Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Cənubi Afrika Respublikasının ərazisi 22° cənub enliyindən cənubada, tropik və subtropik qurşaqlarda yerləşir. Sahilləri, əsasən, dağlıqdır; az miqdarda əlverişli körfəz və buxtaları var. Sahil xəttinin uzunluğu 2798 km-dir.
Geoloji quruluş və faydalı qazıntıları
Cənubi Afrika Respublikası ərazisinin böyük hissəsi Kembriyəqədər yaşlı Afrika platformasının cənub kənarı hüdudlarındadır; yalnız vilayətinə aiddir. Transvaal massivi, Arxey, Orta və Son Proterozoyun mütəhərrik qurşaqları, Karru və Kalaxari sineklizləri platformanın əsas strukturlarıdır. Massivdə qranit-qneyslərdən, qranulitlərdən, yaşıldaş vulkanik çökmə qatlardan ibarət platforma bünövrəsini Üst Arxey – Orta Proterozoyun platforma çexolu (terrigen və karbonatlı çöküntülər, qızıllı konqlomeratlar, riolitlər, andezitlər, və onların tufları) örtür. Platformanın sonrakı inkişaf mərhələlərində Buşveld lopoliti (, noritlər, peridotitlər, anortozitlər, qranitlər), karbonatitlər, siyenitlər, kimberlitlər və Mezozoyun qələvi qranitləri ilə yarılmış Transvaal sineklizi yaranır..
Keys qurşağının qərbində qırışıqlığa məruz qalmış Proterozoy yaşlı terrigen, vulkanik və karbonat süxurlar zolağı izlənilir. Bu rayonda metamorfizmə uğramış çexol (Vend–Kembri) Keys qurşağında peqmatitlərin əmələ gəlməsi və qərbdə qranit intruziyalarının soxulması ilə formalaşmışdır. Fanerozoyun çökmə çexolunu Paleozoy-Mezozoyun terrigen və kömürlü çöküntüləri, Erkən Yura yaşlı bazaltlar (Karru sineklizi və bir sıra qrabenlər, şərqdə Mozambik çökəyi), Kaynozoyun qumları (Kalaxari sineklizi) təşkil edir. Cənubda Ordovik – Alt Karbonun miogeosinklinal çöküntülərindən ibarət Kap qırışıqlıq qurşağı Karru sineklizinə qovuşur.
CAR faydalı qazıntı yataqları ilə zəngindir. Uran, manqan, xrom, qurğuşun, sink, qızıl, platin və almazın iri yataqları Buşveld kompleksi və Üst Arxeyin Vitvatersrand sistemi ilə əlaqədardır.. Daş kömür, dəmir filizi, nikel, titan, vanadium, mis, gümüş, qalay, volfram, kobalt, beril, litium, sürmə, torium, zirkon, flüorit, barit, apatit, vermikulit, korund, talk, qrafit, mika, asbest və s. yataqları da var.
Relyefi
Ölkə ərazisinin çox hissəsini plato və yastıdağlıqlar tutur: şm.-ş.-də şiş zirvəli kristallik silsilələrlə (Soutpansberge, Vaterberq, Vitvatersrand), həmçinin yastızirvəli qalıq massivlərlə müşayiət olunan Veld platoları seriyası, Vaal çayının sağsahilboyunda Kuruman, Langeberq və s. qalıq dağlar ilə Kap platosu, cənubda Yuxarı Karru qıraq platoları, qərbdə Kiçik Namakvalend yastıdağlığı (orta hündürlük 1200 m), Oranj çayından şm.-da 900–1000 m yüksəklikdə quru çay dərələri ilə kəsilmiş Kalaxari düzənlikləri yerləşir. Plato və yastıdağlıqların ş.-də sahilboyu düzənliyə, c.-da Böyük Karru çökəkliyinə düşən dik yamacları – Böyük Çıxıntı ölkə ərazisi relyefinin ən səciyyəvi elementidir. Çıxıntının arxasında Kap dağları yüksəlir. Mühüm landşaft səddi olan Böyük Çıxıntı ölkənin daxili rayonları ilə əlaqəni çətinləşdirir.
