşması ilə sona çatdı. Cənubi Afrika siyasəti 1948-1994 cü ildə Afrika miliyyətçiləri tərəfindən idarə edilirdi.İrqi ayrı seçkiliyi və ya rəsmi olaraq “aparteid” olaraq adlandırılan ağ irq qanunu,”ayrılıq”mənasına gələn Afrika sözü olub,1948-ci ildə ortaya çıxdı və Cənubi Afrikanın bir respublika halında biləşməsindən sonra rəsmi bir ayrı seçkilik qanunu halına gəldi.1960 da qüvvəyə minən konstitusiya 27 aprel 1994-cü ildə,silahlı mübarizə və irq ayrı seçkiliyinə qarşı beynəlxalq müxalifətin ardınca, SSRİ-nin əsas olaraq Afrika Milli Konqresinə əsgər və siyasi dəstək təmin etməsiylə,qələbə çaldı.Ölkənin bütün irqlərinin səs verə biləcəyi ilk demoktraik səs vermədən bəri, Afrika Milli Konqresi, Cənubi Afrika Komunist Partiyası və Cənubi Afrika Həmkarlar konnfederasiyası ilə birlikdə ittifaq içərisində Cənubi Afrika siyasətinə hakim oldu.
Qanun və hüquqular
CAR-ın qanunvericiliyi, bu gün ayrılan üç hüquq ailəsinin elementlərini özündə cəmləşdirib: Romano-Alman, anqlo-sakson və ənənəvi. Ümumiyyətlə, Müasir Cənubi Afrikada Romano-Almaniya hüququ üstünlük təşkil edir, yəni bütün hüquqi qərarlar üzərində qanunun aliliyi, hüququn özəl və ictimai qərarlara aydın şəkildə bölünməsi müşahidə olunur. Ölkədə 1996-cı ildə qəbul olunmuş Konstitusiya var. O, bütün beynəlxalq səviyyədə tanınmış insan hüquqlarını qoruyur və təmin edir. Amma sağ CAR heç də həmişə humanist və tolerant. Uzun müddət orada "aparteid"adı almış qara əhaliyə qarşı ayrı-seçkilik gücləndi. Aparteidin siyasi əsasının aşağı düşməsi və 1990-cı illərdə uzun sürən qanun yaradıcılığı prosesləri nəticəsində CAR-ın hüquqi sisteminə tamamilə yenidən baxıldı və irqi əlamətə görə hər cür ayrı-seçkilik aradan qaldırıldı. 1994-cü ildə ölkədə Konstitusiya Məhkəməsi yaradılmışdır.
Cinayət hüququ
Cənubi Afrika Respublikası cəza hüququnun İngilis nümunəsinə uyğun fəaliyyət göstərdiyi azsaylı ölkələrdən biridir. Məhkəmə sistemi aşağıdakı instansiyalardan ibarətdir:
- Ali Apellyasiya Məhkəməsi
- Yüksək Məhkəmələr
- Magistratura məhkəmələri
Ali Apellyasiya Məhkəməsi Cənubi Afrika Respublikasının Cinayət İşləri üzrə əsas məhkəmə instansiyasıdır. Ölkənin "məhkəmə paytaxtı" olan Blumfonteyn şəhərində yerləşir . Aparteid rejimində qara əhali üçün ayrı-ayrı yerli məhkəmələr mövcud idi. Eyni zamanda, ümumi məhkəmə sistemində hakimlərin böyük əksəriyyəti ağ idi. Siyasi rejimin əleyhdarları üçün xüsusilə amansız cəza tədbirləri nəzərdə tutulmuşdu. Məhkəmə və istintaq olmadan 5 gün müddətinə insanları saxlamağa icazə verildi. Aparteidin düşməsindən sonra bir çox normalar yenidən nəzərdən keçirildi. 1994-cü ildə daxili təhlükəsizlik aktı ləğv edilmiş, 1995-ci ildə ölüm hökmü verilmiş, 1997-ci ildə isə hüquqi cəza almışdır. 90-cı illərdə hüquqi sistemin yenidən nəzərdən keçirilməsi zamanı ölkədə homoseksual nikahlar qanuniləşdirilib ki, bu da onu Afrikada yeganə ölkəyə çevirir.
İnzibati bölgü
CAR hal-hazırda unitar dövlətdir. Ölkənin ərazisi 9 əyalətə bölünür (İnzibati mərkəzləri ilə):
- Qərbi Burun vilayəti (Keyptaun)
- Şimali Burun vilayəti (Kimberli)
- Şərqi Burun vilayəti ()
- Kvazulu-Natal vilayəti ()
- Fri Steyt vilayəti (Blumfonteyn)
- Şimal-Qərb vilayəti (Mafikenq)
- Qautenq vilayəti (Yohannesburq)
- Mpumalanqa vilayəti (Nelspreyt)
- Limpopo vilayəti ()
1994-cü ilə qədər Cənubi Afrika Federasiya idi və 4 əyalətlərə bölünürdü: Kapskaya, Natal, narıncı azad dövlət və Transveal. Belə bölgü Cənubi Afrika Respublikasının müstəmləkə keçmişini yaxşı əks etdirirdi. Birinci hissə 3 hissəyə, sonuncu hissə 4 hissəyə bölünmüş, şimalda isə ərazinin bir hissəsi Şərqi — Kapskayadan (keçmiş Kapkanın bir hissəsi) şimal-qərb hissəsinə (keçmiş Transvalın bir hissəsi) keçmişdir. Geri qalan iki hissə praktiki olaraq öz cizgilərini qoruyub saxlamışdır.
Bundan başqa, 1951-ci ildən 1994-cü ilə qədər CAR-da bantustanlar - müəyyən millətlərin yaşaması üçün ayrılmış muxtariyyət mövcud idi. Bantustanlardan kənarda qara əhalinin hüquqları əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırılmışdı.
Pretoriya rəsmi olaraq Cənubi Afrikanın əsas paytaxtı sayılır, çünki ölkənin hökumət binası orada yerləşir. Hakimiyyətin digər iki qolu digər iki şəhərdə yerləşir: Keyptaunda parlament, Blomfonteyndə Ali Məhkəmə. Onlar da paytaxt hesab olunur. Bu onunla bağlıdır ki, Cənubi Afrika əvvəlcə konfederativ dövlət idi, bununla əlaqədar olaraq, Cənubi Afrika İttifaqının hökumət orqanları onun tərkibinə daxil olmuş dövlətlərin paytaxtlarına bərabər paylanmışdılar.
