Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Otlaq – bitki örtüyü; heyvanların otarılması üçün istifadə edilən sahə. Otlaq təbii və süni (əkilmiş, səpilmiş) olur. Təbii otlaqlarda bitki örtüyü çoxillik çəmən-bozqır, yarımsəhra otlarından, efemerlərdən və yarımkol və kollardan ibarət olur. Süni Otlaqda isə bitki örtüyü çoxillik və birillik taxıl otlarının və paxlalı bitkilərin qarışıq səpini əsasında yaradılır. Azərbaycanda təbii biçənək və otlaqlar əsasən Qobustanda, Ceyrançöldə, Acınohurda, Şirvan, Mil, Qarabağ, Salyan düzlərində yerləşərək təbii otlaqların 67%-ni, dağlarda isə Böyük və Kiçik Qafqazda, Talışda orta dağlıq, subalp] və alp zonalarını əhatə edərək təbii otlaqların 33%-ni təşkil edir.
Otlaq dövriyyəsi
Otlaq ərazilərinin ardıcıl istifadə olunan sahələrə bölünməsi, ilbəil otarma mövsümlərinin, bəzən istirahətə qoyulma müddətinin və fitomeliorasiya dövrlərinin dəyişdirilməsi ilə ondan səmərəli istifadə sistemi. Üç-dörd və beşillik dövriyyə tətbiq oluna bilər.
Otlaq eroziyası
Otarma normasına riayət etmədən intensiv otarma nəticəsində torpağın dağılması.
Otlaq qrupları
Adətən bir formasiya daxilində bir-birinə yaxın (oxşar) otlaq tiplərini birləşdirir.
Otlaq resursları
Ev və vəhşi heyvanların otlaması məqsədilə istifadə olunan bitki örtüyü sahələri.
Otlaq və biçənəklərin təsnifatı
Onların otlaq tipinə, otlaq sinfinə, otlaq sahəsinə (məs. bozqır otlağı, səhra otlağı, meşə otlağı və s) bölünməsinə deyilir.
Otlağın tutumu
Bir ay (30 gün) ərzində otlaq sahəsində otlarıla bilən (otarılması mümkün olan) bu və digər növ ev heyvanlarının sayı. Bir heyvanın gündəlik tələbatı P (1 kq otlaq yemi və ya yem vahidi), otlağın sahəsi – Q (ha-la), yemin faydalı ehtiyatı –Z (kq/ha-la) və tövsiyə olunan otlaqdan istifadə əmsalı –K (%-lə) əsasında müəyyən olunur, yəni:
Otlaqqoruyucu meşə zolaqları
Otlaqlarda mikroiqlimi yaxşılaşdırmaq, otlağı, heyvanları tozlu küləklərdən, tufandan qorumaq məqsədilə salınır. Otlaqqoruyucu meşə zolaqlarının təsirilə otlaqda bitki örtüyü yaxşılaşır, otlaq dövriyyəsini aparmaq asanlaşır, torpağın münbitliyinin artmasına şərait yaranır, bununla da otlaq kökündən yaxşılaşır, əlavə yem mənbəyi kimi istifadə edilir. Otlaqqoruyucu meşə zolaqları sıx quruluşlu olub adətən 3 cərgəli, zolaqların arası 3–5 m, cərgədə ağacların arası 1,-5–2,5 m götürülür. Zolaq salınandan sonra 3–5 il mal-qara otarılması dayandırılır.
Otlaq torpaqlarının deqradasiyası
Otlaq torpaqlarının deqradasiyası otlaqların nizamsız otanlması bitki örtüyünün dəyişməsinə, nəticədə isə torpaqların deqradasiyasına səbəb olur. Bu hadisəni otlaq diqressiyası adlandırırlar.
Otlaq diqressiyasının əsas məsələləri
Diqressiyanın inkişafı otarılan heyvanların növ xüsusiyyətlərindən və intensivliyindən, otlaqların istifadə edilmə intensivliyindən, otlaq bitkilərinin tapdalanmaya davamlılığından asılıdır. Məsələn, qırmızı topal və ağ yonca tapdalanmaya son dərəcə davamlı olması ilə səciyyələnir. Otlaq diqressiyasının aşağıdakı məsələlərini fərqləndirirlər:
- 1–2. Otarmanın təsiri yoxdur və ya çox zəifdir. Biçənəyin başlanğıc mərhələsidir. Böyük və enliyarpaqlı müxtəlif otlar ilə yanaşı olaraq biçənək tipli hündür taxıl otlan təşkil edən yüksək otluq səciyyəvidir. Bu, otarma və ot çalını zəif təsir edən çəməndir.