İqlimi
İqlimi, əsasən, tropik, 30° cənub enliyindən cənubda isə subtropikdir. Daxili rayonların iqlimini Hind okeanından gələn rütubətli küləklərin qarşısını kəsən formalaşdırır. Sahilboyu ovalıqlarda və Böyük Çıxıntının küləktutan yamaclarında il ərzində 1000–2000 mm, daxili rayonlarda və cənub -qərbdə 150 mm-ədək yağıntı düşür. Yastıdağlıqda yay aylarının orta temperaturu 18–27°C, qış aylarınkı 7–10°C-dir. Cənub-qərbdə və Veld platosunda 6 ay müddətində şaxtalar olur; quraqlıq səciyyəvidir. Subtropiklərdə yay aylarının orta temperaturu təqribən 21°C, qış aylarınkı 13°C-dən az, yağıntının illik miqdarı 700 mm-dir. Atlantika okeanı sahilində səhra iqlimi hakimdir; temperatur yayda 18–24°C, qışda 11–15°C, yağıntı 100 mm-dək olur.
Daxili suları
Daimi axarı olan çayların çoxu Hind okeanı hövzəsinə aiddir; ən mühümləri Limpopo, Tugela və Qreyt-Fişdir. Ölkənin ən böyük çayı Oranj Atlantika hövzəsinə aiddir. Kalaxari düzənliklərinin bəzilərində epizodik daxili axım var.
Torpaqları, bitki örtüyü və heyvanat aləmi
Ölkədə, əsasən, qırmızı, qırmızı-qonur, qara və boz-qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Qırmızı-qonur torpaqlar səhra-çöl sahələri, qırmızı torpaqlar isə quru çöllər üçün səciyyəvidir. Quru savannaların “qara torf” adlandırılan dəmirli qara torpaqları məhsuldarlığı ilə seçilir. Yüksəkliklərdə çox vaxt qələviləşmiş qırmızı torpaqlara rast gəlinir. Sahilboyu rayonların torpaqları müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Cənub-qərb sahilboyu münbit qonur torpaqlar sahəsidir. Yamacların düzgün şumlanmaması, mal-qaranın otarılması torpağın strukturunun pozulmasına və eroziyaya uğramasına səbəb olur. Quru iqlim süni suvarma problemi yaradır. Torpaqların cəmi 15%-i kənd təsərrüfatına yararlıdır.
Ölkənin bitki aləmi zəngin və rəngarəngdir. İki floristik vilayətə (Kap və Paleotropik) aid olan təqribən 15 min bitki növü vardır. Savanna, yarımsəhra və səhra zonalarının bitkiləri üstünlük təşkil edir. Daha rütubətli rayonlarda müxtəlif palmalar, baobablar, podokarpuslar, qiymətli ağac cinsləri və taxıl otları bitir; Aşağı Velddə park-savanna, yaxud savanna-mopane, Buşvelddə akasiya-südləyən savannası yerləşir. Yarımsəhra və səhra zonaları qərb sahilboyu düzənliyi, Yuxarı, Böyük və Kiçik Karrunu və Kalaxarinin ən quraq hissəsini tutur. Şimal-qərb rayonlarında sukkulentlər, yaxud “daş bitkilər” bitir; Namibiya ilə sərhəddə, qumlu torpaqlarda taxıllar üstünlük təşkil edir. Böyük Veldi otlu çöllər (qrasveld) tutur. Qrasveld ərazisinin 60%-dən çoxu taxıllarla örtülmüşdür, Rütubətli şərq rayonlarında hündür temeda (1m-ədək), quraq rayonlarda alçaq temeda (hünd. 0,5 m-ədək) yayılmışdır; burada həmçinin daşdayan və topalın müxtəlif növləri vardır. Ölkə ərazisinin təqr. 6,7%-ni meşələr tutur. Şərq sahilboyunda tipik savannalar, 30° c.e.-ndən c.-da kiçik sahələrdə müxtəlif lianalar və epifitlərlə qarışıq fikuslardan, Kap şümşad ağacı, Kap qırmızı ağacı və Kap ebenasından ibarət subtropik və sərtyarpaqlı həmişəyaşıl kolluqlar, meşələr, dağ yamaclarının bəzi yerlərində subtropik musson meşələri yayılmışdır.