Əhali
2001-ci ildə aparılmış rəsmi siyahıya almaya əsasən əhalisi 44.819.778 nəfərdir. Cənubi Afrika Respublikasının (CAR) əsas xüsusiyyəti cəmiyyətin sonsuz müxtəlif olmasıdır. Burada 11 dil dövlət dili hesab olunur, ölkədə tanınmış ictimai xadimlər arasında ravvinləri (yəhudi ruhanisi), tayfa başçılar, reqbi üzrə çempionları və geri qayıdan mühacirləri görmək olar, CAR-da yaxın-yaxına küçələrdə ənənəvi ara həkimləri və birja brokerləri işləyirlər, insanlar isə gil daxmalarda da, cah-calallı çarhovuzlu evlərdə də yaşayırlar. Uzun müddət ərzində ölkədə olan etnik müxtəliflik onun siyasi quruluşunda lazımi qədər əks olunmayıb.
1994-cü ilə qədər Cənubi Afrika Respublikası öz irqinin üstünlüyündən əmin olan və azlıq təşkil edən ağ irqin nümayəndələri tərəfindən idarə olunub. XX əsrdə uzun müddət ölkədə aparteidə qarşı (vətəndaşların irqi mənsubiyyətinə görə rəsmi olaraq ayrı-ayrı yaşamasını tətbiq edən) və demokratik prinsiplərin bütün etnik qruplara tətbiq edilməsi uğrunda mübarizə gedib. Azlıq təşkil edən ağ irq hökumətinin ictimai yenidənqurma sahəsində böyük fikirləri var idi, bura böyük irqi seqreqasiya və minlərlə insanın zor gücünə köçürülməsi daxil idi. Ölkənin daxilində rejim əleyhdarları partladılır, yaxud zəhərləndirilirdi. CAR hakimiyyəti qonşu ölkələrdə məqsədyönlü şəkildə vəziyyəti qarışdırırdılar.
Aparteidin sonu sülh yolu ilə bitdi – CAR hökuməti hakimiyyəti güzəştə getməyə razılıq verdi. Yeni rəhbərlik isə milli barışıq siyasəti elan etdi. Amma münaqişə illəri ölkəyə hələ uzun müddət baha oturacaq – ölkədə tez-tez qanunsuzluqlar törədilir, sosial əlaqələr pozulub, əhalinin böyük hissəsinin ibtidai təhsili də yoxdur. CAR-ın qarşısında həll edilməli bir sıra problemlər var. Bütün bunlara baxmayaraq, rejimin dəyişməsindən sonra burada üç dəfə ümummilli və bir neçə dəfə yerli seçkiləri keçirilib. Respublikada yavaş-yavaş demokratiya mədəniyyəti möhkəmlənir və xalq, az da olsa, onun gələcəyini müəyyənləşdirən qərarların seçiminə təsir edə bilir.
İqtisadiyyat
Afrika qitəsində CAR iqtisadi cəhətcə ən inkişaf etmiş ölkə sayılır. Bu ölkə Afrikanın digər ölkələrini Ümumi Daxili Məhsulun həcminə görə geridə qoyur, iqtisadiyyatın həm maliyyə, həm də sənaye sektoru güclüdür. CAR faydalı qazıntıların aparıcı ixracatçısıdır. Buna baxmayaraq, valyuta gəlirlərinin əsas mənbəyi turizmdəndir. Bir çox afrikalılar əvvəlki kimi yoxsuldur, işsizlik isə yüksək səviyyədə qalmaqdadır.
Cənubi Afrika ən qədim insan fosillərinə sahib ölkələrdən biridir. Müasir zamanlarda Buşman və Bantu xalqları bu torpaqda məskən saldılar.
1652-ci ildə Hollandiyalı tacirlər Cənubi Afrikanın cənubuna yerləşərək Hollandiyadan Uzaq şərqə uzanan ədviyyat ticarət yolunda fasilə nöqtəsi olan Keyptaun şəhərini qurdular.
Ümid burnu 1806-ci ildə İngilislərin nəzarətinə keçəndə, Hollandiyalı köçkünlər şimala doğru hərəkət etdi və öz müstəqil respublikalarını, Transvaal və Azad Orange dövlətini qurdular. 1867-ci ildə almazın və 1886-cı ildə qiymətli metal olan qızılın kəşf edilməsi ilə bölgənin sərvəti sürətlə artdı. Bu vəziyyət qısa müddətdə bölgənin yerli əhalisinin böyük miqrasiyasına və köləliyinə gətirib çıxardı.
Bu gün Cənubi Afrika təbii qaynaqlarla zəngin, yaxşı inkişaf etmiş maliyyə, hüquq, kommunikasiya, energetika, nəqliyyat sektorlarına və Afrikada dünyanın ən böyük 20-ci birjasına sahib olan orta gəlirli bir ölkədir. Ölkə iqtisadiyyatı son illərdə zəiflədi və 2017-ci ildə aşağı səviyyələrə düşdü. İşsizlik, yoxsulluq və bərabərsizlik ölkənin ən böyük problemlərindən biridir. Ölkənin ümumi işsizlik nisbəti yüzdə 27-dir və bu nisbət qara dərili gənclər arasında daha yüksəkdir. Ölkə məhsullarını şəhər mərkəzlərinə effektiv şəkildə yaymaq üçün infrastrukturun olmasına baxmayaraq, elektrik enerjisində çətinliklər ölkənin inkişafına mane olur. Dövlət elektrik paylayıcı şirkəti olan Eskom, ölkənin enerji tələbatını ödəmək üçün üç yeni stansiya qurur və elektrik şəbəkələrini də təkmilləşdirir ancaq Eskomda ciddi korrupsiya olduğundan, şirkətin böyük miqdarda borcu var.
