Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| ||||||
| Ümumi | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ad, İşarə, Nömrə | qalay, Sn, 50 | |||||
| Qrup, Dövr, Blok | 14, 5, p | |||||
| Xarici görünüşü |  | |||||
| Atom kütləsi | 118.710 q/mol | |||||
| Elektron formulu | [Kr] 4d10 5s2 5p2 | |||||
| Fiziki xassələr | ||||||
| Halı | ||||||
| Sıxlığı | (0 °C, 101.325 kPa) q/L | |||||
| Ərimə temperaturu | 231.93 °C (505.08 K, 449.47 °F) | |||||
| Qaynama temperaturu | 2602 °C (2875 K, 4716 °F) | |||||
| Elektromənfiliyi | ||||||
| Oksidləşmə dərəcəsi | ||||||
| Spektr = | ||||||
| İonlaşma enerjisi | kCmol-1 | |||||
Qalay (Sn), (lat. Stannum) – D. İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 50-ci element. Bitkilərdə qalay 1855-ci ildə kəşf olunmuşdur. O bitkilərdə geniş həddə dəyişir, daha çox qalay günəbaxan və noxud toxumlarında olur. Qalay zəhərli ultramikroelementlərə aiddir. Tərəvəzlərdə qalayın miqdarı çox olmayıb 1 mkq/q və daha az olur.
Heyvanların orqanizmində qalay bitkilərdə olduğundan çoxdur. Belə ki, məsələn, yağlı balıqda onun miqdarı 130 mkq/q – a qədər ola bilər. Insan orqanizmində qalay toxumlarda 0,5-dən 4,0 mkq/q – a qədər olur. Daha çox qalay diş minasında (95 mq/kq), dırnaqlarda (12 mq/kq) və sümüklərdə (1,4 mkq/q-a qədər) olur. Qalay mədə fermenti qastrinin tərkibinə daxildir, flavin fermentlərinin aktivliyinə təsir edir, böyümə prosesini gücləndirə bilir.
Orqanizmdən qalay sidik, nəcis və tər vasitəsi ilə xaric olunur. İnsan üçün zəhərlilik dozası 2q-dır.
Qalay insan orqanizminə aşağıdakı əsas mənbələr vasitəsi ilə daxil olur:
Bitki mənşəli məhsullar: tərəvəz.
Heyvan mənşəli məhsullar: piylər, yağlı balıq.
Qalayın daha geniş məlum olan və insan tərəfindən geniş istifadə olunan birləşmələri aşağıdakılardır:
SnS2 – qalay disulfid, susal qızılı
SnO2 – qalay oksid. Kassiterit, qalay daşı
Cu2FeSnS4 – stanin, qalay kolçedanı.
Qalay hələ qədimdən insanlara məlum olan metallardan biridir. Qalayın mis ilə ərintisi – bürünc 4000ildən çox əvvəl ilk dəfə alınmışdır.
Insan bədənində qalay atomlarının sayı 1,5·1020, bir insan hüceyrəsində isə 1,5·106 ədəddir.
Qalayın qida məhsulları ilə orqanizmə daxil olan sutqalıq miqdarı 0,004 mq-dır. Qalay və onun oksidi SnO2 qida turşularının, duzların və qidanın digər komponentlərinin təsirinə davamlıdır. Odur ki, ondan ağ dəmiri (tənəkəni) qalaylamaq üçün istifadə olunur. Belə qalaylanmış materialdan konserv bankaları hazırlanır. Akademik A. E. Fersman qalayı konserv bankası metalı adlandırmışdır.
Qalay taunu hadisəsi adi ağ qalayın digər şəkildəyişməyə — boz qalaya çevrilməsidir. Belə ki, 14 °C-dən aşağı temperaturda sıxlığın xeyli dəyişməsi səbəbindən metal boz toza çevrilir. Qütb tədqiqatçısı R. Skottun Cənub qütbünə 1912-ci ildə ekspedisiya zamanı yanacaq ehtiyatı itkisi səbəbindən bütün ekspedisiya məhv olunmuşdu. Yanacaq qalay ilə lehimlənmiş baklarda idi və ağ qalayın boz qalaya çevrilməsi mənfi 33 °C-də daha sürətliə getdiyindən baklar deşilmiş, yanacaq axıb tökülmüşdür.
