Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Almaz (almanca – Diamant (m), fransızca – Diamant (m), ingiliscə – Diamond) saf karbondan meydana gəlib, bilinən ən bərk maddədir. Karbon elementinin bir modifikasiyası qrafit, digəri isə almazdır. Almazın saf karbon olduğu ilk olaraq Fransız kimyaçı Lavuazye tərəfindən aşkar edilmişdir. Lavuazye almazı yandırmış və yanma qazının yalnız karbondioksid olduğunu görüncə almazın karbon olduğu qənaətinə gəlmişdir.
| Almaz | |
|---|---|
 | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Kateqoriya | Mineral |
| Formul (təkrarlanan vahid) | C |
| I/B.02b | |
| Xüsusiyyətləri | |
| Kristalloqrafik sinqoniya | kubik sinqoniya |
| ağ | |
| Sıxlıq | 3,51 q/sm³, 3,515 ± 0,015 q/sm³ |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Xüsusiyyətləri
Almaz qrafitlə bərabər allotrop quruluşa malik olub ən bərk 10 mineraldan biridir.
Əsas xassəsi yüksək bərklik, istilik keçiriciliyi və disperisyası ilə tanınır.
Almaz kristallik quruluşa mailkdir ,ona görə də o dielektrikdir. Almazın metalda və havada sürtünmə əmsalı 0,1-dir. Bu onun səthində nazik absorbsiya olunmuş qaz qatının yaranması ilə bağlıdır. Bu qat yağlayıcı rolunu oynayır. Bu qat yaranmadıqda onun sürtünmə əmsalı 0,5-i keçir. Aşağı sürtünmə əmsalı onun yeyilməyə davamlığını artırır.
Almaz saf oksigendə 720 °C, havada isə 800 °C-də karbon qazına çevrilir. Almaz tərkibində karbon olan metal ərintilərində həll olunur. Kiçik reaktiv səthə malik olması onun çevrilməsi sürətini uyğun olaraq azaldır.
Almaz çox nadir və eyni zamanda çox geniş yayılmış mineraldır. Almaz istehsalı ilə məşğul olan istehsal sahələrinə Antaraktudan başqa hər yerdə rast gəlmək olur. Bir neçə min il əvvəl almazlar üzdə olan yataqlardan çıxarılırdı. Yalnız XİX əsrin sonunda almaz sənaye üsulu ilə çıxarılmağa başlayır.
Ən diqqətə çarpan xüsusiyyəti bərkliyidir. Mineraloji istifadə edilən almaz bərklik göstəricisində ən yüksək rəqəmlə (10) göstərilir. Bu, digər bütün mineralları "çəkə bilməsi" deməkdir. Bərklyinə görə sənaye alətlərində istifadə edilməsində böyük əhəmiyyət qazanmışdır. Həmçinin dayanıqlılığından və işığı çox yaxşı sındırması səbəbilə qiymətli zinət əşyasıdır. Almaz mineralının hər cəhətdəki bərkliyi eyni deyil. Lakin X və Qamma şüaları ilə ən bərk istiqamətinə doğru istiqamətləndirilərək, alətlərdə kəsici olaraq istifadə edilməsi təmin edilir.
Almaz metallıq xüsusiyyətlər göstərir. Ərimə nöqtəsi 3500 °C'dir. Sıxlığı təxminən 3,5 qr/sm3. Havada 850 °C-də yanır. Havasız mühitdə 1500 °C'də qrafitə çevrilir. Florla 750 °C'də, karbon tetra flor (CF4) meydana gətirir. Digər halogenlərlə birləşmir. Almaz izometrik bir sistemdə kristallanır. Hər karbon atomu özünü əhatə edən dörd karbon atomuyla düz dördlük meydana gətirəcək şəkildə bağlanmışdır. Daha doğrusu iki ədəd kvadrat əsaslı piramidanın oturacaqdan əks istiqamətlərdə birləşməsinə bənzəyir. 12 üzlü və kub kristal strukturları da vardır. Kristalların rəngi ağ, qəhvəyi, qara və ya rəngsiz ola bilər. Mineralın içində xarici atom mövcudiyyəti də olur. Lakin hər 10.000 karbon atomuna ancaq bir dənə xarici atom tapılır. Hətta gözəl təbii almazda 100.000 atom başına ancaq 1 dənə xarici atom olur.