Cənubi Afrikanın iqtisadi siyasəti inflyasiyanı nəzarət altında saxlayaraq digər tərəfdən daha geniş bir iqtisadi baz yaratmaqdır, ancaq ölkədə iqtisadiyyatın inkişafına mane olan ixtisaslı kadrların olmaması, qlobal bazarda rəqabət gücünün azalması və işçilərin tətil səbəbindən tez-tez işdən çıxması kimi problemlər var. İqtidar partiyasının daxili mübahisələri və ölkənin valyutası olan Cənubi Afrika randının dəyişkənliyi iqtisadi inkişafı təhlükə altına atır. Beynəlxalq sərmayəçilər də ölkənin uzunmüddətli sabitliyinə şübhə ilə yanaşırlar.
Sənayesi
Sənayenin aparıcı sahələrindən biri mədən çıxarma sənayesidir. Yanacaq-enerji resurslarının əsası daş kömürdür. Elektrik enerjisi başlıca olaraq İES-də istehsal olunur. CAR qızıl, platin, almaz, xromit, manqan filizi, vanadium, antimonit, həmçinin asbest hasilatına, uran konsentratlarının istehsalına görə düyada aparıcı yerlərdən birini tutur. Dəmir filizi, əlvan metal filizlərindən mis, antimonit, qalay, nikel çıxarılır. Emal sənayesi sahələrindən ən çox maşınqayırma və metal emalı inkişaf etmişdir (mədən avadanlığı, qaldırıcı kranlar, qazanlar, d.y. vaqonları və s. istehsalı; əsas mərkəz ləri – Cermiston, Sprinqs, Ferinixinq); qara (Pretoriya, Fanderbeylpark, Ferinixinq, Nyukasl) və əlvan metallurgiya (Sprinqs, Cermiston, Pretoriya, Okip), kimya (mineral gübrələr, lak və boyalar və s. istehsalı; Yohannesburq, Keyptaun, Durban rayonları), yeyinti (Keyptaun, Port-Elizabetvə İst-Londonda tərəvəz, meyvə, balıq konservləri istehsal olunur), toxuculuq (Yohannesburq, Durban, Keyptaun və s.) müəssisələri fəaliyyət göstərir. Əsas sənaye rayonları ölkənin şərqində və şimal.-şərqindədir.
Nəqliyyat
Dəmir yollarının uzunluğu 20,2 km-dir (2008). Avtomobil yollarının uzunluğu 364,1 km-dir, 62,995 km-i bərk örtüklüdür (2002). Limanları: Durban, Keyptaun, Riçards-Bey, Saldanya, Port- Elizabet, İst-London.
Kənd təsərrüfatı
Cənubi Afrika respublikasında artıq çoxdandır ki, torpağın kimə məxsus olması barədə məsələ ölkənin gündəmində durur. Kənd təsərrüfatı torpaqlarının böyük hissəsinə indi əvvəlki kimi ağ irqin nümayəndələri sahibdirlər. İndiyə qədər ağ fermerlərin torpaqları yalnız qarşılıqlı razılıq əsasında pul verilərək azad edilib, amma son zamanlar hakimiyyət nümayəndələri tez-tez torpaqların yenidən müəyyənləşdirilməsinin məcburi yolla tezləşdirilməsi haqqında danışırlar. Hökumət 2014-cü ilə qədər kənd təsərrüfatı sahələrinin qaradərili əhalinin mülkiyyətində olan payını 30 faizə çatdırmaq istəyir.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının böyük hissəsi avropalılara məxsus fermer təsərrüfatlarından daxil olur. Ölkə ərazisinin 10,8%-ini becərilən sahələr, 66,7%-ini çəmən və otlaqlar, 6,7%-ini meşələr tutur. Əsas k.t. bitkiləri: qarğıdalı, buğda, şəkər qamışı. Meyvəçilik (şaftalı, ərik, alma və s.) və üzümçülük inkişaf etmişdir. Sitrus meyvələri, həmçinin banan, ananas, tütün becərilir. Heyvandarlıq, xüsusən qoyunçuluq mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qara mal və davar yetişdirilir (Afrikada aparıcı yerlərdən birini tutur); quşçuluq inkişaf etmişdir.
Xarici ticarəti
Mineral və kənd təsərrüfatı xam malı, mədənçıxarma sənayesi yarımfabrikatları, kimya və k.t. məhsulları ixrac olunur. Əsas xarici ticarət tərəfdaşları: Çin, Almaniya, ABŞ, Yaponiya, Hindistan.
Səhiyyə
CAR HİV və QİÇS xəstələrinin sayına görə dünyada ikinci yerdə durur. Ölkədə hər yeddi vətəndaşdan birində QİÇS xəstəliyi qeydə alınıb. İndi milli səhiyyə sistemi pulsuz antiretrovirus preparatları yayılaraq, xəstəliyin sayının azaldılmasına çalışılır.
Həmçinin bax
İstinadlar
- 6.1 // Constitution of the Republic of South Africa, 1996, Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996, Molaotheo wa Rephaboliki ya Aforika Borwa wa 1996, UmThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika we-1996, uMgaqo-siseko weRiphablikhi yoMzantsi-Afrika ka-1996, uMthethosisekelo weRiphabhuliki yaseNingizimu Afrika, we-1996, Molaotheo wa Repabliki ya Afrika Borwa, wa 1996, Molaotheo wa Afrika Borwa wa 1996, uMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika wanga-1996, Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe, wa 1996, Vumbiwa ra Riphabliki ra Afrika Dzonga, 1996. 1996.
- http://www.drivesouthafrica.co.za/driving-information/south-africa/.