- 3–4. Otarmanın təsiri zəifdir, biçənək mərhələsidir. Otarma və erkən ot biçini müxtəlif otluluğa təsir göstərir ki, bu da taxıl bitkilərinin (çəmən topalı, pişikquyruğu, qılçıqsız tonqalotu, çəmən tülküquyruğu) inkişaf etməsinə imkan verir.
- 5. Otarmanın təsiri orta dərəcədədir, yanmotlaq mərhələsindədir. Əsas müxtəlif otluluq praktik olaraq tökülür, otlaq alaq otları meydana çıxır. Hündür biçənək taxıl bitkilərinin yerini alçaq taxıl bitkiləri tutur.
- 6–7. Otarmanın təsiri güclüdür, otlaq mərhələsidir. Alçaq otlaq taxıl bitkiləri (çəmən qırtıcı və ya dişəsi, qırmızı topal, ağ tarlaotu) və sərilən paxlalı bitkilər (ağ və ya sürünən yonca) üstünlük təşkil edir. Çoxillik alaq otları — zəncirotu, kulbaba, ördəkqaytarma, qaymaqçiçəyi artır.
- 8. Yanına pozulma. Ot örtüyü seyrəkdir. Hündür ot bitkilərinə nadir hallarda rast gəlinir, çoxillik alaq bitkiləri otlaq taxıl bitkilərinin yerini tutmağa başlayır, yəni onlan sıxışdırıb aradan çıxardır. Birillik alaq bitkiləri — quş qırxbuğumu, birillik qırtıc və ya dişə, quşəppəyi meydana çıxır. Çox vaxt çaqqal qanqalı, şeytanqanqah artır.
- 9. Pozulma. Ot örtüyü çox seyrəkləşib, əsasən quş qırxbuğumu və digər birillik alaq bitkiləri inkişaf edir.
- 10. Tam pozulma. Torpaq çılpaqlaşıb, tək-tək bitkilərə rast gəlinir.
Otarmanın əsas nəticələri
Otarmanın təsiri altında torpaqların xassələri, birinci növbədə onların fiziki xassələri əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Həddindən artıq otarmanın labüd nəticəsi — torpaqların kipləşməsi (bərkiməsi) heyvanların dırnaqlarının təsiri altında baş verir. Bəzən bərkimə, xüsusən yazda torpaqların həddindən artıq nəmlənməsi dövründə torpaq kütləsinin yerdəyişməsi ilə yanaşı olaraq baş verir. Heyvanların dırnaqları torpağın 8–12 sm dərinliyinə qədər təzyiq göstərir, daha dərində o zəifləyir. Torpaqların bərkiməsi (kipləşməsi) məsaməliyin, ilk növbədə aqreqatlararası məsaməliliyin azalması və su-hava rejiminin pisləşməsi ilə də əlaqədardır. Torpağın strukturu əhəmiyyətli dərəcədə pisləşir, bununla bərabər nəinki torpağın kəltənliliyi artır, hətta aqreqatların suya davamlılığı kəskin surətdə azalır. Yüksək humuslu torpaqlarda qeyd edilmiş hadisə çox az dərəcədə təzahür edir. Torpaqların fiziki xassələrinin dəyişməsi onların kimyəvi xassələrinin pisləşməsi ilə yanaşı olaraq baş verir. Həddindən artıq otarma nəticəsində ən əhəmiyyətli dəyişmə — torpaqların dehumifikasiyasıdır. Bu, onunla əlaqədardır ki, həddindən artıq otarma ekosistemdə bioloji dövranı əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirir, yerüstü fitokütlənin xeyli hissəsi heyvanlar tərəfindən yeyilir və humifikasiya prosesinə daxil olmur. Hərçənd üzvi maddələrin bir hissəsi heyvanların ifrazatı ilə daxil olur, lakin əvəzolunma baş vermir, ona görə də otlaq sahələri üzrə ifrazat qeyri-bərabər paylanır. Dehumifikasiyanın ikinci səbəbi — torpaqların eroziyasıdır. Otarma, daha doğrusu nizamsız və ya həddindən artıq otarma torpaqda qida elementlərinin azalmasına səbəb olur. Torpaqların bərkiməsinə (kipləşməsinə) çim qatı əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Onun yaxşı ifadə olunması torpağın deformasiyasına (formasının dəyişməsinə) maneçilik törədir, həm də sıxlıq o qədər də şiddətli dəyişmir.