Qalayın xassələri və birləşmələri, tətbiqi
Qalay insanlara çox qədimdən məlumdur. 'Onun mislə xəlitəsi (bürünc) qədimdə geniş istifadə edilmişdir. Bu dövr insanların maddi və mədəniyyət tarixinə tunc dövrü kimi daxil olunmuşdur. Qalayın 10 izotopu (112–124) mövcuddur. Qalayın üç modifikasiyası mövcuddur: α-Sn +13,5oC , β-Sn +161oC , γ-Sn +232oC. α-Sn boz qalay alma quruluşu tipində kristallaşır. Boz qalayın 20oC-də sıxlığı 5,75 q/sm3-dir. α-Sn qalay stabil olmayıb, 13,5oC-dən yuxarıda, ağ β-Sn qalaya çevrilir. Ağ qalayın sıxlığı boz qalaya nisbətən çox olub, 7,31 q/sm3-dir. Bu onunla əlaqədardır ki, ağ qalayın kristallik quruluşu sıx yerləməyə malikdir. Ağ qalay heksaqonal sinqoniyada kristallaşır. Ağ qalayı +13,5oC-dən aşağıda soyutduqda boz qalaya çevrilir. Həcmin tədricən genişlənməsi nəticəsində o ovulub toz halına düşür. Bu hadisəyə ,, qalay taunu" deyilir. 161oC-dən qalayın γ-Sn üçüncü rombik modifikasiyası əmələ gəlir və sıxlığı 6,6 q/sm3-dir. Yer kürəsində qalayın miqdarı 0,03 % təşkil edir. Qalay əsasən SnO2 (qalay-daşı) mineralı şəklində tapılır. Sərbəst qalay həmin birləşmədən aşağıdakı kimi alınır:
SnO2+C→Sn+CO2 Qalay dəmirin korroziyadan qorunması üçün onun üzərinə örtük kimi çəkilir, ağ dəmir adlanır ki, ondanda müxtəlif taralar hazırlanır. Alınan qalayın böyük hissəsi antifriksionərintilərin (babbitlərin) istehsalına sərf olunur, başqa sözlə şariklər hazırlanır. Bundan başqa qalay pripoyların, tipoqrafiya ərintilərinin, qalaylı bürüncün və digər asanəriyən ərintilərin tərkibində olur.
Xassələri
Qalay gümüşü-ağ rəngli metaldır. Sərtliyi və mexaniki davamlılığı aşağıdır. Suda həll olmur, qüvvətli qələvilərdə isə tədricə həll olur. O çox yuxarı temperaturda oksidləşir. Qalay halogenlərlə, xalkogenlərlə asanlıqla reaksiyaya girib, II və IV valentl birləşmələr əmələ gətirir. O xlorid, sulfat və nitrat turşuları ilə güclü reaksiyaya girir. Nitrat turşusu qalayı stannat turşusuna kimi oksidləşdirir.
3Sn+4HNO3+H2O→3H2SnO3+4NO Qalay həm də quvvəti qələvilərin qaynar məhlulunda yaxşı həll olur.
Sn+ 2NaOH +4 H2O→ Na2 [Sn(OH)6] + 2H2
Birləşmələri
Qalayın SnO və SnO2 tərkibli birləşmələri var. Qalay-dioksid SnO2 amorf formasındadır, suda həll olmur, lakin qələvilərdə tədricən həll olur. SnO2 birləşməsi stannat turşusunun H2SnO3 anhidrididir. Stannat turşusunun iki α- və β-H2SnO3 kimi iki modifikasiyası mövcuddur. α- H2SnO3 stannat turşusu aşağıdakı reaksiya vasitəsilə alınır. α- H2SnO3 stannat turşusu həm turşularla. Həm də qələvilərlə reaksiyaya girir. β — H2SnO3 stannat turşusu qalayın nitrat turşusu ilə oksidləşməsindən əmələ gəlir. Na2SnO3, Ba2SnO4 duzlarına (SnOH)2 hidroksidi uyğun gəlir. C, Si, Ge kimi Sn elementi də hidrogenlə birləşmələr əmələ gətirir. Onun əmələ gətirdiyi hidridlər SnH4 və Sn2H6 çox davamsızdırlar. Qalay aktiv metallarla reaksiyaya girib Na2Sn, NaSn, NaSn2, CaSn, CaSn2 və Mg2Sn tipli intermetallik birləşmələr əmələ gətirir. Stannidlərə duru HCl turşusu ilə təsir etdikdə hidrogenli birləşmələr əmələ gətirir. Qalayın həmçinin bir sıra üzvi birləşmələri mövcuddur: (CH2)3SnCl2, (C2H5)2Sn və (C6H5)2Sn. Qalay suya olduğundan ondan dəmi və mis qabların üzərinin örtülməsində istifadə edirlər. Saf qalay və onun qurğuşunla xəlitəsi lehim maddəsi kimi istifadə edilir. Qalayın mislə əmələ gətirdiyi xəlitəsi ,, Tunc" adlanır.