- . 2005-12-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-04-28. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
- https://ekonomist.co/ekonomist/ekonomi/guney-afrika-ekonomisi-15268/
- . 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-03-07. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cenubi Afrika ing Republic of South Africa afrik Republiek van Suid Afrika Afrikanin cenubunda dovlet Simalda Namibiya Botsvana Zimbabve simal serqde Esvatini ve Mozambikle hemserheddir CAR hemcinin anklav dovlet Lesotonu her terefden ehate edir CARRepubliek van Suid AfrikaBayraq Gerb ke e ǀxarra ǁke Ferqli insanlar birlesin Himn source source track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track Resmi dilleri ingilis dili Afrikaans Cenubi Ndebele dili Simali Soto dili Soto dili Svati dili Tsonqa dili Tsvana dili Venda dili Xosa dili Zulu diliPaytaxt Keyptaun Pretoriya Blumfonteyn Uc seherin ucu de eyni anda paytaxtdirIdareetme formasi Parlament RespublikasiPrezidentVitse prezident Kqalema MotlanteSahesi Dunyada 24 cu Umumi 1 221 037 km Su sahesi 0 380Ehalisi Ehali 60 604 992 nefer 24 cu Siyahiyaalma 2011 51 770 560 nef Sixliq 42 4 nef km 169 cu UDM AQP Umumi 1 050 trilyon dollar 33 cu UDM nominal Umumi 2023 400 550 milyard dollar 36 ci Adambasina 6 500 dollar 89 cu III 2021 0 713 artim 109 cu Valyuta Cenubi Afrika randiInternet domeni zaZABOK kodu RSATelefon kodu 27Saat qursaqlari UTC 02 00UTC 03 00Neqliyyatin yonu sol d Vikianbarda elaqeli mediafayllarCenubi Afrika Cenubi Afrika Respublikasi Afrikadaki muxtelif olkelerinden biridir ve qiteye nezeren ag Asiya ve qarisiq ehalinin en cox oldugu olkelerden biridir Olke hem zengin mineral ehtiyatlara malikdir hem de Afrikada iqtisadi cehetden en inkisaf etmis olkedir ve dunyada nisbeten mohkem movqelere malikdir G20 uzvu olan tek Afrika olkesidir CAR in tarixi ve siyasetinde esas meqam qara coxlugu ile ag azliq arasinda irqi munaqisedir 1948 ci ilden 1990 ci illere qeder movcud olmus aparteid rejimi qurulduqdan sonra ozunun kulminasiya noqtesine catdi Ayri seckilik qanunlarinin tetbiqinin tesebbuskari Milli Partiya olmusdur Bu siyaset uzun ve qanli mubarizeye getirib cixarib ki burada aparici rolu qara feallar Desmond Tutu ve Nelson Mandela oynayib Daha sonra onlara bir cox agderililer elece de hind menseli Cenubi Afrikalilar qosuldular Aparteidin iflasinda beynelxalq ictimaiyyet terefinden tezyiqler de mueyyen rol oynayib Neticede siyasi sistemin deyismesi nisbeten dinc sekilde bas verdi CAR Afrika qitesinde yegane olkedir ki burada bir defe de olsun dovlet cevrilisi heyata kecirilmeyib Yeni CAR i bezen goy qursagi olkesi adlandirirlar cunki bu olkede her milletden insana rast gelmek mumkundur Hemcinin CAR nuve silahi olan lakin konullu olaraq ondan imtina eden ilk dovletdir EtimologiyaCenubi Afrika Respublikasinda 11 resmi dil qebul oldugundan olkenin 11 resmi adi var Republiek van Suid Afrika Afrikaans Republic of South Africa Ingilis dili IRiphabliki yeSewula Afrika IRiphabliki yaseMzantsi Afrika Kosa IRiphabliki yaseNingizimu Afrika Zulu Rephaboliki ya Afrika Borwa Rephaboliki ya Afrika Borwa Sesoto Rephaboliki ya Aforika Borwa IRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika Svati Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe Riphabliki ra Afrika Dzonga Bele genis cesidde adlarin olmasina baxmayaraq bezi Cenubi Afrikalilar resmi adlardan cekinirler ve olkeni Azaniya adlandirmaga ustunluk verirler bunlar esasen Avropa mustemleke irsinden uzaqlasmaga calisan neqroidlerdir Iskamto Creole ogrular dili olkenin serqinde Qautenq vilayetinde yerlesen qaraderili seher gencleri arasinda genis yayilmis dildir resmi taninmir ve mekteblerde tedris edilmesi ve danisilmasi qadagandir CografiyaEsas meqale CAR cografiyasi Cenubi Afrika Respublikasinin erazisi 22 Cenub enliyinden cenubada tropik ve subtropik qursaqlarda yerlesir Sahilleri esasen dagliqdir az miqdarda elverisli korfez ve buxtalari var Sahil xettinin uzunlugu 2798 km dir CAR 1 221 038 km sahesine malikdir ve bu gosterici uzre dunyada 24 cu yeri tutur Cenubi Afrikanin en yuksek noqtesi Dragon daglarinda Njesuchi dagidir CAR da muxtelif iqlim zonalari Namib quru colunden Serqde Mozambik serhedinde ve Hind okeaninin sahillerinde subtropiklere qeder temsil olunur Serqde erazi suretle yukselir Dragonian daglari meydana gelir ve veld adlanan boyuk bir daxili yayla hereket edir Geoloji qurulus ve faydali qazintilar Cenubi Afrika Respublikasi erazisinin boyuk hissesi Kembriyeqeder yasli Afrika platformasinin cenub kenari hududlarindadir yalniz Kap daglari vilayetine aiddir Transvaal massivi Arxey Orta ve Son Proterozoyun muteherrik qursaqlari Karru ve Kalaxari sineklizleri platformanin esas strukturlaridir Massivde qranit qneyslerden qranulitlerden yasildas vulkanik cokme qatlardan ibaret platforma bunovresini Ust Arxey Orta Proterozoyun platforma cexolu terrigen ve karbonatli cokuntuler qizilli konqlomeratlar riolitler andezitler ve onlarin tuflari ortur