Almazın çəkisinin ölçülməsində vahid olaraq karat istifadə edilir (1 karat 200 milliqrama bərabərdir).
Almazın optik xüsusiyyətləri ona gözəllik və qiymətli zinət əşyası xüsusiyyətini qazandırır. İşığı qırma indeksi çox yüksəkdir (2,417). Yəni içəri qəbul etdiyi şüa əks etdirdiyi şüaya görə çoxdur. Həmçinin şüası dispersiya etmə (yəni, ağ şüanı rənglərə ayırma) qabiliyyəti də olduqca yüksəkdir. Radiasiyaları tutma xüsusiyyətlərinə görə iki tipdədirlər.
Birinci tip, görünən şüanı absorbsiya edənlər (udanlar); ikinci tip isə, ultrabənövşəyi və infraqırmızı şüaları absorbsiya edənlərdir. İkinci tip almazlar təbii halda mavi rəngdədirlər.
Almaz mükəmməl elektrik izolyatorudur. Həmçinin istilik keçiriciliyi ən yüksək olan maddədir.
Mövcudluğu
Almaz orjinal olaraq yalnız kimberlit qayalarında tapılır. Bu qayalarda bir çox başqa mineral da olur. Kalsit, olivin, ilmenit, mika vs. kimi. Kimberlit yer qabığının dərin təbəqələrində kanallar şəklində olur. Almazın bəzi yer qabığı hərəkətləriylə yuxarıya çıxdığı güman edilir. Qismən də bəzi bölgələrdə çay qumlarına qarışmışdır. Almazın ən çox tapıldığı yerlər Cənubi Afrika (Kimberleydə), Cənubi Amerika, İndoneziya və Hindistandır.
İstehsalı
Almazın əldə edilməsi digər mineralların hazırlanması kimidir. Ancaq kristallar o qədər də bol deyil. Çox dağınıq olub aşkar edilmələri çox çətindir. Yer üzünə yaxın mənbələr olduğu kimi, 300 metr dərinlərdə olan mənəblər də vardır. Bu mənbədəki qayalar borular salınaraq qırılır. Çıxarılan palçıqlı, qumlu minerallar iki əməliyyatdan keçirilir. Bu məhsullar əvvəl sıx bir mayedə üzdürülür. Çox ağır olan minerallar dibə çökür. Daha sonra qumlu-palçıqlı qarışıq bir cür ələkdə aşağı-yuxarı titrəşmə verilərək almazın dibə çökdürülməsi təmin edilir.
Ayrı bir sistemlə həm kəsilmiş, həm də parladılmış hala gətirilə bilən yeganə mineral almazdır. Bir çox almaz kristalı özbaşına brilyant olacaq şəkildədir. Lakin bir qisimi də kəsilmək məcburiyyətindədir. Kəsilməsi diqqət və ehtiyatlılıq tələb edir. Almazların qiyməti dörd faktorla əlaqədardır: Kəsilmə, rəng, böyüklük və mükəmməllik. Çat olub olmaması da çox əhəmiyyətlidir. Çünki, çat işıq girişini çətinləşdirir. Sarı və qəhvəyi almazlara tələbat azdır. Bənövşəyi, bənövşə rəngi və yaşıl almazlar çox məqbuldur. Kəsilmə şəkli bəlkə də ən mühüm faktordur və parça böyüklüyü ilə qiyməti artır.