Heyvanlar aləmi yırtıcılardan (vəhşi pişiklər, kaftarlar, panterlər, hepardlar, şirlər), çoxsaylı dırnaqlılardan, fillərdən ibarətdir. Bir neçə viver, iriqulaq it, gəmiricilərin bir neçə cinsi, qızılı göstəbəklər, 15 quş cinsi endemikdir. Ölkədə təqribən 40 minədək cücü və 200 növ ilan, təqribən 150 termit növmüxtəlifliyi məlumdur; şimal -şərqdə sese milçəyi və malyariya ağcaqanadlarının yayılma ocaqları var. Heyvanlar aləmi qoruqlarda və milli parklarda yaxşı mühafizə edilmişdir. Krüger, Kalaxari–Gemsbok və s. milli parkları, çoxsaylı qoruqlar, faunistik rezervatlar vardır.
İstinadlar
- Дю Тойт А. Геология Южной Африки, пер. с англ., — М.:Издательство иностранной литературы, 1957. — 490 с.
- Соколов Г. А. Бушвелдский комплекс
- "ЮАР. ПРИРОДА. РЕЛЬЕФ". 2020-08-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-10-15.
- . South Africa gateway. 1 December 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 November 2017. (#invalid_param_val)
- Palgrave, Keith Coates; Drummond, R.B. (1977). Moll, E.J., ed. Trees of Southern Africa. Cape Town: C. Struik Publishers. pp. 78–79. ISBN 0 86977 081 0.
- Van Wyk, Braam; Van Wyk, Piet (1997). Field Guide to Trees of Southern Africa. Cape Town: C. Struik Publishers. pp. 44–45. ISBN 1 86825 922 6.
Mənbə
- Cənubi Afrika Respublikası // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 5-ci cild: Brüssel – Çimli-podzol torpaqlar (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2014. səh. 283–285. ISBN .
Xarici keçidlər
- Kleynhans, CJ, Thirion, C and Moolman, J. "A Level I River Ecoregion classification System for South Africa, Lesotho and Swaziland. Report No. N/0000/00/REQ0104" (PDF). Resource Quality Services, Department of Water Affairs and Forestry, Pretoria, South Africa. 2005.
- (PDF). 29 November 2007. 29 November 2007 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 August 2018.
- Wolfgang E. ELSTON. "THE PROTEROZOIC BUSHVELD COMPLEX, SOUTH AFRICA: PLUME, ASTROBLEME OR BOTH?" (PDF). Mantleplumes.org. İstifadə tarixi: 10 August 2018.
- . 6 February 2007. 6 February 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 August 2018.
- "South Africa - UNESCO World Heritage Centre". Whc.unesco.org. İstifadə tarixi: 10 August 2018.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cenubi Afrika Respublikasinin erazisi 22 cenub enliyinden cenubada tropik ve subtropik qursaqlarda yerlesir Sahilleri esasen dagliqdir az miqdarda elverisli korfez ve buxtalari var Sahil xettinin uzunlugu 2798 km dir Geoloji qurulus ve faydali qazintilariKaru sineklizinin geoloji qurulusu Cenubi Afrika Respublikasi erazisinin boyuk hissesi Kembriyeqeder yasli Afrika platformasinin cenub kenari hududlarindadir yalniz vilayetine aiddir Transvaal massivi Arxey Orta ve Son Proterozoyun muteherrik qursaqlari Karru ve Kalaxari sineklizleri platformanin esas strukturlaridir Massivde qranit qneyslerden qranulitlerden yasildas vulkanik cokme qatlardan ibaret platforma bunovresini Ust Arxey Orta Proterozoyun platforma cexolu terrigen ve karbonatli cokuntuler qizilli konqlomeratlar riolitler andezitler ve onlarin tuflari ortur Platformanin sonraki inkisaf merhelelerinde Busveld lopoliti noritler peridotitler anortozitler qranitler karbonatitler siyenitler kimberlitler ve Mezozoyun qelevi qranitleri ile yarilmis Transvaal sineklizi yaranir Keys qursaginin qerbinde qirisiqliga meruz qalmis Proterozoy yasli terrigen vulkanik ve karbonat