Platformanin sonraki inkisaf merhelelerinde Busveld lopoliti noritler peridotitler anortozitler qranitler karbonatitler siyenitler kimberlitler ve Mezozoyun qelevi qranitleri ile yarilmis Transvaal sineklizi yaranir Karu sineklizinin geoloji qurulusu Keys qursaginin qerbinde qirisiqliga meruz qalmis Proterozoy yasli terrigen vulkanik ve karbonat suxurlar zolagi izlenilir Bu rayonda metamorfizme ugramis cexol Vend Kembri Keys qursaginda peqmatitlerin emele gelmesi ve qerbde qranit intruziyalarinin soxulmasi ile formalasmisdir Fanerozoyun cokme cexolunu Paleozoy Mezozoyun terrigen ve komurlu cokuntuleri Erken Yura yasli bazaltlar Karru sineklizi ve bir sira qrabenler serqde Mozambik cokeyi Kaynozoyun qumlari Kalaxari sineklizi teskil edir Cenubda Ordovik Alt Karbonun miogeosinklinal cokuntulerinden ibaret Kap qirisiqliq qursagi Karru sineklizine qovusur CAR faydali qazinti yataqlari ile zengindir Uran manqan xrom qurgusun sink qizil platin ve almazin iri yataqlari Busveld kompleksi ve Ust Arxeyin Vitvatersrand sistemi ile elaqedardir Das komur demir filizi nikel titan vanadium mis gumus qalay volfram kobalt beril litium surme torium zirkon fluorit barit apatit vermikulit korund talk qrafit mika asbest ve s yataqlari da movcuddur Relyefi Cenubi Afrika Respublikasinin xeritesi Olke erazisinin cox hissesini plato ve yastidagliqlar tutur sm s de sis zirveli kristallik silsilelerle Soutpansberge Vaterberq Vitvatersrand hemcinin yastizirveli qaliq massivlerle musayiet olunan Veld platolari seriyasi Vaal cayinin sagsahilboyunda Kuruman Langeberq ve s qaliq daglar ile Kap platosu cenubda Yuxari Karru qiraq platolari qerbde Kicik Namakvalend yastidagligi orta hundurluk 1200 m Oranj cayindan sm da 900 1000 m yukseklikde quru cay dereleri ile kesilmis Kalaxari duzenlikleri yerlesir Plato ve yastidagliqlarin s de sahilboyu duzenliye c da Boyuk Karru cokekliyine dusen dik yamaclari Boyuk Cixinti olke erazisi relyefinin en seciyyevi elementidir Cixintinin arxasinda Kap daglari yukselir Muhum landsaft seddi olan Boyuk Cixinti olkenin daxili rayonlari ile elaqeni cetinlesdirir Iqlimi Iqlimi esasen tropik 30 Cenub enliyinden cenubda ise subtropikdir Daxili rayonlarin iqlimini Hind okeanindan gelen rutubetli kuleklerin qarsisini kesen Boyuk Cixinti formalasdirir Sahilboyu ovaliqlarda ve Boyuk Cixintinin kulektutan yamaclarinda il erzinde 1000 2000 mm daxili rayonlarda ve cenub qerbde 150 mm edek yaginti dusur Yastidagliqda yay aylarinin orta temperaturu 18 27 C qis aylarinki 7 10 C dir Cenub qerbde ve Veld platosunda 6 ay muddetinde saxtalar olur quraqliq seciyyevidir Subtropiklerde yay aylarinin orta temperaturu teqriben 21 C qis aylarinki 13 C den az yagintinin illik miqdari 700 mm dir Atlantika okeani sahilinde sehra iqlimi hakimdir temperatur yayda 18 24 C qisda 11 15 C yaginti 100 mm dek olur Bitki ortuyu ve heyvanlar alemi yolu kecen fil Olkede esasen qirmizi qirmizi qonur qara ve boz qehveyi torpaqlar yayilmisdir Qirmizi qonur torpaqlar sehra col saheleri qirmizi torpaqlar ise quru coller ucun seciyyevidir Quru savannalarin qara torf adlandirilan demirli qara torpaqlari mehsuldarligi ile secilir Yuksekliklerde cox vaxt qelevilesmis qirmizi torpaqlara rast gelinir Sahilboyu rayonlarin torpaqlari muxtelifliyi ile ferqlenir Cenub qerb sahilboyu munbit qonur torpaqlar sahesidir Yamaclarin duzgun sumlanmamasi mal qaranin otarilmasi torpagin strukturunun pozulmasina ve eroziyaya ugramasina sebeb olur Quru iqlim suni suvarma problemi yaradir Torpaqlarin cemi 15 i kend teserrufatina yararlidir CAR da dagliq erazide cekilmis qazel Olkenin bitki alemi zengin ve rengarengdir Iki floristik vilayete Kap ve Paleotropik aid olan teqriben 15 min bitki novu vardir Savanna yarimsehra ve sehra zonalarinin bitkileri ustunluk teskil edir Daha rutubetli rayonlarda muxtelif palmalar baobablar podokarpuslar qiymetli agac cinsleri ve taxil otlari bitir Asagi Veldde park savanna yaxud savanna mopane Busveldde akasiya sudleyen savannasi yerlesir Yarimsehra ve sehra zonalari qerb sahilboyu duzenliyi Yuxari Boyuk ve Kicik Karrunu ve Kalaxarinin en quraq hissesini tutur Simal qerb rayonlarinda sukkulentler yaxud das bitkiler bitir Namibiya ile serhedde qumlu torpaqlarda taxillar ustunluk teskil edir Boyuk Veldi otlu coller qrasveld tutur Qrasveld erazisinin 60 den coxu taxillarla ortulmusdur Rutubetli serq rayonlarinda hundur temeda 1m edek quraq rayonlarda alcaq temeda hund 0 5 m edek yayilmisdir burada hemcinin dasdayan ve topalin muxtelif novleri vardir Olke erazisinin teqr 6 7 ni meseler tutur Serq sahilboyunda tipik savannalar 30 C e nden c da kicik sahelerde muxtelif lianalar ve epifitlerle qarisiq fikuslardan Kap sumsad agaci Kap qirmizi agaci ve Kap ebenasindan ibaret subtropik ve sertyarpaqli hemiseyasil kolluqlar meseler dag yamaclarinin bezi yerlerinde subtropik musson meseleri yayilmisdir Heyvanlar alemi yirticilardan vehsi pisikler kaftarlar panterler hepardlar sirler coxsayli dirnaqlilardan fillerden ibaretdir Bir