İstifadəsi
Almaz zinət əşyası və üzük daşı olaraq çox məşhur şəkildə istifadə edilir. Almazın gözəlliyi qədimdən də çox diqqət çəkmiş və hətta xəstəlik və zəhərlənmənin qarşısını aldığı güman edilmişdir. Almazın əsas qiyməti kəsmə texnikasının inkişafından sonra (XVII əsrin sonlarına doğru) başlamışdır. Almazın kəsilməsi yenə almazla həyata keçirilir. Zinət əşyalarından başqa sənaye alətlərində də almaz qiymətini davam etdirir. Sənayedə istifadə edilmə miqdarı 75-80%-ə qədərdir. Lakin qiymət olaraq 25-30% təşkil edir. Sənayedə şüşə kəsici, daş yonucu, dəlici və cilalayıcı alətlərdə istifadə edilir.
Sənaye almazı
Rəngi və forma baxımından qiymətli daş olaraq qəbul edilə bilməyən və sənayedə müxtəlif məqsədlərlə istifadə edilən almazlardır. Əsas üç növ təbii sənaye almazı vardır. Bunlar, ballas, bort və karbonad adlanır. Ballas çox sərt və "doymuş" almaz növüdür. Bort növü ümumiyyətlə xarab rəngli və ya formasız almazları ehtiva edir. Kiçik olanları almaz matqab dəstələrində istifadə edilir. Qara rəngli karbonad isə, torna dəzgahlarında, şüşə kəsmə alətlərində, qramofon iynələrində və s. istifadə edilir.
Sintetik (Süni) almaz
Almazın karbon olduğu məlum olduqda kömürün (qrafitin) almaza çevrilə biləcəyi düşünülərək bu barədə bir çox işlər görüldü. Nəticədə bu gün grafitin almaza çevrilməsi mümkündür. Termodinamik hesablamalar grafitin almaza çevrilməsi üçün ən az 10.000 atmosfer təzyiq lazım olduğunu göstərmişdir. Bununla birlikdə ilk dəfə 1955-ci ildə 100.000 atmosfer təzyiq altında 2500 °C istilikdə və xrom katalizator istifadə edilərək süni almaz əldə edilmişdir. Ancaq parçalar ümumiyyətlə kiçik və qara rəngli olub, nadir olaraq ləl-cəvahirat şəklində ola bilmişdir. 1962-ci ildə edilən növbəti işdə 200.000 atmosfer təzyiq və 5000 °C istilikdə katalizatorsuz olaraq grafit almaza çevrilmişdir.
Süni almazın istehsalı üçün lazımlı olan yüksək istilik və təzyiq şərtləri partlayıcılardan faydalanılaraq əldə edilir. Süni almaz istehsalçılarından Du Pont Company bu texnikanı tətbiq edir.
Tərkibində almaz olan günəşə çatmamış meteroidlər də məlumdur. Almaz həmçinin böyük meteroidlərin yerə zərbə ilə dəyməsi nəticəsində də əmələ gələ bilər.
"De Birs" firmasının məlumatına görə almazçıxarma üzrə aşağıdakı ölkələr liderdilər:
- Botsvana – 2,9 mlrd. dollar
- Rusiya – 2 mlrd. dollar
- Kanada – 1,4 mlrd. dollar
- CAR – 1,3 mlrd. dollar
- Anqola – 1,2 mlrd. dollar
- Namibiya – 0,7 mlrd. dollar
Almaz təbii halda yüksək təyziq və temperatur altında təxminən 150 km dərinlikdə və 1200-1400 °C arasında yaranır. Almazların ana süxuru peridotit və ekloqitdir.
1995-ci ildən bəri almazlar yüksək temperatur və təzyiq üsulu ilə süni şəkildə də alınır. Burada qrafit hidravlik basqı altında 6 QPa təzyiqdə və 1500 °C temperaturda sıxılır. Bu şəraitdə alınmış almaz karbonun termidinamiki şəkildə stabilləşdirilmiş formasıdır.