Otlaq diqressiyasının yayıldığı ərazilər
Otlaq diqressiyası istər dağlıq, istərsə də düzən ərazilərdə baş verir. Nival və subnival istisna olmaqla dağlıq ərazi lərin kənd təsərrüfatında mənimsənilməsi bütün yüksəklik qurşaqlarını əhatə edir. Azərbaycanın yüksək dağlıq qurşağını əhatə edən alp və subalp çəmənlikləri yay otlaqları kimi burada heyvandarlığın inkişaf etdirilməsində yem bazası olmaqla bərabər, onların böyük sutənzimləyici və torpaqqoruyucu əhəmiyyəti vardır. Lakin yay otlaqlarına mal-qaranın vaxtından əvvəl və eyni yolla çıxarılması, otlaq dövründə mal-qaranın normadan artıq və sistemsiz otanlması yamaclarda çim qatının pozul¬masına, eroziya prosesinin inkişaf etməsinə və sel axınlarının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Nəticədə otlaqlarda bitki örtüyü dəyişir, onun tərkibi pisləşir, torpağın strukturu pozulur və bir sözlə otlaqlar deqradasiyaya məruz qalır.
Yay otlaqları daxilində
Son zamanlar yay otlaqlarında mal-qaranın sistemsiz otanlması nəticəsində otlaq sahələri intensiv eroziya prosesinə məruz qalaraq heyvandarlığı lazımi yemlə təmin edə bilmir və tamamilə istifadədən çıxaraq yararsız daşlı sahələrə çevrilir. Belə sahələrdə leysan yağışları dövründə şiddətli su axınları əmələ gəlir ki, bunlar da torpağı yuyub dağıdır.Yay otlaqlannda mal-qaranın sayca qəbul olunmuş normadan artıq otarılması (norma hər hektara 5–8 baş olmalıdır) nəticəsində də torpağın yuyulması baş verir və otlaq torpaqları müxtəlif dərəcədə eroziya prosesinə məruz qalır. Bildiyimiz kimi, son 20 ildə Azərbaycanda heyvandarlığın ikinci yem bazası olan Kiçik Qafqaz yay otlaqlarının (350319 ha) əsas hissəsi erməni işğalı altındadır. Bu otlaq sahələrinin istifadəsinin mümkün olmaması şübhəsiz ki, digər yay otlaqlarından səmərəli istifadə etməyə mənfi təsir göstərir. Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, erməni işğalı altında olmuş Kəlbəcər, Laçın və Dağlıq Qarabağ ərazisində yerləşən yay otlaqlarından əvvəllər istifadə edən rayonların mal-qarasının bir qisminin Böyük Qafqazın yay otlaqlarına gətirilməsi ərazinin ot örtüyünü sıradan çıxarır və eroziya prosesinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, eroziyanın inkişaf etməsi ilə əlaqədar olaraq yay otlaqlarının məhsuldarlığı azalır. Belə ki, Zaqatala rayonunun Həmzəqor yaylağında torpaq örtüyü yuyulmamış sahədə otlağın məhsul-darlığı 30,8 s/ha olduğu halda, torpaq örtüyü orta dərəcədə yuyulmuş sahədə 2,4 s/ha olmuşdur. İsmayıllı rayonunun İnək yaylağında torpaq örtüyü yuyulmamış sahədə otlağın məhsuldarlığı 26,7 s/ha olduğu halda, torpaq örtüyü orta dərəcədə yuyulmuş sahədə 2,2 s/ha, şiddətli dərəcədə yuyulmuş sahədə isə cəmi 1,5 s/ha təşkil etmişdir. Yay otlaqlarının məhsuldarlığının aşağı düşməsi nəticəsində torpaqlarda bitkilərin kök qalıqlarının miqdarı azalır və bununla əlaqədar olaraq torpaq örtüyünün eroziyaya, o cümlədən deq-radasiyaya qarşı davamlılığı zəifləyir.
Qış otlaqları daxilində
Azərbaycanın düzən ərazilərində yerləşən qış otlaqlarında da otarmanın təsirindən deqradasiya müşahidə olunur. Cənub-Şərqi Şirvan düzündə yerləşən qış otlaqlarında aparılan tədqiqatlar göstərir ki, sistemsiz otarma ot örtüyünün sıradan çıxmasına, səthdə torpağın strukturunun dağılmasına, defilyasiya nəticəsində xırda hissəciklərin daha intensiv sovrulmasma və bununla əlaqədar olaraq qranulometrik tərkibin dəyişməsinə səbəb olur. Otarılmamış sahədə fiziki gilin miqdarı 28,9% olduğu halda, sistemli otarılmış sahədə 22,0% olmuşdur. Lakin sistemsiz otarılmış sahədə isə fiziki gilin miqdarı xeyli azalaraq 18,2% təşkil etmiş və əksinə fiziki qum artmışdır. Otarma torpaqda humusun azalmasına daha çox təsir edir. Bu azalma üst qatlarda özünü daha çox göstərir. Belə ki, Mingəçevir su anbarının ətrafında boz-qonur torpaqlarda otarılmamış otlaqda 0–8 sm-lik qatda humus 1,27% olduğu halda, sistemli otanlmış otlaq sahəsində torpağın 0–6 sm-lik qatında 0,94% olmuşdur. Cənub-Şərqi Şirvan düzündə otarılmamış sahədə 0–9 sm-lik qatda 1,52%, sistemli olarılmış sahədə 0–7 sm-lik qatda 1,25%, sistemsiz otanlmış sahədə isə 0–5 sm-lik horizontda 0,85% humus olduğu müəyyənləşdirilmişdir.