nece viver iriqulaq it gemiricilerin bir nece cinsi qizili gostebekler 15 qus cinsi endemikdir Olkede teqriben 40 minedek cucu ve 200 nov ilan teqriben 150 termit novmuxtelifliyi melumdur simal serqde sese milceyi ve malyariya agcaqanadlarinin yayilma ocaqlari var Heyvanlar alemi qoruqlarda ve milli parklarda yaxsi muhafize edilmisdir Kruger Kalaxari Gemsbok ve s milli parklari coxsayli qoruqlar faunistik rezervatlar vardir TarixiEsas meqale Cenubi Afrika tarixiCubuqlari bir birine surtmekle alov elde etmek isteyen cenubi afrikalilar Etnik muxtlifliye sahib olan Cenubi Afrika Respublikasinin tarixi kecmisi umumilikde 5 merheleye ayilir Mustemlekeden evvelki merhele Mustemleke merhelesi Mustemlekeden sonraki merhele Aparteid merhelesi Apartedi sonrasi merhele Bu tarixin xususi ile mustemleke ve mustemlededen sonraki merheleleri medeniyyet fealiyyetleri Avropalilarin ve yerli xalqalarin arasindaki siddetli torpaq anlasilmazliqlari tezyiqler diger irq ve siyasi gerginliklerle xarakterikdir XIX esrde almaz ve qizil kesfleri bolgenin servetine derinden tesir gostermis dunya sehnesine cixartmisdir ve sadece kend teserufati esasli iqtisadiyyatdan senayelesmeye kecid bas vermisdir Kesfler eyni zamanda Cenubi Afrika medencilik senayesi uzerindeki nezaret elde etmek ucun esasen Boer kockunleri ve Ingiltere imperatorlugu arasinda aciq muharibeyle neticelenen yerli munaqiselere sebeb oldu Anqlo Boer ve ya Cenubi Afrika muharibesinde Boerlerin meglubiyyetinden sonra Cenubi Afrika birliyi 1909 cu il Cenubi Afrika konstitusiyasina esaslanaraq Ingiltere imperatorlugunun mustemlekesi olaraq quruldu Ingilis kolonyalari Keyp koloinyasi Natal kolonyiasi Transvaal koloniyasi ve Orang koloniyasi Birlik qanunalarinin quvveye minmesinden sonra 1934 cu ilde Britaniya Imperatorlugu terkibinde ozu ozunu idare eden bir dovlet oldu Bu musteqillik 1960 referendumunda qerera alinmis ve 31 may 1961 ci il tarixinde reallasmis olkenin Cenubi Afrika Respublikasi adi altinda vahid musteqil bir dovlet kimi formlasmasi ile sona catdi Cenubi Afrika siyaseti 1948 1994 cu ilde Afrika miliyyetcileri terefinden idare edilirdi Irqi ayri seckiliyi ve ya resmi olaraq aparteid olaraq adlandirilan ag irq qanunu ayriliq menasina gelen Afrika sozu olub 1948 ci ilde ortaya cixdi ve Cenubi Afrikanin bir respublika halinda bilesmesinden sonra resmi bir ayri seckilik qanunu halina geldi 1960 da quvveye minen konstitusiya 27 aprel 1994 cu ilde silahli mubarize ve irq ayri seckiliyine qarsi beynelxalq muxalifetin ardinca SSRI nin esas olaraq Afrika Milli Konqresine esger ve siyasi destek temin etmesiyle qelebe caldi Olkenin butun irqlerinin ses vere bileceyi ilk demoktraik ses vermeden beri Afrika Milli Konqresi Cenubi Afrika Komunist Partiyasi ve Cenubi Afrika Hemkarlar konnfederasiyasi ile birlikde ittifaq icerisinde Cenubi Afrika siyasetine hakim oldu Qanun ve huquqularCAR in qanunvericiliyi bu gun ayrilan uc huquq ailesinin elementlerini ozunde cemlesdirib Romano Alman anqlo sakson ve enenevi Umumiyyetle Muasir Cenubi Afrikada Romano Almaniya huququ ustunluk teskil edir yeni butun huquqi qerarlar uzerinde qanunun aliliyi huququn ozel ve ictimai qerarlara aydin sekilde bolunmesi musahide olunur Olkede 1996 ci ilde qebul olunmus Konstitusiya var O butun beynelxalq seviyyede taninmis insan huquqlarini qoruyur ve temin edir Amma sag CAR hec de hemise humanist ve tolerant Uzun muddet orada aparteid adi almis qara ehaliye qarsi ayri seckilik guclendi Aparteidin siyasi esasinin asagi dusmesi ve 1990 ci illerde uzun suren qanun yaradiciligi prosesleri neticesinde CAR in huquqi sistemine tamamile yeniden baxildi ve irqi elamete gore her cur ayri seckilik aradan qaldirildi 1994 cu ilde olkede Konstitusiya Mehkemesi yaradilmisdir Cinayet huququ Cenubi Afrika Respublikasi ceza huququnun Ingilis numunesine uygun fealiyyet gosterdiyi azsayli olkelerden biridir Mehkeme sistemi asagidaki instansiyalardan ibaretdir Ali Apellyasiya Mehkemesi Yuksek Mehkemeler Magistratura mehkemeleri Ali Apellyasiya Mehkemesi Cenubi Afrika Respublikasinin Cinayet Isleri uzre esas mehkeme instansiyasidir Olkenin mehkeme paytaxti olan Blumfonteyn seherinde yerlesir Aparteid rejiminde qara ehali ucun ayri ayri yerli mehkemeler movcud idi Eyni zamanda umumi mehkeme sisteminde hakimlerin boyuk ekseriyyeti ag idi Siyasi rejimin eleyhdarlari ucun xususile amansiz ceza tedbirleri nezerde tutulmusdu Mehkeme ve istintaq olmadan 5 gun muddetine insanlari saxlamaga icaze verildi Aparteidin dusmesinden sonra bir cox normalar yeniden nezerden kecirildi 1994 cu ilde daxili tehlukesizlik akti legv edilmis 1995 ci ilde olum hokmu verilmis 1997 ci ilde ise huquqi ceza almisdir 90 ci illerde huquqi sistemin yeniden nezerden kecirilmesi zamani olkede homoseksual nikahlar qanunilesdirilib ki bu da onu Afrikada yegane olkeye cevirir Inzibati bolguCAR in vilayetlerinin bolgusu CAR hal hazirda unitar dovletdir Olkenin erazisi 9 eyalete bolunur Inzibati merkezleri ile Qerbi Burun vilayeti Keyptaun