İstinadlar
Mənbə
- Z. Qarayev. Qeyri-üzvi kimya. Bakı.1975. 434 s.
- Справочник. Физико-химические свойства полупроводниковых веществ. 1979. 339 с
Xarici keçidlər
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
50 indium qalay stibiumGe Sn Pb dovri cedvelUmumiAd Isare Nomre qalay Sn 50Qrup Dovr Blok 14 5 pXarici gorunusuAtom kutlesi 118 710 q molElektron formulu Kr 4d10 5s2 5p2Fiziki xasselerHaliSixligi 0 C 101 325 kPa q LErime temperaturu 231 93 C 505 08 K 449 47 F Qaynama temperaturu 2602 C 2875 K 4716 F ElektromenfiliyiOksidlesme derecesiSpektr Ionlasma enerjisi kCmol 1 Qalay Sn lat Stannum D I Mendeleyevin elementlerin dovri sisteminde 50 ci element Bitkilerde qalay 1855 ci ilde kesf olunmusdur O bitkilerde genis hedde deyisir daha cox qalay gunebaxan ve noxud toxumlarinda olur Qalay zeherli ultramikroelementlere aiddir Terevezlerde qalayin miqdari cox olmayib 1 mkq q ve daha az olur Heyvanlarin orqanizminde qalay bitkilerde oldugundan coxdur Bele ki meselen yagli baliqda onun miqdari 130 mkq q a qeder ola biler Insan orqanizminde qalay toxumlarda 0 5 den 4 0 mkq q a qeder olur Daha cox qalay dis minasinda 95 mq kq dirnaqlarda 12 mq kq ve sumuklerde 1 4 mkq q a qeder olur Qalay mede fermenti qastrinin terkibine daxildir flavin fermentlerinin aktivliyine tesir edir boyume prosesini guclendire bilir Orqanizmden qalay sidik necis ve ter vasitesi ile xaric olunur Insan ucun zeherlilik dozasi 2q dir Qalay insan orqanizmine asagidaki esas menbeler vasitesi ile daxil olur Bitki menseli mehsullar terevez Heyvan menseli mehsullar piyler yagli baliq Qalayin daha genis melum olan ve insan terefinden genis istifade olunan birlesmeleri asagidakilardir SnS2 qalay disulfid susal qizili SnO2 qalay oksid Kassiterit qalay dasi Cu2FeSnS4 stanin qalay kolcedani Qalay hele qedimden insanlara melum olan metallardan biridir Qalayin mis ile erintisi burunc 4000ilden cox evvel ilk defe alinmisdir Insan bedeninde qalay atomlarinin sayi 1 5 1020 bir insan huceyresinde ise 1 5 106 ededdir Qalayin qida mehsullari ile orqanizme daxil olan sutqaliq miqdari 0 004 mq dir Qalay ve onun oksidi SnO2 qida tursularinin duzlarin ve qidanin diger komponentlerinin tesirine davamlidir Odur ki ondan ag demiri tenekeni qalaylamaq ucun istifade olunur Bele qalaylanmis materialdan konserv bankalari hazirlanir Akademik A E Fersman qalayi konserv bankasi metali adlandirmisdir Qalay taunu hadisesi adi ag qalayin diger sekildeyismeye boz qalaya cevrilmesidir Bele ki 14 C den asagi temperaturda sixligin xeyli deyismesi sebebinden metal boz toza cevrilir Qutb tedqiqatcisi R Skottun Cenub qutbune 1912 ci ilde ekspedisiya zamani yanacaq ehtiyati itkisi sebebinden butun ekspedisiya mehv olunmusdu Yanacaq qalay ile lehimlenmis baklarda idi ve ag qalayin boz qalaya cevrilmesi menfi 33 C de daha suretlie getdiyinden baklar desilmis yanacaq axib tokulmusdur Qalayin xasseleri ve birlesmeleri tetbiqiQalay insanlara cox qedimden melumdur Onun misle xelitesi burunc qedimde genis istifade edilmisdir Bu dovr insanlarin maddi ve medeniyyet tarixine tunc dovru kimi daxil olunmusdur Qalayin 10 izotopu 