Otlaq torpaqlarının deqradasiyasının qiymətləndirilməsi
Ərazilərin kənd təsərrüfatında istifadə edilməsinə əkinçilik və heyvandarlıq istiqamətləri daxildir. Bu və ya digərinin dağlıq ərazilərdə təsərrüfat işlərinin aparılması üçün spesifik üsullar vardır. Əkinçilikdə eroziyaya qarşı aqrotexniki tədbirlərin aparılması və qısa müddət ərzində yetişmiş bitki məhsullarının yığılmasıdır. Heyvandarlıqda onun forması, yay və qış otlaqlarında otarmanı dövrlərə ayırmaqla mal-qaranın otarılmasıdır. Yay otlaqları kimi, əkinçilik mümkün olmayan alp və subalp çəmənləri istifadə olunur. Dağlıq rayonlanların çox hissəsində, xüsusən yüksək dağlıq ərazilərdə heyvandarlıq (otlaq) istiqaməti üstünlük təşkil edir. Buna görə antropogen təsirə məruz qalan otlaqların və onların torpaq örtüyünün yerləşdiyi dağ ekosistemlərinin vəziyyətinə-onların davamlılığının əsas amillərinə nəzarət-dağlıq şəraitində təbii mühitin vəziyyətinə nəzarətin vacib elementidir.
Deqradasiya dərəcəsinə görə qruplaşdırılması
Otlaq torpaqlarında çimin olması və onun vəziyyəti — torpaqların asan təyin edilə bilən morfoloji əlamətidir. Buna görə onu otlaqların torpaq örtüyünün qiymətləndirilməsində istifadə etmək əlverişlidir. Belə ki, Mərkəzi Qafqazın otlaq torpaqlarının deqradasiya dərəcəsinə görə qruplaşdırılması üçün aşağıdakı sadə meyarlar təklif edilmişdir:
- Çim normal vəziyyətdədir, mexaniki zədələnmə yoxdur, eroziya müşahidə edilmir.
- Çim mexaniki zədələnmişdir, humus qatı qismən çılpaqlaşmışdır.
- Çim qalıqları böyük sahəni tutur, torpağın çimdən məhrum edilmiş hissəsi eroziyaya uğramışdır.
Torpağın bu morfoloji xassələri torpağın digər xassələrilə korrelyasiya edilir, xüsusilə birincidən üçüncü qrupa doğru getdikcə qranulometrik tərkib yüngülləşir, torpaqların sıxlığı dəyişir, humusun miqdarı 12%-dən 4%-ə qədər azalır. Torpaqların fiziki deqradasiyası tara şəkildə dağ otlaqları üçün də tətbiq edilə bilən onlann xassələrinin kompleks dəyişməsinə görə müəyyən edilir. Dağ otlaqları üçün əlavə, asan nəzarət edilən morfoloji əlamətlər mal-qara cığırlarının olması və sıxlığıdır.Mal-qara cığırları səthi axının əmələ gəlməsinə və su eroziyasının inkişaf etməsinə imkan yaradır. Bundan başqa onlar otlaqların məhsuldarlığını kəskin surətdə azaldır.
Torpaq-ekoloji monitorinqin göstəriciləri
Ümumiyyətlə, dağ otlaqlarının torpaq-ekoloji monitorinq göstəriciləri aşağıdakılardır:
- fitokütlənin növ tərkibi, ehtiyatı və strukturu;
- layihə örtüyü;
- çim qatının mövcud olması və onun qalınlığı;
- torpağın sıxlığı;
- torpağın struktur vəziyyəti (aqronomik baxımdan dəyərli aqreqatların miqdarı və onların suyadavamlılığı);
- humusun miqdan, ehtiyatı və tərkibi;
- qida elementlərinin (N.P.K) miqdan;
- humus qatının qalınlığı;
- xətti eroziya formalarının mövcud olması və onlann ölçüləri.