Simali Burun vilayeti Kimberli Serqi Burun vilayeti Kvazulu Natal vilayeti Fri Steyt vilayeti Blumfonteyn Simal Qerb vilayeti Mafikenq Qautenq vilayeti Yohannesburq Mpumalanqa vilayeti Nelspreyt Limpopo vilayeti 1994 cu ile qeder Cenubi Afrika Federasiya idi ve 4 eyaletlere bolunurdu Kapskaya Natal narinci azad dovlet ve Transveal Bele bolgu Cenubi Afrika Respublikasinin mustemleke kecmisini yaxsi eks etdirirdi Birinci hisse 3 hisseye sonuncu hisse 4 hisseye bolunmus simalda ise erazinin bir hissesi Serqi Kapskayadan kecmis Kapkanin bir hissesi simal qerb hissesine kecmis Transvalin bir hissesi kecmisdir Geri qalan iki hisse praktiki olaraq oz cizgilerini qoruyub saxlamisdir Bundan basqa 1951 ci ilden 1994 cu ile qeder CAR da bantustanlar mueyyen milletlerin yasamasi ucun ayrilmis muxtariyyet movcud idi Bantustanlardan kenarda qara ehalinin huquqlari ehemiyyetli derecede mehdudlasdirilmisdi Pretoriya resmi olaraq Cenubi Afrikanin esas paytaxti sayilir cunki olkenin hokumet binasi orada yerlesir Hakimiyyetin diger iki qolu diger iki seherde yerlesir Keyptaunda parlament Blomfonteynde Ali Mehkeme Onlar da paytaxt hesab olunur Bu onunla baglidir ki Cenubi Afrika evvelce konfederativ dovlet idi bununla elaqedar olaraq Cenubi Afrika Ittifaqinin hokumet orqanlari onun terkibine daxil olmus dovletlerin paytaxtlarina beraber paylanmisdilar Ehali2011 ci ile esasen olkeler uzre QICS yayilmasi 15 50 5 15 1 5 0 5 1 0 0 1 0 5 lt 0 1 melumat yoxdur 2001 ci ilde aparilmis resmi siyahiya almaya esasen ehalisi 44 819 778 neferdir Cenubi Afrika Respublikasinin CAR esas xususiyyeti cemiyyetin sonsuz muxtelif olmasidir Burada 11 dil dovlet dili hesab olunur olkede taninmis ictimai xadimler arasinda ravvinleri yehudi ruhanisi tayfa bascilar reqbi uzre cempionlari ve geri qayidan muhacirleri gormek olar CAR da yaxin yaxina kucelerde enenevi ara hekimleri ve birja brokerleri isleyirler insanlar ise gil daxmalarda da cah calalli carhovuzlu evlerde de yasayirlar Uzun muddet erzinde olkede olan etnik muxteliflik onun siyasi qurulusunda lazimi qeder eks olunmayib 1994 cu ile qeder Cenubi Afrika Respublikasi oz irqinin ustunluyunden emin olan ve azliq teskil eden ag irqin numayendeleri terefinden idare olunub XX esrde uzun muddet olkede aparteide qarsi vetendaslarin irqi mensubiyyetine gore resmi olaraq ayri ayri yasamasini tetbiq eden ve demokratik prinsiplerin butun etnik qruplara tetbiq edilmesi ugrunda mubarize gedib Azliq teskil eden ag irq hokumetinin ictimai yenidenqurma sahesinde boyuk fikirleri var idi bura boyuk irqi seqreqasiya ve minlerle insanin zor gucune kocurulmesi daxil idi Olkenin daxilinde rejim eleyhdarlari partladilir yaxud zeherlendirilirdi CAR hakimiyyeti qonsu olkelerde meqsedyonlu sekilde veziyyeti qarisdirirdilar Aparteidin sonu sulh yolu ile bitdi CAR hokumeti hakimiyyeti guzeste getmeye raziliq verdi Yeni rehberlik ise milli barisiq siyaseti elan etdi Amma munaqise illeri olkeye hele uzun muddet baha oturacaq olkede tez tez qanunsuzluqlar toredilir sosial elaqeler pozulub ehalinin boyuk hissesinin ibtidai tehsili de yoxdur CAR in qarsisinda hell edilmeli bir sira problemler var Butun bunlara baxmayaraq rejimin deyismesinden sonra burada uc defe umummilli ve bir nece defe yerli seckileri kecirilib Respublikada yavas yavas demokratiya medeniyyeti mohkemlenir ve xalq az da olsa onun geleceyini mueyyenlesdiren qerarlarin secimine tesir ede bilir IqtisadiyyatAfrika qitesinde CAR iqtisadi cehetce en inkisaf etmis olke sayilir Bu olke Afrikanin diger olkelerini Umumi Daxili Mehsulun hecmine gore geride qoyur iqtisadiyyatin hem maliyye hem de senaye sektoru gucludur CAR faydali qazintilarin aparici ixracatcisidir Buna baxmayaraq valyuta gelirlerinin esas menbeyi turizmdendir Bir cox afrikalilar evvelki kimi yoxsuldur issizlik ise yuksek seviyyede qalmaqdadir Cenubi Afrika en qedim insan fosillerine sahib olkelerden biridir Muasir zamanlarda Busman ve Bantu xalqlari bu torpaqda mesken saldilar 1652 ci ilde Hollandiyali tacirler Cenubi Afrikanin cenubuna yerleserek Hollandiyadan Uzaq serqe uzanan edviyyat ticaret yolunda fasile noqtesi olan Keyptaun seherini qurdular Umid burnu 1806 ci ilde Ingilislerin nezaretine kecende Hollandiyali kockunler simala dogru hereket etdi ve oz musteqil respublikalarini Transvaal ve Azad Orange dovletini qurdular 1867 ci ilde almazin ve 1886 ci ilde qiymetli metal olan qizilin kesf edilmesi ile bolgenin serveti suretle artdi Bu veziyyet qisa muddetde bolgenin yerli ehalisinin boyuk miqrasiyasina ve koleliyine getirib cixardi Bu gun Cenubi Afrika tebii qaynaqlarla zengin yaxsi inkisaf etmis maliyye huquq kommunikasiya energetika neqliyyat sektorlarina ve Afrikada dunyanin en boyuk 20 ci birjasina sahib olan orta gelirli bir olkedir Olke iqtisadiyyati son illerde zeifledi ve 2017 ci ilde asagi seviyyelere dusdu Issizlik yoxsulluq ve berabersizlik olkenin en boyuk problemlerinden biridir Olkenin umumi issizlik nisbeti yuzde 27 dir ve bu nisbet qara derili gencler