İstinadlar
- rruff. International Mineralogical Association, Arizona Universiteti.
- Strunz K. H., Tennyson C. Mineralogische Tabellen : Eine Klassifizierung der Mineralien auf kristallchemischer Grundlage, mit einer Einfuhrung in die Kristallchemie. 8 Leypsiq: Akademische Verlagsgesellschaft, 1982.
- Young D. A. Phase diagrams of the elements. Lawrence Livermore National Laboratory, 1975. doi:10.2172/4010212
- webmineral.com.
- Ralph J., Nikischer T., Mineralogy H. I. o. Mindat.org (ing.): The Mineral and Locality Database. [Keswick, VA], Coulsdon, Surrey: 2000.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Almaz deqiqlesdirme Almaz almanca Diamant m fransizca Diamant m ingilisce Diamond saf karbondan meydana gelib bilinen en berk maddedir Karbon elementinin bir modifikasiyasi qrafit digeri ise almazdir Almazin saf karbon oldugu ilk olaraq Fransiz kimyaci Lavuazye terefinden askar edilmisdir Lavuazye almazi yandirmis ve yanma qazinin yalniz karbondioksid oldugunu gorunce almazin karbon oldugu qenaetine gelmisdir AlmazUmumi melumatlarKateqoriya MineralFormul tekrarlanan vahid CI B 02bXususiyyetleriKristalloqrafik sinqoniya kubik sinqoniyaagSixliq 3 51 q sm 3 515 0 015 q sm Vikianbarda elaqeli mediafayllarAlmazin kubik kristal qurulusuXususiyyetleriAlmaz qrafitle beraber allotrop qurulusa malik olub en berk 10 mineraldan biridir Esas xassesi yuksek berklik istilik keciriciliyi ve disperisyasi ile taninir Almaz kristallik qurulusa mailkdir ona gore de o dielektrikdir Almazin metalda ve havada surtunme emsali 0 1 dir Bu onun sethinde nazik absorbsiya olunmus qaz qatinin yaranmasi ile baglidir Bu qat yaglayici rolunu oynayir Bu qat yaranmadiqda onun surtunme emsali 0 5 i kecir Asagi surtunme emsali onun yeyilmeye davamligini artirir Almaz saf oksigende 720 C havada ise 800 C de karbon qazina cevrilir Almaz terkibinde karbon olan metal erintilerinde hell olunur Kicik reaktiv sethe malik olmasi onun cevrilmesi suretini uygun olaraq azaldir Almaz cox nadir ve eyni zamanda cox genis yayilmis mineraldir Almaz istehsali ile mesgul olan istehsal sahelerine Antaraktudan basqa her yerde rast gelmek olur Bir nece min il evvel almazlar uzde olan yataqlardan cixarilirdi Yalniz XIX esrin sonunda almaz senaye usulu ile cixarilmaga baslayir En diqqete carpan xususiyyeti berkliyidir Mineraloji istifade edilen almaz berklik gostericisinde en yuksek reqemle 10 gosterilir Bu diger butun minerallari ceke bilmesi demekdir Berklyine gore senaye aletlerinde istifade edilmesinde boyuk ehemiyyet qazanmisdir Hemcinin dayaniqliligindan ve isigi cox yaxsi sindirmasi sebebile qiymetli zinet esyasidir Almaz mineralinin her cehetdeki berkliyi eyni deyil Lakin X ve Qamma sualari ile en berk istiqametine dogru istiqametlendirilerek aletlerde kesici olaraq istifade edilmesi temin edilir Almaz metalliq xususiyyetler gosterir Erime noqtesi 3500 C dir Sixligi texminen 3 5 qr sm3 Havada 850 C de yanir Havasiz muhitde 1500 C de qrafite cevrilir Florla 750 C de karbon tetra flor CF4 meydana getirir Diger halogenlerle birlesmir Almaz