suxurlar zolagi izlenilir Bu rayonda metamorfizme ugramis cexol Vend Kembri Keys qursaginda peqmatitlerin emele gelmesi ve qerbde qranit intruziyalarinin soxulmasi ile formalasmisdir Fanerozoyun cokme cexolunu Paleozoy Mezozoyun terrigen ve komurlu cokuntuleri Erken Yura yasli bazaltlar Karru sineklizi ve bir sira qrabenler serqde Mozambik cokeyi Kaynozoyun qumlari Kalaxari sineklizi teskil edir Cenubda Ordovik Alt Karbonun miogeosinklinal cokuntulerinden ibaret Kap qirisiqliq qursagi Karru sineklizine qovusur CAR faydali qazinti yataqlari ile zengindir Uran manqan xrom qurgusun sink qizil platin ve almazin iri yataqlari Busveld kompleksi ve Ust Arxeyin Vitvatersrand sistemi ile elaqedardir Das komur demir filizi nikel titan vanadium mis gumus qalay volfram kobalt beril litium surme torium zirkon fluorit barit apatit vermikulit korund talk qrafit mika asbest ve s yataqlari da var RelyefiMerkezi plato ve Boyuk Cixinti Olke erazisinin cox hissesini plato ve yastidagliqlar tutur sm s de sis zirveli kristallik silsilelerle Soutpansberge Vaterberq Vitvatersrand hemcinin yastizirveli qaliq massivlerle musayiet olunan Veld platolari seriyasi Vaal cayinin sagsahilboyunda Kuruman Langeberq ve s qaliq daglar ile Kap platosu cenubda Yuxari Karru qiraq platolari qerbde Kicik Namakvalend yastidagligi orta hundurluk 1200 m Oranj cayindan sm da 900 1000 m yukseklikde quru cay dereleri ile kesilmis Kalaxari duzenlikleri yerlesir Plato ve yastidagliqlarin s de sahilboyu duzenliye c da Boyuk Karru cokekliyine dusen dik yamaclari Boyuk Cixinti olke erazisi relyefinin en seciyyevi elementidir Cixintinin arxasinda Kap daglari yukselir Muhum landsaft seddi olan Boyuk Cixinti olkenin daxili rayonlari ile elaqeni cetinlesdirir IqlimiIqlimi esasen tropik 30 cenub enliyinden cenubda ise subtropikdir Daxili rayonlarin iqlimini Hind okeanindan gelen rutubetli kuleklerin qarsisini kesen formalasdirir Sahilboyu ovaliqlarda ve Boyuk Cixintinin kulektutan yamaclarinda il erzinde 1000 2000 mm daxili rayonlarda ve cenub qerbde 150 mm edek yaginti dusur Yastidagliqda yay aylarinin orta temperaturu 18 27 C qis aylarinki 7 10 C dir Cenub qerbde ve Veld platosunda 6 ay muddetinde saxtalar olur quraqliq seciyyevidir Subtropiklerde yay aylarinin orta temperaturu teqriben 21 C qis aylarinki 13 C den az yagintinin illik miqdari 700 mm dir Atlantika okeani sahilinde sehra iqlimi hakimdir temperatur yayda 18 24 C qisda 11 15 C yaginti 100 mm dek olur Daxili sulariTuqela cayi uzerinde yerlesen Tuqela selalesi Daimi axari olan caylarin coxu Hind okeani hovzesine aiddir en muhumleri Limpopo Tugela ve Qreyt Fisdir Olkenin en boyuk cayi Oranj Atlantika hovzesine aiddir Kalaxari duzenliklerinin bezilerinde epizodik daxili axim var Torpaqlari bitki ortuyu ve heyvanat alemiKruger Milli Parkinda fil Olkede esasen qirmizi qirmizi qonur qara ve boz qehveyi torpaqlar yayilmisdir Qirmizi qonur torpaqlar sehra col saheleri qirmizi torpaqlar ise quru coller ucun seciyyevidir Quru savannalarin qara torf adlandirilan demirli qara torpaqlari mehsuldarligi ile secilir Yuksekliklerde cox vaxt qelevilesmis qirmizi torpaqlara rast gelinir Sahilboyu rayonlarin torpaqlari muxtelifliyi ile ferqlenir Cenub qerb sahilboyu munbit qonur torpaqlar sahesidir Yamaclarin duzgun sumlanmamasi mal qaranin otarilmasi torpagin strukturunun pozulmasina ve eroziyaya ugramasina sebeb olur Quru iqlim suni suvarma problemi yaradir Torpaqlarin