Bu göstəricilər üzərində nəzarət 3–5 ildən bir və bəzən daha tez olmaqla bir dəfə aparılmalıdır. Dağlıq ərazilərdə torpaq-ekoloji monitorinqin təşkilat struktura olmadığı halda, onun göstəricilərinin müəyyən edilməsi ərazinin aqrokimyəvi tədqiqat nəticələrinə əsasən aparıla bilər. Humusun tərkibinə daha gec-5–10 ildən bir olmaqla bir dəfə nəzarət etmək lazımdır ki, bu da aqrokimyəvi tədqiqatların aparılma müddətilə uyğunlaşdırılmalıdır.
İstinadlar
- Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y. Ensiklopedik ekoloji lüğət Bakı 2008
Xarici keçidlər
- Yay otlaqlarına qulluq qaydaları
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Otlaq bitki ortuyu heyvanlarin otarilmasi ucun istifade edilen sahe Otlaq tebii ve suni ekilmis sepilmis olur Tebii otlaqlarda bitki ortuyu coxillik cemen bozqir yarimsehra otlarindan efemerlerden ve yarimkol ve kollardan ibaret olur Suni Otlaqda ise bitki ortuyu coxillik ve birillik taxil otlarinin ve paxlali bitkilerin qarisiq sepini esasinda yaradilir Azerbaycanda tebii bicenek ve otlaqlar esasen Qobustanda Ceyrancolde Acinohurda Sirvan Mil Qarabag Salyan duzlerinde yerleserek tebii otlaqlarin 67 ni daglarda ise Boyuk ve Kicik Qafqazda Talisda orta dagliq subalp ve alp zonalarini ehate ederek tebii otlaqlarin 33 ni teskil edir Otlaq dovriyyesiOtlaq erazilerinin ardicil istifade olunan sahelere bolunmesi ilbeil otarma movsumlerinin bezen istirahete qoyulma muddetinin ve fitomeliorasiya dovrlerinin deyisdirilmesi ile ondan semereli istifade sistemi Uc dord ve besillik dovriyye tetbiq oluna biler Otlaq eroziyasiOtarma normasina riayet etmeden intensiv otarma neticesinde torpagin dagilmasi Otlaq qruplariAdeten bir formasiya daxilinde bir birine yaxin oxsar otlaq tiplerini birlesdirir Otlaq resurslariEv ve vehsi heyvanlarin otlamasi meqsedile istifade olunan bitki ortuyu saheleri Otlaq ve biceneklerin tesnifatiOnlarin otlaq tipine otlaq sinfine otlaq sahesine mes bozqir otlagi sehra otlagi mese otlagi ve s bolunmesine deyilir Otlagin tutumuBir ay 30 gun erzinde otlaq sahesinde otlarila bilen otarilmasi mumkun olan bu ve diger nov ev heyvanlarinin sayi Bir heyvanin gundelik telebati P 1 kq otlaq yemi ve ya yem vahidi otlagin sahesi Q ha la yemin faydali ehtiyati Z kq ha la ve tovsiye olunan otlaqdan istifade emsali K le esasinda mueyyen olunur yeni E K Z Q100 P displaystyle mathrm E left frac K Z Q 100 P right Otlaqqoruyucu mese zolaqlariOtlaqlarda mikroiqlimi yaxsilasdirmaq otlagi heyvanlari tozlu kuleklerden tufandan qorumaq meqsedile salinir Otlaqqoruyucu mese zolaqlarinin tesirile otlaqda bitki ortuyu yaxsilasir otlaq dovriyyesini aparmaq asanlasir torpagin munbitliyinin artmasina serait yaranir bununla da otlaq kokunden yaxsilasir elave yem menbeyi kimi istifade edilir Otlaqqoruyucu mese zolaqlari six quruluslu olub adeten 3 cergeli zolaqlarin arasi 3 5 m cergede agaclarin arasi 1 5 2 5 m goturulur Zolaq salinandan sonra 3 5 il mal qara otarilmasi dayandirilir Otlaq torpaqlarinin deqradasiyasiOtlaq torpaqlarinin deqradasiyasi otlaqlarin nizamsiz otanlmasi bitki ortuyunun deyismesine neticede ise torpaqlarin deqradasiyasina sebeb olur Bu hadiseni otlaq diqressiyasi adlandirirlar Otlaq diqressiyasinin esas meseleleri Diqressiyanin inkisafi otarilan heyvanlarin nov xususiyyetlerinden ve intensivliyinden otlaqlarin istifade edilme intensivliyinden otlaq bitkilerinin tapdalanmaya davamliligindan asilidir Meselen qirmizi topal ve ag yonca tapdalanmaya son derece davamli olmasi ile seciyyelenir Otlaq diqressiyasinin asagidaki meselelerini