izometrik bir sistemde kristallanir Her karbon atomu ozunu ehate eden dord karbon atomuyla duz dordluk meydana getirecek sekilde baglanmisdir Daha dogrusu iki eded kvadrat esasli piramidanin oturacaqdan eks istiqametlerde birlesmesine benzeyir 12 uzlu ve kub kristal strukturlari da vardir Kristallarin rengi ag qehveyi qara ve ya rengsiz ola biler Mineralin icinde xarici atom movcudiyyeti de olur Lakin her 10 000 karbon atomuna ancaq bir dene xarici atom tapilir Hetta gozel tebii almazda 100 000 atom basina ancaq 1 dene xarici atom olur Almazin cekisinin olculmesinde vahid olaraq karat istifade edilir 1 karat 200 milliqrama beraberdir Almazin optik xususiyyetleri ona gozellik ve qiymetli zinet esyasi xususiyyetini qazandirir Isigi qirma indeksi cox yuksekdir 2 417 Yeni iceri qebul etdiyi sua eks etdirdiyi suaya gore coxdur Hemcinin suasi dispersiya etme yeni ag suani renglere ayirma qabiliyyeti de olduqca yuksekdir Radiasiyalari tutma xususiyyetlerine gore iki tipdedirler Birinci tip gorunen suani absorbsiya edenler udanlar ikinci tip ise ultrabenovseyi ve infraqirmizi sualari absorbsiya edenlerdir Ikinci tip almazlar tebii halda mavi rengdedirler Almaz mukemmel elektrik izolyatorudur Hemcinin istilik keciriciliyi en yuksek olan maddedir MovcudluguAlmaz orjinal olaraq yalniz kimberlit qayalarinda tapilir Bu qayalarda bir cox basqa mineral da olur Kalsit olivin ilmenit mika vs kimi Kimberlit yer qabiginin derin tebeqelerinde kanallar seklinde olur Almazin bezi yer qabigi hereketleriyle yuxariya cixdigi guman edilir Qismen de bezi bolgelerde cay qumlarina qarismisdir Almazin en cox tapildigi yerler Cenubi Afrika Kimberleyde Cenubi Amerika Indoneziya ve Hindistandir IstehsaliAlmazin elde edilmesi diger minerallarin hazirlanmasi kimidir Ancaq kristallar o qeder de bol deyil Cox daginiq olub askar edilmeleri cox cetindir Yer uzune yaxin menbeler oldugu kimi 300 metr derinlerde olan menebler de vardir Bu menbedeki qayalar borular salinaraq qirilir Cixarilan palciqli qumlu minerallar iki emeliyyatdan kecirilir Bu mehsullar evvel six bir mayede uzdurulur Cox agir olan minerallar dibe cokur Daha sonra qumlu palciqli qarisiq bir cur elekde asagi yuxari titresme verilerek almazin dibe cokdurulmesi temin edilir Ayri bir sistemle hem kesilmis hem de parladilmis hala getirile bilen yegane mineral almazdir Bir cox almaz kristali ozbasina brilyant olacaq sekildedir Lakin bir qisimi de kesilmek mecburiyyetindedir Kesilmesi diqqet ve ehtiyatliliq teleb edir Almazlarin qiymeti dord faktorla elaqedardir Kesilme reng boyukluk ve mukemmellik Cat olub olmamasi da cox ehemiyyetlidir Cunki cat isiq girisini cetinlesdirir Sari ve qehveyi almazlara telebat azdir Benovseyi benovse rengi ve yasil almazlar cox meqbuldur Kesilme sekli belke de en muhum faktordur ve parca boyukluyu ile qiymeti artir IstifadesiAlmaz zinet esyasi ve uzuk dasi olaraq cox meshur sekilde istifade edilir Almazin gozelliyi qedimden de cox diqqet cekmis ve hetta xestelik ve zeherlenmenin qarsisini aldigi guman edilmisdir Almazin esas qiymeti kesme texnikasinin