112 124 movcuddur Qalayin uc modifikasiyasi movcuddur a Sn 13 5oC b Sn 161oC g Sn 232oC a Sn boz qalay alma qurulusu tipinde kristallasir Boz qalayin 20oC de sixligi 5 75 q sm3 dir a Sn qalay stabil olmayib 13 5oC den yuxarida ag b Sn qalaya cevrilir Ag qalayin sixligi boz qalaya nisbeten cox olub 7 31 q sm3 dir Bu onunla elaqedardir ki ag qalayin kristallik qurulusu six yerlemeye malikdir Ag qalay heksaqonal sinqoniyada kristallasir Ag qalayi 13 5oC den asagida soyutduqda boz qalaya cevrilir Hecmin tedricen genislenmesi neticesinde o ovulub toz halina dusur Bu hadiseye qalay taunu deyilir 161oC den qalayin g Sn ucuncu rombik modifikasiyasi emele gelir ve sixligi 6 6 q sm3 dir Yer kuresinde qalayin miqdari 0 03 teskil edir Qalay esasen SnO2 qalay dasi minerali seklinde tapilir Serbest qalay hemin birlesmeden asagidaki kimi alinir SnO2 C Sn CO2 Qalay demirin korroziyadan qorunmasi ucun onun uzerine ortuk kimi cekilir ag demir adlanir ki ondanda muxtelif taralar hazirlanir Alinan qalayin boyuk hissesi antifriksionerintilerin babbitlerin istehsalina serf olunur basqa sozle sarikler hazirlanir Bundan basqa qalay pripoylarin tipoqrafiya erintilerinin qalayli buruncun ve diger asaneriyen erintilerin terkibinde olur XasseleriQalay gumusu ag rengli metaldir Sertliyi ve mexaniki davamliligi asagidir Suda hell olmur quvvetli qelevilerde ise tedrice hell olur O cox yuxari temperaturda oksidlesir Qalay halogenlerle xalkogenlerle asanliqla reaksiyaya girib II ve IV valentl birlesmeler emele getirir O xlorid sulfat ve nitrat tursulari ile guclu reaksiyaya girir Nitrat tursusu qalayi stannat tursusuna kimi oksidlesdirir 3Sn 4HNO3 H2O 3H2SnO3 4NO Qalay hem de quvveti qelevilerin qaynar mehlulunda yaxsi hell olur Sn 2NaOH 4 H2O Na2 Sn OH 6 2H2BirlesmeleriQalayin SnO ve SnO2 terkibli birlesmeleri var Qalay dioksid SnO2 amorf formasindadir suda hell olmur lakin qelevilerde tedricen hell olur SnO2 birlesmesi stannat tursusunun H2SnO3 anhidrididir Stannat tursusunun iki a ve b H2SnO3 kimi iki modifikasiyasi movcuddur a H2SnO3 stannat tursusu asagidaki reaksiya vasitesile alinir a H2SnO3 stannat tursusu hem tursularla Hem de qelevilerle reaksiyaya girir b H2SnO3 stannat tursusu qalayin nitrat tursusu ile oksidlesmesinden emele gelir Na2SnO3 Ba2SnO4 duzlarina SnOH 2 hidroksidi uygun gelir C Si Ge kimi Sn elementi de hidrogenle birlesmeler emele getirir Onun emele getirdiyi hidridler SnH4 ve Sn2H6 cox davamsizdirlar Qalay aktiv metallarla reaksiyaya girib Na2Sn NaSn NaSn2 CaSn CaSn2 ve Mg2Sn tipli intermetallik birlesmeler emele getirir Stannidlere duru HCl tursusu ile tesir etdikde hidrogenli birlesmeler emele getirir Qalayin hemcinin bir sira uzvi birlesmeleri movcuddur CH2 3SnCl2 C2H5 2Sn ve C6H5 2Sn Qalay suya oldugundan ondan demi ve mis qablarin uzerinin ortulmesinde istifade edirler Saf qalay ve onun qurgusunla xelitesi lehim maddesi kimi istifade edilir Qalayin misle emele getirdiyi xelitesi Tunc adlanir IstinadlarMenbeZ Qarayev Qeyri uzvi kimya Baki 1975 434 s Spravochnik Fiziko himicheskie svojstva poluprovodnikovyh veshestv 1979 339 sXarici kecidlerHemcinin bax