ferqlendirirler 1 2 Otarmanin tesiri yoxdur ve ya cox zeifdir Biceneyin baslangic merhelesidir Boyuk ve enliyarpaqli muxtelif otlar ile yanasi olaraq bicenek tipli hundur taxil otlan teskil eden yuksek otluq seciyyevidir Bu otarma ve ot calini zeif tesir eden cemendir 3 4 Otarmanin tesiri zeifdir bicenek merhelesidir Otarma ve erken ot bicini muxtelif otluluga tesir gosterir ki bu da taxil bitkilerinin cemen topali pisikquyrugu qilciqsiz tonqalotu cemen tulkuquyrugu inkisaf etmesine imkan verir 5 Otarmanin tesiri orta derecededir yanmotlaq merhelesindedir Esas muxtelif otluluq praktik olaraq tokulur otlaq alaq otlari meydana cixir Hundur bicenek taxil bitkilerinin yerini alcaq taxil bitkileri tutur 6 7 Otarmanin tesiri gucludur otlaq merhelesidir Alcaq otlaq taxil bitkileri cemen qirtici ve ya disesi qirmizi topal ag tarlaotu ve serilen paxlali bitkiler ag ve ya surunen yonca ustunluk teskil edir Coxillik alaq otlari zencirotu kulbaba ordekqaytarma qaymaqciceyi artir 8 Yanina pozulma Ot ortuyu seyrekdir Hundur ot bitkilerine nadir hallarda rast gelinir coxillik alaq bitkileri otlaq taxil bitkilerinin yerini tutmaga baslayir yeni onlan sixisdirib aradan cixardir Birillik alaq bitkileri qus qirxbugumu birillik qirtic ve ya dise quseppeyi meydana cixir Cox vaxt caqqal qanqali seytanqanqah artir 9 Pozulma Ot ortuyu cox seyreklesib esasen qus qirxbugumu ve diger birillik alaq bitkileri inkisaf edir 10 Tam pozulma Torpaq cilpaqlasib tek tek bitkilere rast gelinir Otarmanin esas neticeleri Otarmanin tesiri altinda torpaqlarin xasseleri birinci novbede onlarin fiziki xasseleri ehemiyyetli derecede deyisir Heddinden artiq otarmanin labud neticesi torpaqlarin kiplesmesi berkimesi heyvanlarin dirnaqlarinin tesiri altinda bas verir Bezen berkime xususen yazda torpaqlarin heddinden artiq nemlenmesi dovrunde torpaq kutlesinin yerdeyismesi ile yanasi olaraq bas verir Heyvanlarin dirnaqlari torpagin 8 12 sm derinliyine qeder tezyiq gosterir daha derinde o zeifleyir Torpaqlarin berkimesi kiplesmesi mesameliyin ilk novbede aqreqatlararasi mesameliliyin azalmasi ve su hava rejiminin pislesmesi ile de elaqedardir Torpagin strukturu ehemiyyetli derecede pislesir bununla beraber neinki torpagin keltenliliyi artir hetta aqreqatlarin suya davamliligi keskin suretde azalir Yuksek humuslu torpaqlarda qeyd edilmis hadise cox az derecede tezahur edir Torpaqlarin fiziki xasselerinin deyismesi onlarin kimyevi xasselerinin pislesmesi ile yanasi olaraq bas verir Heddinden artiq otarma neticesinde en ehemiyyetli deyisme torpaqlarin dehumifikasiyasidir Bu onunla elaqedardir ki heddinden artiq otarma ekosistemde bioloji dovrani ehemiyyetli derecede deyisdirir yerustu fitokutlenin xeyli hissesi heyvanlar terefinden yeyilir ve humifikasiya prosesine daxil olmur Hercend uzvi maddelerin bir hissesi heyvanlarin ifrazati ile daxil olur lakin evezolunma bas vermir ona gore de otlaq saheleri uzre ifrazat qeyri beraber paylanir Dehumifikasiyanin ikinci sebebi torpaqlarin eroziyasidir Otarma daha dogrusu nizamsiz ve ya heddinden artiq otarma torpaqda qida elementlerinin azalmasina sebeb olur Torpaqlarin berkimesine kiplesmesine cim qati ehemiyyetli derecede tesir gosterir Onun yaxsi ifade olunmasi torpagin deformasiyasina formasinin deyismesine manecilik toredir hem de sixliq o qeder de siddetli deyismir Otlaq diqressiyasinin yayildigi eraziler Otlaq diqressiyasi ister dagliq isterse de duzen erazilerde bas verir Nival ve subnival istisna olmaqla dagliq erazi lerin kend teserrufatinda menimsenilmesi butun yukseklik qursaqlarini