arasinda daha yuksekdir Olke mehsullarini seher merkezlerine effektiv sekilde yaymaq ucun infrastrukturun olmasina baxmayaraq elektrik enerjisinde cetinlikler olkenin inkisafina mane olur Dovlet elektrik paylayici sirketi olan Eskom olkenin enerji telebatini odemek ucun uc yeni stansiya qurur ve elektrik sebekelerini de tekmillesdirir ancaq Eskomda ciddi korrupsiya oldugundan sirketin boyuk miqdarda borcu var Cenubi Afrikanin iqtisadi siyaseti inflyasiyani nezaret altinda saxlayaraq diger terefden daha genis bir iqtisadi baz yaratmaqdir ancaq olkede iqtisadiyyatin inkisafina mane olan ixtisasli kadrlarin olmamasi qlobal bazarda reqabet gucunun azalmasi ve iscilerin tetil sebebinden tez tez isden cixmasi kimi problemler var Iqtidar partiyasinin daxili mubahiseleri ve olkenin valyutasi olan Cenubi Afrika randinin deyiskenliyi iqtisadi inkisafi tehluke altina atir Beynelxalq sermayeciler de olkenin uzunmuddetli sabitliyine subhe ile yanasirlar Senayesi Cenevrede numayise cixarilmis CAR istehsali avtomobil Senayenin aparici sahelerinden biri meden cixarma senayesidir Yanacaq enerji resurslarinin esasi das komurdur Elektrik enerjisi baslica olaraq IES de istehsal olunur CAR qizil platin almaz xromit manqan filizi vanadium antimonit hemcinin asbest hasilatina uran konsentratlarinin istehsalina gore duyada aparici yerlerden birini tutur Demir filizi elvan metal filizlerinden mis antimonit qalay nikel cixarilir Emal senayesi sahelerinden en cox masinqayirma ve metal emali inkisaf etmisdir meden avadanligi qaldirici kranlar qazanlar d y vaqonlari ve s istehsali esas merkez leri Cermiston Sprinqs Ferinixinq qara Pretoriya Fanderbeylpark Ferinixinq Nyukasl ve elvan metallurgiya Sprinqs Cermiston Pretoriya Okip kimya mineral gubreler lak ve boyalar ve s istehsali Yohannesburq Keyptaun Durban rayonlari yeyinti Keyptaun Port Elizabetve Ist Londonda terevez meyve baliq konservleri istehsal olunur toxuculuq Yohannesburq Durban Keyptaun ve s muessiseleri fealiyyet gosterir Esas senaye rayonlari olkenin serqinde ve simal serqindedir Neqliyyat CAR istehsali olan Samil 100 yuk masini Demir yollarinin uzunlugu 20 2 km dir 2008 Avtomobil yollarinin uzunlugu 364 1 km dir 62 995 km i berk ortukludur 2002 Limanlari Durban Keyptaun Ricards Bey Saldanya Port Elizabet Ist London Kend teserrufati Cenubi Afrika respublikasinda artiq coxdandir ki torpagin kime mexsus olmasi barede mesele olkenin gundeminde durur Kend teserrufati torpaqlarinin boyuk hissesine indi evvelki kimi ag irqin numayendeleri sahibdirler Indiye qeder ag fermerlerin torpaqlari yalniz qarsiliqli raziliq esasinda pul verilerek azad edilib amma son zamanlar hakimiyyet numayendeleri tez tez torpaqlarin yeniden mueyyenlesdirilmesinin mecburi yolla tezlesdirilmesi haqqinda danisirlar Hokumet 2014 cu ile qeder kend teserrufati sahelerinin qaraderili ehalinin mulkiyyetinde olan payini 30 faize catdirmaq isteyir CAR da alma tarlasi Kend teserrufati mehsullarinin boyuk hissesi avropalilara mexsus fermer teserrufatlarindan daxil olur Olke erazisinin 10 8 ini becerilen saheler 66 7 ini cemen ve otlaqlar 6 7 ini meseler tutur Esas k t bitkileri qargidali bugda seker qamisi Meyvecilik saftali erik alma ve s ve uzumculuk inkisaf etmisdir Sitrus meyveleri hemcinin banan ananas tutun becerilir Heyvandarliq xususen qoyunculuq muhum ehemiyyet kesb edir Qara mal ve davar yetisdirilir Afrikada aparici yerlerden birini tutur qusculuq inkisaf etmisdir Xarici ticareti Mineral ve kend teserrufati xam mali medencixarma senayesi yarimfabrikatlari kimya ve k t mehsullari ixrac olunur Esas xarici ticaret terefdaslari Cin Almaniya ABS Yaponiya Hindistan SehiyyeCAR HIV ve QICS xestelerinin sayina gore dunyada ikinci yerde durur Olkede her yeddi vetendasdan birinde QICS xesteliyi qeyde alinib Indi milli sehiyye sistemi pulsuz antiretrovirus preparatlari yayilaraq xesteliyin sayinin azaldilmasina calisilir Hemcinin baxCAR daki vulkanlarin siyahisi CAR 2016 Yeniyetmelerin Qis Olimpiya OyunlarindaIstinadlar6 1 Constitution of the Republic of South Africa 1996 Grondwet van die Republiek van Suid Afrika 1996 Molaotheo wa Rephaboliki ya Aforika Borwa wa 1996 UmThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika we 1996 uMgaqo siseko weRiphablikhi yoMzantsi Afrika ka 1996 uMthethosisekelo weRiphabhuliki yaseNingizimu Afrika we 1996 Molaotheo wa Repabliki ya Afrika Borwa wa 1996 Molaotheo wa Afrika Borwa wa 1996 uMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika wanga 1996 Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe wa 1996 Vumbiwa ra Riphabliki ra Afrika Dzonga 1996 1996 http www drivesouthafrica co za driving information south africa 2005 12 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 04 28 redundant parameters redundant parameters redundant parameters https ekonomist co ekonomist ekonomi guney afrika ekonomisi 15268 2016 03 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 03 07 redundant parameters redundant parameters redundant parameters