cemi 15 i kend teserrufatina yararlidir Olkenin bitki alemi zengin ve rengarengdir Iki floristik vilayete Kap ve Paleotropik aid olan teqriben 15 min bitki novu vardir Savanna yarimsehra ve sehra zonalarinin bitkileri ustunluk teskil edir Daha rutubetli rayonlarda muxtelif palmalar baobablar podokarpuslar qiymetli agac cinsleri ve taxil otlari bitir Asagi Veldde park savanna yaxud savanna mopane Busveldde akasiya sudleyen savannasi yerlesir Yarimsehra ve sehra zonalari qerb sahilboyu duzenliyi Yuxari Boyuk ve Kicik Karrunu ve Kalaxarinin en quraq hissesini tutur Simal qerb rayonlarinda sukkulentler yaxud das bitkiler bitir Namibiya ile serhedde qumlu torpaqlarda taxillar ustunluk teskil edir Boyuk Veldi otlu coller qrasveld tutur Qrasveld erazisinin 60 den coxu taxillarla ortulmusdur Rutubetli serq rayonlarinda hundur temeda 1m edek quraq rayonlarda alcaq temeda hund 0 5 m edek yayilmisdir burada hemcinin dasdayan ve topalin muxtelif novleri vardir Olke erazisinin teqr 6 7 ni meseler tutur Serq sahilboyunda tipik savannalar 30 c e nden c da kicik sahelerde muxtelif lianalar ve epifitlerle qarisiq fikuslardan Kap sumsad agaci Kap qirmizi agaci ve Kap ebenasindan ibaret subtropik ve sertyarpaqli hemiseyasil kolluqlar meseler dag yamaclarinin bezi yerlerinde subtropik musson meseleri yayilmisdir Heyvanlar alemi yirticilardan vehsi pisikler kaftarlar panterler hepardlar sirler coxsayli dirnaqlilardan fillerden ibaretdir Bir nece viver iriqulaq it gemiricilerin bir nece cinsi qizili gostebekler 15 qus cinsi endemikdir Olkede teqriben 40 minedek cucu ve 200 nov ilan teqriben 150 termit novmuxtelifliyi melumdur simal serqde sese milceyi ve malyariya agcaqanadlarinin yayilma ocaqlari var Heyvanlar alemi qoruqlarda ve milli parklarda yaxsi muhafize edilmisdir Kruger Kalaxari Gemsbok ve s milli parklari coxsayli qoruqlar faunistik rezervatlar vardir IstinadlarDyu Tojt A Geologiya Yuzhnoj Afriki per s angl M Izdatelstvo inostrannoj literatury 1957 490 s Sokolov G A Bushveldskij kompleks YuAR PRIRODA RELEF 2020 08 10 tarixinde Istifade tarixi 2018 10 15 South Africa gateway 1 December 2017 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 November 2017 invalid param val Palgrave Keith Coates Drummond R B 1977 Moll E J ed Trees of Southern Africa Cape Town C Struik Publishers pp 78 79 ISBN 0 86977 081 0 Van Wyk Braam Van Wyk Piet 1997 Field Guide to Trees of Southern Africa Cape Town C Struik Publishers pp 44 45 ISBN 1 86825 922 6 MenbeCenubi Afrika Respublikasi Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde 5 ci cild Brussel Cimli podzol torpaqlar 25 000 nus Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2014 seh 283 285 ISBN 978 9952 441 10 9 Xarici kecidlerKleynhans CJ Thirion C and Moolman J A Level I River Ecoregion classification System for South Africa Lesotho and Swaziland Report No N 0000 00 REQ0104 PDF Resource Quality Services Department of Water Affairs and Forestry Pretoria South Africa 2005 PDF 29 November 2007 29 November 2007 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 10 August 2018 Wolfgang E ELSTON THE PROTEROZOIC BUSHVELD COMPLEX SOUTH AFRICA PLUME ASTROBLEME OR BOTH PDF Mantleplumes org Istifade tarixi 10 August 2018 6 February 2007 6 February 2007 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 10 August 2018 South Africa UNESCO World Heritage Centre Whc unesco org Istifade tarixi 10 August 2018 Hemcinin bax