ehate edir Azerbaycanin yuksek dagliq qursagini ehate eden alp ve subalp cemenlikleri yay otlaqlari kimi burada heyvandarligin inkisaf etdirilmesinde yem bazasi olmaqla beraber onlarin boyuk sutenzimleyici ve torpaqqoruyucu ehemiyyeti vardir Lakin yay otlaqlarina mal qaranin vaxtindan evvel ve eyni yolla cixarilmasi otlaq dovrunde mal qaranin normadan artiq ve sistemsiz otanlmasi yamaclarda cim qatinin pozul masina eroziya prosesinin inkisaf etmesine ve sel axinlarinin emele gelmesine sebeb olur Neticede otlaqlarda bitki ortuyu deyisir onun terkibi pislesir torpagin strukturu pozulur ve bir sozle otlaqlar deqradasiyaya meruz qalir Yay otlaqlari daxilinde Son zamanlar yay otlaqlarinda mal qaranin sistemsiz otanlmasi neticesinde otlaq saheleri intensiv eroziya prosesine meruz qalaraq heyvandarligi lazimi yemle temin ede bilmir ve tamamile istifadeden cixaraq yararsiz dasli sahelere cevrilir Bele sahelerde leysan yagislari dovrunde siddetli su axinlari emele gelir ki bunlar da torpagi yuyub dagidir Yay otlaqlannda mal qaranin sayca qebul olunmus normadan artiq otarilmasi norma her hektara 5 8 bas olmalidir neticesinde de torpagin yuyulmasi bas verir ve otlaq torpaqlari muxtelif derecede eroziya prosesine meruz qalir Bildiyimiz kimi son 20 ilde Azerbaycanda heyvandarligin ikinci yem bazasi olan Kicik Qafqaz yay otlaqlarinin 350319 ha esas hissesi ermeni isgali altindadir Bu otlaq sahelerinin istifadesinin mumkun olmamasi subhesiz ki diger yay otlaqlarindan semereli istifade etmeye menfi tesir gosterir Aparilan tedqiqatlarin neticeleri gosterir ki ermeni isgali altinda olmus Kelbecer Lacin ve Dagliq Qarabag erazisinde yerlesen yay otlaqlarindan evveller istifade eden rayonlarin mal qarasinin bir qisminin Boyuk Qafqazin yay otlaqlarina getirilmesi erazinin ot ortuyunu siradan cixarir ve eroziya prosesinin inkisafi ucun elverisli serait yaradir Aparilan tedqiqatlar neticesinde melum olmusdur ki eroziyanin inkisaf etmesi ile elaqedar olaraq yay otlaqlarinin mehsuldarligi azalir Bele ki Zaqatala rayonunun Hemzeqor yaylaginda torpaq ortuyu yuyulmamis sahede otlagin mehsul darligi 30 8 s ha oldugu halda torpaq ortuyu orta derecede yuyulmus sahede 2 4 s ha olmusdur Ismayilli rayonunun Inek yaylaginda torpaq ortuyu yuyulmamis sahede otlagin mehsuldarligi 26 7 s ha oldugu halda torpaq ortuyu orta derecede yuyulmus sahede 2 2 s ha siddetli derecede yuyulmus sahede ise cemi 1 5 s ha teskil etmisdir Yay otlaqlarinin mehsuldarliginin asagi dusmesi neticesinde torpaqlarda bitkilerin kok qaliqlarinin miqdari azalir ve bununla elaqedar olaraq torpaq ortuyunun eroziyaya o cumleden deq radasiyaya qarsi davamliligi zeifleyir Qis otlaqlari daxilinde Azerbaycanin duzen erazilerinde yerlesen qis otlaqlarinda da otarmanin tesirinden deqradasiya musahide olunur Cenub Serqi Sirvan duzunde yerlesen qis otlaqlarinda aparilan tedqiqatlar gosterir ki sistemsiz otarma ot ortuyunun siradan cixmasina sethde torpagin strukturunun dagilmasina defilyasiya neticesinde xirda hisseciklerin daha intensiv sovrulmasma ve bununla elaqedar olaraq qranulometrik terkibin deyismesine sebeb olur Otarilmamis sahede fiziki gilin miqdari 28 9 oldugu halda sistemli otarilmis sahede 22 0 olmusdur Lakin sistemsiz otarilmis sahede ise fiziki gilin miqdari xeyli azalaraq 18 2 teskil etmis ve eksine fiziki qum artmisdir Otarma torpaqda humusun azalmasina daha cox tesir edir Bu azalma ust qatlarda ozunu daha cox gosterir Bele ki Mingecevir su anbarinin etrafinda boz qonur torpaqlarda otarilmamis otlaqda 0 8 sm lik qatda humus 1 27 oldugu