inkisafindan sonra XVII esrin sonlarina dogru baslamisdir Almazin kesilmesi yene almazla heyata kecirilir Zinet esyalarindan basqa senaye aletlerinde de almaz qiymetini davam etdirir Senayede istifade edilme miqdari 75 80 e qederdir Lakin qiymet olaraq 25 30 teskil edir Senayede suse kesici das yonucu delici ve cilalayici aletlerde istifade edilir Senaye almaziRengi ve forma baximindan qiymetli das olaraq qebul edile bilmeyen ve senayede muxtelif meqsedlerle istifade edilen almazlardir Esas uc nov tebii senaye almazi vardir Bunlar ballas bort ve karbonad adlanir Ballas cox sert ve doymus almaz novudur Bort novu umumiyyetle xarab rengli ve ya formasiz almazlari ehtiva edir Kicik olanlari almaz matqab destelerinde istifade edilir Qara rengli karbonad ise torna dezgahlarinda suse kesme aletlerinde qramofon iynelerinde ve s istifade edilir Sintetik Suni almazAlmazin karbon oldugu melum olduqda komurun qrafitin almaza cevrile bileceyi dusunulerek bu barede bir cox isler goruldu Neticede bu gun grafitin almaza cevrilmesi mumkundur Termodinamik hesablamalar grafitin almaza cevrilmesi ucun en az 10 000 atmosfer tezyiq lazim oldugunu gostermisdir Bununla birlikde ilk defe 1955 ci ilde 100 000 atmosfer tezyiq altinda 2500 C istilikde ve xrom katalizator istifade edilerek suni almaz elde edilmisdir Ancaq parcalar umumiyyetle kicik ve qara rengli olub nadir olaraq lel cevahirat seklinde ola bilmisdir 1962 ci ilde edilen novbeti isde 200 000 atmosfer tezyiq ve 5000 C istilikde katalizatorsuz olaraq grafit almaza cevrilmisdir Suni almazin istehsali ucun lazimli olan yuksek istilik ve tezyiq sertleri partlayicilardan faydalanilaraq elde edilir Suni almaz istehsalcilarindan Du Pont Company bu texnikani tetbiq edir Terkibinde almaz olan gunese catmamis meteroidler de melumdur Almaz hemcinin boyuk meteroidlerin yere zerbe ile deymesi neticesinde de emele gele biler De Birs firmasinin melumatina gore almazcixarma uzre asagidaki olkeler liderdiler Botsvana 2 9 mlrd dollar Rusiya 2 mlrd dollar Kanada 1 4 mlrd dollar CAR 1 3 mlrd dollar Anqola 1 2 mlrd dollar Namibiya 0 7 mlrd dollar Almaz tebii halda yuksek teyziq ve temperatur altinda texminen 150 km derinlikde ve 1200 1400 C arasinda yaranir Almazlarin ana suxuru peridotit ve ekloqitdir 1995 ci ilden beri almazlar yuksek temperatur ve tezyiq usulu ile suni sekilde de alinir Burada qrafit hidravlik basqi altinda 6 QPa tezyiqde ve 1500 C temperaturda sixilir Bu seraitde alinmis almaz karbonun termidinamiki sekilde stabillesdirilmis formasidir Istinadlarrruff International Mineralogical Association Arizona Universiteti Strunz K H Tennyson C Mineralogische Tabellen Eine Klassifizierung der Mineralien auf kristallchemischer Grundlage mit einer Einfuhrung in die Kristallchemie 8 Leypsiq Akademische Verlagsgesellschaft 1982 Young D A Phase diagrams of the elements Lawrence Livermore National Laboratory 1975 doi 10 2172 4010212 webmineral com Ralph J Nikischer T Mineralogy H I o Mindat org ing The Mineral and Locality Database Keswick VA Coulsdon Surrey 2000 Xarici kecidler