halda sistemli otanlmis otlaq sahesinde torpagin 0 6 sm lik qatinda 0 94 olmusdur Cenub Serqi Sirvan duzunde otarilmamis sahede 0 9 sm lik qatda 1 52 sistemli olarilmis sahede 0 7 sm lik qatda 1 25 sistemsiz otanlmis sahede ise 0 5 sm lik horizontda 0 85 humus oldugu mueyyenlesdirilmisdir Otlaq torpaqlarinin deqradasiyasinin qiymetlendirilmesi Erazilerin kend teserrufatinda istifade edilmesine ekincilik ve heyvandarliq istiqametleri daxildir Bu ve ya digerinin dagliq erazilerde teserrufat islerinin aparilmasi ucun spesifik usullar vardir Ekincilikde eroziyaya qarsi aqrotexniki tedbirlerin aparilmasi ve qisa muddet erzinde yetismis bitki mehsullarinin yigilmasidir Heyvandarliqda onun formasi yay ve qis otlaqlarinda otarmani dovrlere ayirmaqla mal qaranin otarilmasidir Yay otlaqlari kimi ekincilik mumkun olmayan alp ve subalp cemenleri istifade olunur Dagliq rayonlanlarin cox hissesinde xususen yuksek dagliq erazilerde heyvandarliq otlaq istiqameti ustunluk teskil edir Buna gore antropogen tesire meruz qalan otlaqlarin ve onlarin torpaq ortuyunun yerlesdiyi dag ekosistemlerinin veziyyetine onlarin davamliliginin esas amillerine nezaret dagliq seraitinde tebii muhitin veziyyetine nezaretin vacib elementidir Deqradasiya derecesine gore qruplasdirilmasi Otlaq torpaqlarinda cimin olmasi ve onun veziyyeti torpaqlarin asan teyin edile bilen morfoloji elametidir Buna gore onu otlaqlarin torpaq ortuyunun qiymetlendirilmesinde istifade etmek elverislidir Bele ki Merkezi Qafqazin otlaq torpaqlarinin deqradasiya derecesine gore qruplasdirilmasi ucun asagidaki sade meyarlar teklif edilmisdir Cim normal veziyyetdedir mexaniki zedelenme yoxdur eroziya musahide edilmir Cim mexaniki zedelenmisdir humus qati qismen cilpaqlasmisdir Cim qaliqlari boyuk saheni tutur torpagin cimden mehrum edilmis hissesi eroziyaya ugramisdir Torpagin bu morfoloji xasseleri torpagin diger xasselerile korrelyasiya edilir xususile birinciden ucuncu qrupa dogru getdikce qranulometrik terkib yungullesir torpaqlarin sixligi deyisir humusun miqdari 12 den 4 e qeder azalir Torpaqlarin fiziki deqradasiyasi tara sekilde dag otlaqlari ucun de tetbiq edile bilen onlann xasselerinin kompleks deyismesine gore mueyyen edilir Dag otlaqlari ucun elave asan nezaret edilen morfoloji elametler mal qara cigirlarinin olmasi ve sixligidir Mal qara cigirlari sethi axinin emele gelmesine ve su eroziyasinin inkisaf etmesine imkan yaradir Bundan basqa onlar otlaqlarin mehsuldarligini keskin suretde azaldir Torpaq ekoloji monitorinqin gostericileri Umumiyyetle dag otlaqlarinin torpaq ekoloji monitorinq gostericileri asagidakilardir fitokutlenin nov terkibi ehtiyati ve strukturu layihe ortuyu cim qatinin movcud olmasi ve onun qalinligi torpagin sixligi torpagin struktur veziyyeti aqronomik baximdan deyerli aqreqatlarin miqdari ve onlarin suyadavamliligi humusun miqdan ehtiyati ve terkibi qida elementlerinin N P K miqdan humus qatinin qalinligi xetti eroziya formalarinin movcud olmasi ve onlann olculeri Bu gostericiler uzerinde nezaret 3 5 ilden bir ve bezen daha tez olmaqla bir defe aparilmalidir Dagliq erazilerde torpaq ekoloji monitorinqin teskilat struktura olmadigi halda onun gostericilerinin mueyyen edilmesi erazinin aqrokimyevi tedqiqat neticelerine esasen aparila biler Humusun terkibine daha gec 5 10 ilden bir olmaqla bir defe nezaret etmek lazimdir ki bu da aqrokimyevi tedqiqatlarin aparilma muddetile uygunlasdirilmalidir IstinadlarMemmedov Q S Xelilov M Y Ensiklopedik ekoloji luget Baki 2008Xarici kecidlerYay otlaqlarina qulluq qaydalari